VELAYET-VESAYET-HĠDÂNE ĠLĠġKĠSĠ

Günümüz hukukunda velayet; küçüklerin ve istisnai olarak ergin olan kısıtlıların mallarının ve kendilerinin korunmasını sağlayan kurumdur. Vesayet ise istisnaen velayet altında bulunmayan çocukların ve ergin olmasına rağmen mallarını ve kendisini koruma hususunda baĢkasının yardımına ihtiyaç duyacak derecede aciz

olan kiĢilerin kendilerini ve mallarını koruyan kurumu ifade eder.93

Bu tanımlardan yola çıkıldığında günümüz hukukunda velayet ve vesayetin amaç bakımından aynı doğrultuda hatta çok benzer olduğu görülmektedir. Ancak, benzer bu iki kavram asla bir arada bulunamaz. Tanımlardan anlaĢıldığı üzere kimin velayet kimin vesayet altına alınacağı hususunda da bu iki kurum ayrılmaktadır. Hak sahibi bakımından da velayet sadece ana ve baba için söz konusu iken vesayet gerekli Ģartları taĢıyan herkes için söz konusu olabilmektedir. Kapsam itibariyle farklarına baktığımızda ise velayet daha geniĢ kapsamlı olarak ortaya çıkmaktadır. Velayet hakkı çocuğun eğitim, öğretimini de kapsamaktayken vesayet hakkı bu kapsamın dıĢındadır. Bu farkın yanı sıra velayetin çocuğun mallarını kullanma hakkı vermesi, çocukla alakalı hukuki iĢlemlerde hakim iznine gerek duymadan iĢlem yapma hakkı tanıması gibi birçok durum bakımından velayet vesayetten kapsamlı bir

hakkı ifade eder.94

92 _{ĠBN ABĠDĠN, C. VII, s. 257,258.} 93 _{AKINTÜRK-ATEġ KARAMAN, s. 469.}

Ġslam hukukunda velayetin genel manada ikiye ve üçe ayrıldığı

sınıflandırmalar söz konusu olmaktadır.95

Velayeti üçe ayırdığımızda ilk kısımda hidâne adını verdiğimiz bizim de tez konumuzun aslını oluĢturan kavram yer alır. Hidâne, yani küçük çocuğun bakımı, terbiyesi, eğitimi gibi konular bu kapsamdadır. Ġkinci olarak ise “velayet ale‟n nefs” adını verdiğimiz diğer adıyla Ģahısta velayet yer alır. ġahısta velayet, adından da anlaĢılacağı üzere çocuğun Ģahsi haklarının kullanımını ifade eder. ġahısta velayette yetkiyi kullanacak olan kiĢi velidir. Üçüncü kısım ise “velayet ale‟l mal” adını verdiğimiz diğer adıyla malda velayet yer alır. Mal üzerindeki velayet çocuğun mallarının korunması ve mallarıyla alakalı iĢlemlerin yapılmasını kapsar. Mal üzerinde velayette çocuğun velisi varsa Ģahıstaki velayete haiz olan kiĢi mal üzerinde de velidir. Eğer ki veli yoksa mal üzerindeki

velayet yetkisine sahip kiĢi yani vesayet hakkı sahibi vasidir.96

Velayeti ikiye ayırdığımızda ise Ģahısta velayet ve malda velayet vardır. ġahısta velayeti ise genel manada hidâne ve evlendirme velayeti ve çocuğun Ģahsi haklarının kullanımındaki velayet olarak üçe ayırabiliriz. Anne ve babanın ayrılması, her ikisinin veya bir tanesinin vefaat etmesi gibi durumlarda bu ayrıma gidilir. Aksi takdirde velayet hakkı sahibi olan baba ile anne çocuğun bakım ve terbiyesini de beraber olarak gerçekleĢtirir. Yani çocuğun anne babası ayrı değilse hidâne kimin hakkıdır? Gibi bir problem doğmaz. Çünkü anne baba beraberce çocuğun bakımını karĢılar. Yine baba veya dede gibi bir kiĢi çocuğun Ģahıs velayeti üzerinde hak sahibiyse mal üzerinde de bu veli hak sahibidir. Ayrım yapılmaz. Ancak böyle bir

veli yoksa çocuğun mali velayeti için vasi atanır.97

95 _{Velayetin ikiye ayrılma hali ve üçe ayrılma hali için bkz. TOPAL, ġevket, “Korumaya Muhtaç}

Çocukların Bakımı ve Gözetimi Açısından Ġslâm Hukûkunda Velâyet ve Vesâyet Yetkisi”, Dinbilimleri Akademik AraĢtırmaları Dergisi, IV(2006), S. 3, s. 265, 265; AKSAKAL, Sultan, “BoĢanmadan Sonra Çocuğun Velayeti”, KSÜ Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, I(2003), s. 167, 168; EġKAN, Selma, “Ġslam Aile Hukukunda Çocuğun Bakım ve Eğitimi”, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 1999, s. 42; KARAKOÇ, Ġrem, “Bir Ġslâm Hukuku Müessesesi Olan Hidâne Hakkının ve Osmanlı Aile Hukuku‟nda UygulanıĢının Ġzmir ġer‟iyye Sicillerinde Yer Alan Bir Karar Örneği Üzerinden Ġncelenmesi”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XIX, 2015, S. 3, s. 154; TATAR, Canan, “Ġslâm Hukukundaki Hidâne Müessesesinin Günümüz Uygulaması ile Mukayesesi”, KADEM Dergisi, 4/1, 2018, s. 81.

96 _{ERBAY, Celâl, Ġslâm Hukukunda Küçüklerin Himayesi, Rağbet Yayınları, Ġstanbul, 1998, s. 163,}

164.

Bu çalıĢmada ikili bir ayrımı yani hidânenin Ģahısta velayetin içinde en önemli kısmı oluĢturduğunu kabul edilmiĢtir. Bu ikili ayrımda Ģahısta velayetin kapsamında hidânenin dıĢında çocuğun Ģahsı ile alakalı tüm hususlar bulunduğundan dolayı evlendirme velayeti de bu kapsamdadır. Bu sebeple de tezin ilk bölümünde genel manada velayet ile alakalı hususlara da yer verilmiĢtir.

Ġslam hukukuna göre velayet babadadır. Baba bu velayet ile çocuğu koruma, çocuğun Ģahsı ile alakalı kararlar alma, çocuğun mallarını yönetme, çocuğu evlendirme gibi yetkilere sahiptir. Anne, bu konularda babaya yardımcı olur. Kararların istiĢare ile alınması tavsiye edilmiĢ olmakla beraber çocukla alakalı hususlarda son karar babaya aittir. BoĢanma, ölüm gibi bir sebeple evlilik sona erdiğinde ise hidâne adı verilen kavram ortaya çıkar. Hidâne bir nevi dadılık, maddi bakım, çocukla ilgilenme olarak adlandırılabilir. Ancak, kapsamı bu kadar dar değildir. Küçük yaĢtaki çocukları ilgilendirdiğinden dolayı terbiye, edeb, gözetim gibi görevlerde bu kavramın kapsamı dahilindedir. Bu haklar hidâne kavramının

önemini ortaya koymaktadır.98

Hidâne hakkı öncelikle kadınlardadır. Ġlk sırada ise anne vardır. Ancak, hidâne hakkının bulunması anneye çocukla alakalı velayet yetkisinin tamamını vermez. Velayet hâlâ babadadır. Evlendirme, malı yönetme yetkisi anneye geçmez. Baba bulunduğu sürece vesayet yetkisinden de bahsedilemez. Çünkü; veli olan baba bu iki yetkiyi beraber olarak kullanır. Velayet yetkisi vesayeti de kapsadığından ayrıca vesayetten söz edilemez. Ancak, baba yoksa veya olmasına rağmen bir sebeple veli olma Ģartlarını taĢımıyorsa velilik görevi sırasıyla dede ve diğer asabeye geçer. Baba veli olmadığından bu durumda ayrı bir vesayet kavramı da ortaya çıkar. Velayet ve vesayet yetkisi bu durumda ayrılır. Bu durumda bir veli bir de vasi söz konusudur. Veli çocuğun mal ile alakalı olmayan hususlarda temsilcisi ve koruyucusu iken vasi, çocuğun yalnızca mal yönetimi üzerinde söz sahibidir. Osmanlı hukukunda babanın olmaması halinde bazen annenin de vasi olarak atanabildiği kadı sicillerinde

görülmektedir.99

98 _{KARAKOÇ, s. 177, 178.}

99 _{KARAKOÇ, s. 177, 178; Hidâne hakkı sahibi annenin vasi olarak atanması ile alakalı bir kadı}