EVLAT EDĠNME HĠDÂNE ĠLĠġKĠSĠ

Evlat edinme konusuna temasımızdaki asıl amaç evlat edinmenin Osmanlı Devleti uygulamasında genellikle beĢ farklı durumda söz konusu olması ve bu durumlardan bazılarının hidâne kapsamına alınabilecek çocukları da içermesi dolayısıyladır. Evlat edinmenin Osmanlı Devleti‟ndeki zuhuru olan tebenni uygulaması kimsesiz ve yetim çocuklar, fakir aile çocukları ve terkedilmiĢ çocukların

bakımı ve terbiyesi için ve ayrıca çocukların ahlakını güzelleĢtirmek ve mühtedi100

olan çocukların himayesi için söz konusu olmaktadır.101

Bu sebeple evlatlık müessesinin Osmanlı Devleti‟ndeki uygulamasının Ġslam hukukuna aykırılığı noktasında kısa bir açıklama gerekli görülmüĢtür. Konumuz olmaması dolayısıyla bu bilgi temel seviyede olacaktır. Evlatlık müessesesi Ġslam hukukunda, Arapların eski

olan Mustafa bin Süleyman nam kişinin sulbî sagîr oğlu es-seyyid Mustafa ve sagîre kızları Şerîfe Fâtıma ve Şerîfe 'Âyşe‟ye babaları müteveffâ-yı merkûmdan müntakil mâlların zabt ve hıfz ve tesviye umûrlarına bir vasî lâzım olduğundan vesâyete ehliyeti ihbâr olunan vâlideleri râfî'atü'l- kitâb Şerîfe Emine bint-i Hasan Ağa nam hatun hâkim muvakkiul--kitab tûbâ lehu hüsn-i meâb hazretleri vasî nasb ve ta'yîn “edilmiĢtir" ol dahî kabul ve hizmet-i lazîmelerin edâya taahhüd eyledikden sonra vasî merkûme Şerîfe Emine iâde-i kelâm edip sagîrun merkûmun bi-hakkı'l- hizâne hala benim hicr-i terbiyemde olup nafaka ve kisve ihtiyâçları olup cânib-i şer'den kadr-ı kifâye nafaka ve kisvede bahâ farz ve takdîr olunmak matlûbumdur deyip hâkim-i mümâileyh hazretleri sagîrun merkûmunun nafaka ve kisve ve saîr levâzım-ı zarûriyeleri içün yevmi her birine yedişer akçe farz ve takdîr edip meblağ-ı mefrûz merkûm sagîrun merkûmunun nafaka ve kisve ve saîr levâzım-ı zarûriyelerine harc ve sarf ve 'inde'l-ihtiyâç istidâne ve vakt-ı zaferde sagîrin merkûmun üzerlerine rücû'a merkûme Şerîfe Emine‟ye izin verdiği mâ hüve'l-vâki'bi't-taleb ketb olundu…” SEVĠCĠ, Hatice, “54 Numaralı Konya ġer'iye Sicili'nin (1-190) Değerlendirme ve

Transkripsiyonu”, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2011, s. 207, 208/ 22-4. Bu sicil örneğinde görüldüğü üzere hidâne hakkına sahip olan kadının hidâne yetkisi kapsamına vasilik girmemektedir. Çocukların mallarının olması halinde bu malların himayesi ve gerektiğinde iĢletilmesi gerekmektedir. Bu malları koruma görevi vasidedir. Hidâne hakkı bakım, terbiye, koruma gibi hakları kapsamakla beraber çocuğun malları üzerinde söz sahibi olma hakkı tanımamaktadır. Bu sicil örneğinde görüldüğü üzere anne, çocukları üzerinde hidâne hakkına sahip olmasına rağmen doğrudan vasilik görevi bulunmamaktadır. Ancak, Osmanlı uygulamasında zaman zaman hidâne hakkına sahip olan anneye bu süre zarfında hidâneden farklı olarak vasilik görevi de verilebilmektedir; Hâdine olan annenin, vasi olarak da atanması ile alakalı benzer fetvalar için bkz. SEVĠCĠ, s. 167/ 35-2; s. 446/ 124-4; s. 527/ 151-2.

100 _{Mühtedi çocukların hidânesi ile alakalı daha fazla bilgi için bkz. ASLAN, Halide; “Osmanlı}

Ġmparatorluğu‟nun Son Dönemlerinde Mühtedi Çocuk Manzaraları”, Fırat Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1, 2009.

101 _{KURT, Abdurrahman, “Tanzimat Döneminde Koruyucu Aile Müesseseleri”, Sosyo-Kültürel}

geleneğinin sürdürülmesi Ģeklinde yer almıĢ ve uygulanmıĢtır. Ancak, Medine

döneminde Ahzab suresi ile evlatlık müessesesi yasaklanmıĢtır.102

Osmanlı Devleti‟ndeki bu uygulamalarda Ġslam hukukuna aykırı olan evlat edinme hususunun, farklı bir boyutta düzenlenerek Ġslam hukukuna uygun hale getirilmeye çalıĢıldığı görülmektedir. Ġslam hukukunda evlat edinme hukuki bir sonuç doğurmadığından, Osmanlı uygulamasında da evlat edinme sonrası evlatlık olan kiĢi evlat edinene mirasçı olamamaktadır. Ayrıca, Osmanlı Devleti‟ndeki evlatlık iliĢkisi evlenme yasağı doğuracak Ģekilde mahremiyette oluĢturmamıĢtır. Yani nesep bağı kurmaktan uzak bir evlat edinme Ģekli benimsenmiĢtir. (Bu durumda neden kadı sicillerine kayıt edilmiĢtir? Sorusu akıllara gelecektir.) Bu noktada ise çocuklar için harcanan nafaka miktarının belirli olması gerekliliği bazı durumlarda kimsesiz çocuğun velisi ortaya çıkıp çocuğunu almak istediğinde çocuğa bakan kiĢinin mali anlamda zarara uğramaması adına ve bazı durumlarda da bu nafakanın devlet tarafından karĢılanması adına bu kayıtlar gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu sebeple de kadı sicillerinde tebenni kayıtları yer almaktadır. Ayrıca, Osmanlı Devleti‟nde görülen tebenninin genellikle geçici evlatlık olarak gerçekleĢtiği görülmektedir. Çünkü; evlatlık olan kiĢi kendi iĢlerini görecek olgunluğa eriĢtiğinde yani buluğa erdiğinde kendisi ayrı bir eve veya odaya geçirilmiĢ bu sayede mahremi olmayan ev ahalisinden ayrılmıĢ olmaktadır. Bu sebeplerden dolayı da bu uygulamanın Ġslam

hukukuna aykırı olmadığı yönünde görüĢler mevcuttur.103

Bu noktada Ġslam hukukunun yetim, öksüz çocukları gündem de bulundurmadığı düĢünülmemelidir. Kur‟an-ı Kerim‟de birçok ayet-i kerimede bu çocukların korunması ve bu çocuklara yardım edilmesi hususu ele alınmıĢtır. Evlat

102

KURT, Abdurrahman, “Ġslâm‟ın Koruyucu Aileye BakıĢı”, Uludağ Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/6, 1994, s. 178; KÖSE, Murtaza, “Mukayeseli Hukukta Evlat Edinme Problemi”, Atatürk Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, 15/2001, s. 302.

103

AYDIN, Mehmet Akif, Ġslâm-Osmanlı Aile Hukuku, Marmara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1985, s. 101, 102; KURT, “Ġslâm‟ın Koruyucu Aileye BakıĢı”, s. 178-181; KÖSE, “Mukayeseli Hukukta Evlat Edinme Problemi”, s. 289-303; ACAR, Halil Ġbrahim, “Ġslam Hukuku Açısından Evlat Edinme ve Hz. Peygamber‟in Zeynep‟le Evliliği”, Ġslam Hukuku AraĢtırmaları Dergisi, S.7, 2006, s. 108-110; KÖSE, Üzeyir, “Ġslam Hukuku Açısından Kimsesiz Çocukların Korunması ve Bakımı”, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Sütçü Ġmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, KahramanmaraĢ, 2008, s. 69-72; Konumuz olmaması dolayısıyla Osmanlı Devleti‟ndeki tebenninin Ġslam hukukuna uygunluğu hakkındaki tartıĢmalara temas edilmemiĢtir. Allahu a‟lem.

edinmeyi yasaklayan Ġslam dini bu kurumun boĢluğunu terkedilmiĢ çocukların(lakit) hukuku ile alakalı hükümler ve hidâne kurumu ile alakalı hükümler ile

karĢılamıĢtır.104

Ġslam hukukunda yasak olan evlat edinme Osmanlı Devleti‟nde de tanzimat dönemine kadar çok sık karĢılaĢılan bir uygulama olmamıĢtır. Tanzimat döneminde ise kayıtlardan anlaĢılacağı üzere tebenni uygulaması artmıĢtır. Ancak, bu uygulamanın Ġslam hukukunda yasak olması sebebiyle çok hoĢ karĢılanmadığı da

görülmektedir.105

Evlat edinme yasak olduğu için anne babası vefat etmiĢ veya ayrılmıĢ halde olan çocukların bakımını, terbiyesini, himayesini ihtiva eden hidâne müessesi ayrı bir önem kazanmıĢtır. Günümüz modern hukukunda evlat edinme müessesi ile bakıma muhtaç olan çocukların gerekli Ģartları taĢıyan kiĢiler tarafından, çocuğun mahremi olup olmamasına bakılmaksızın evlatlık olarak alınabilmesi söz konusudur. Ancak, Ġslam hukukuna göre evlat edinme yasak olduğundan bakıma muhtaç olan bu çocukların terbiye ve himayesi için en önemli çözüm yolu hidâne müessesi olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bu sebeple de çok önemli bir ihtiyacı karĢılayan hidâne kurumunun Ģartları, süresi, hak sahibi olabilecek kiĢilerin sıralaması, hangi Ģartları sağlayan kiĢilerin bu hakkı kullanabileceği gibi hususlar fukaha tarafından detaylı bir Ģekilde ele alınmıĢtır. Bu sebeple Ġslami anlayıĢa göre

104 _{AYDIN, Mehmet Âkif, “Evlât Edinme”, DĠA, C. 11, s. 527-529; Ġslam Hukukunda evlat edinme}

yasaklanmıĢ olmasına rağmen, kimsesiz ve terkedilmiĢ çocukların, yetimlerin himaye edilmesi, dünyevi ihtiyaçlarının karĢılanması, evlendirilmesi gibi hususlar Ġslam dininde teĢvik edilmiĢtir. Bu yardımlar koruyucu aile statüsüyle Ġslami kurallara riayet edilerek gerçekleĢtirilebilir. ACAR, “Ġslam Hukuku Açısından Evlat Edinme ve Hz. Peygamber‟in Zeynep‟le Evliliği”, s. 108, 109; TURGAY, Nurettin, “ Kur‟ân-ı Kerim‟e Göre Evlat Edinme Meselesi”, Dicle Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C. VII, S. 2, 2005, s. 94, 95. Koruyucu ailenin Ġslam hukukuna uygunluğunu değerlendirme ve Osmanlı Devleti uygulamasında nasıl gerçekleĢtiği ile alakalı daha fazla bilgi için bkz. GÖRGÜLÜ, Ülfet, “Koruyucu Aile Uygulamasının Ġslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”, Ġslam Hukuku AraĢtırmaları Dergisi, S. 23, 2014, s. 45-58; BAY, Abdullah, “Osmanlı Toplumunda Koruyucu Aile Uygulaması”, Koruyucu Aile Olmak; Hz. Peygamber‟den Günümüze Yetimlerin Himaye Edilmesi, TDV Yayınları, Ankara, 2018, s. 67-87; OKUR, KâĢif Hamdi, “Koruyucu Aile Uygulamasının Manevi Temelleri”, Koruyucu Aile Olmak; Hz. Peygamber‟den Günümüze Yetimlerin Himaye Edilmesi, TDV Yayınları, Ankara, 2018, s. 17-29.

105 _{GAZANKER, Emine, “XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunda Kimsesiz Çocuklar ve}

Evlatlıklar”, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, BahçeĢehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul, 2014, s. 66.

yönetilen devletlerde uygulanacak olan kanunların aile hukuku konusundaki hidâne

müessesine gereken önemi vermesi gerekmektedir.106