Ulusal Kutup Bilim Programı (2018 – 2022)

Antarktika Antlaşması ve Madrid Protokolü’nden bilindiği üzere, bir ülkenin Antarktika’da üs kurabilmesi ve bilimsel araştırmalar yürütebilmesi için bir ulusal bilim programı hazırlaması ve bunu Antlaşma sekreterliğine bildirmesi gerekmektedir.

Türk bilim insanlarının Antarktika serüvenlerinin başlangıcı 1970’lere uzansa ve 40’tan fazla bilim insanı başka ülkelerin sağladıkları olanaklar ile onların ekiplerine dahil olarak Kıta’ya gitmiş olsalar da Antarktika’nın ulusal düzeyde ele alınması yukarıda anlatıldığı gibi oldukça yenidir391_.

29 Aralık 2017 tarihinde yürürlüğe giren392 _{Ulusal Kutup Bilim Proramı’nın}

adı her iki kutbu çağrıştırsa da Program ağırlıklı olarak Antarktika’ya yöneliktir. Temel amaç Antarktika’da Türk araştırma üssü kurulmasıdır. Bu amaca yönelik tamamlayıcı hedefler ise, orada üssü bulunan ülkelerin tecrübelerinden yararlanmak ve gerekli tecrübeye sahip Türk bilim insanlarının yetişmesi için o ülkelerin üslerinden yararlanılması amacıyla ikili iş birliği antlaşmaları sağlamaktır393_.

Kutuplar konusunda ulusal bilim programları anlayışının benimsenmesinin orta ve uzun vadeli amaçları, kutupların geleceği üzerinde söz sahibi olmak, Türkiye’yi Antarktika Antlaşması Danışman Ülkeleri arasına ve Arktik Konsey üyeleri arasına katmak, kutup araştırmacılarının sayısını ve niteliğini yükseltmek olarak özetlenebilir394_.

Ulusal Kutup Bilim Programı kapsamındaki uygulamalar, programı yayınlayan Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından izlenecek ve 6 aylık dönemler itibariyle raporlaştırılıp bilim çevresi ve kamuoyu ile paylaşılacaktır. Proje

390 _{“Ulusal Kutup Bilim Programı” (2018-2022), s. 14} 391 _{“a.g.e.”, s. 8}

392 _{“Ulusal Kutup Bilim Programı 1. İzleme ve Değerlendirme Raporu” (Ocak-Haziran 2018), s. 2} 393 _{“Ulusal Bilim Programı”(2018 - 2022), s. 10, 20, 22}

bazında yürütülecek olan ulusal bilim programında kamu kaynağı kullanılacağına göre bu izleme gereklidir. Ayrıca ulusal bilim programlarının beşer yıllık dönemler halinde yenilenmesi öngörülmektedir395_.

Bu ilk ulusal bilim programında öncelikli araştırma alanları olarak dört ana bilim dalı belirlenmiştir: Fiziki bilimler, yer bilimleri, canlı bilimleri, sosyal ve beşeri bilimler396_.

Uluslararası işbirliğinin de sürekli kılınmasına yer veren Program, böylece araştırmaların ekonomik ve daha verimli olacağını, Kıta’nın daha etkin korunabileceğini öngörmektedir. Şimdiye kadar özellikle bilim insanı gönderme şeklinde işbirliği sağlanmış; ABD, Almanya, Güney Kore, İngiltere, Bulgaristan, Çek Cumhuiryeti, Polonya, Japonya Ukrayna, Danimarka ve Şili gibi ülkelerle işbirliğini daha kurumsal hale getirerek her yıl en az iki tanesiyle işbirliği anlaşması imzalanması hedeflenmiştir. Böylece bu ülkelerin Antarktika konusundaki tecrübelerinden ve kurumsal hafızalarından Türk bilim insanlarını hızla yararlandırarak yetişmiş insan gücü açığını hızla kapatmak hedeflenmektedir. Ayrıca bu işbirlikleri sayesinde ‘danışman ülke’ statüsünün daha çabuk alınabileceği düşünülmektedir397_{. Her ne kadar Antarktika Antlaşması’nın uluslararası bilimsel ve}

barışçı işbirliğine dayandığı kabul edilse de Antarktika’daki üs sayısı ve üssü olan ülke sayısı arttıkça rekabetin dozu da artacak ve işbirliği yoluyla nüfuz sağlama olanakları azalacaktır. İşbirliği şartları dahi ağırlaşabilecektir. Bu bakımdan Türkiye’nin elini çabuk tutarak kendi işinin üstesinden kendi olanaklarıyla gelebilecek kabiliyete ve donanıma kavuşması gerekmektedir. Bu bakımdan bir POLREC yeterli olmayabilir. Koordineli, bilimsel özerkliğe ve güçlü mali yapıya sahip yeni kurumlar tasarlanmalıdır. Antarktika’da bilimsel faaliyet yürütmek için ihtiyaç duyacağı her türlü araç ve hizmeti temin edebilecek mali yapıya sahip kurumların yaratacağı talep, Türk teknolojisinin gelişimi için bir kaldıraç işlevi görebilir.

Programa göre, 2019 yılından itibaren Milli Eğitim Bakanlığı okullarında görev yapan öğretmenlerden her seferinde en çok iki kişinin 2 – 12 haftalık zaman

395 _{“Ulusal Kutup Bilim Programı” (2018-2022), s. 11}

396 _{Öncelikli alt bilim dalları için bkz. “Ulusal Kutup Bilim Programı”(2018-2022), s. 12, 13} 397 _{“a.g.e.”, s. 11}

dilimleri için Antarktika bilim seferlerine katılmaları sağlanarak, yaptıkları gözlemleri öğrencileriyle paylaşmaları ve böylece yeni kuşaklarda kutup araştırmaları konusunda ilgi ve bilinç yaratmaları beklenmektedir398_{. KEDİ} _adı

verilen bu proje iyi uygulanabildiği takdirde üniversite tercihlerinde yeterli ilgiyi görmediği için kapanma noktasına gelmiş birçok temel bilim dalına ilgiyi canlandırabilir; daha yüksek puanlı öğrencilerin bu bölümleri tercih etmesini sağlayarak bilim insanı potansiyelinin yükselmesine de hizmet edebilir.

Eylül 2018’de Ulusal Programın ilk izleme ve değerlendirme raporu Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yayınlandı. 2018’in ilk 6 ayına ilişkin olan rapor, Programın uygulanmasında 6 aylık başarım düzeyini ele almaktadır. Programın başarı düzeyinin arttırılmasına destek olmak için 12 Mart 2018 tarihinde TÜBİTAK ile Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı arasında, kutup çalışmalarında işbirliğine yönelik bir protokol imzalanmıştır. Bu protokol sayesinde bir TÜBİTAK destek programı olan ARDEB 1001 kapsamında 1 Milyon Avro bütçeli kutup proje çağrısı gerçekleştirilmiştir. Bu projelerden kabul edilenler Antaktika üçüncü ulusal bilim seferine katılmışlardır399_.

Program, YÖK’ün bilim insanı yetiştirilmesi destek programları arasına Antarktika öncelikli araştırma alanlarının da dahil edilmesine yönelik çalışma yapılmasını gerekli gördüğünden, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın talebi üzerine YÖK 100/2000 doktora destek programına 7 Haziran 2018 tarihinde Kutup Çalışmaları tematik alanı dahil edilmiştir400_.

9 – 11 Mayıs 2018 tarihleri arasında Çin’in Hangzhou kentindeki Deniz Bilimleri İkinci Enstitüsünde düzenlenen Güney Okyanusu Gözlem Sistemi 7. Bilimsel Yürütme Komitesi toplantısına, bu komitenin üyesi olan POLREC Müdürü Burcu Özsoy katılarak, Türkiye’nin gerçekleştirdiği ikinci Antarktika bilim seferini anlatmıştır. Bu ve benzeri hamleler Türkiye’nin Danışman Ülkeler Topluluğu arasına dahil olabilmesi açısından çok önemsenmektedir. Benzer bir tanıtım 10-14 Haziran

398 _{“Ulusal Kutup Bilim Programı” (2018 - 2022), s. 18} _{Kutup Bölgeleri için Eğitmenleri Destekleme İşbirliği Projesi}

399 _{“Ulusal Kutup Bilim Programı 1. İzleme ve Değerlendirme Raporu” (Ocak - Haziran 2018), s. 3} 400 _{“a.g.e.”, s. 4}

tarihlerinde Almanya’da düzenlenen COMNAP 30. yıllık geleneksel toplantısında da gerçekleştirilmiştir401_.

Ulusal Bilim Programının ana amaçlarından biri olan, Türkiye’nin Antarktika’daki bilimsel varlığının arttırılması açısından önem taşıyan bir diğer gelişme, SCAR ve IASC _{tarafından 14 - 27 Haziran tarihleri arasında organize}

edilen Kutup 2018 Konferansına POLREC ve İTÜ’den kalabalık bir ekibin Burcu Özsoy liderliğinde, bildirileriyle katılmış olmalarıdır402_.

Türk bilimcilerinin yabancı ülkelerin üslerinden yararlanmalarının sağlanması amacıyla 2017 - 2018 Antarktika sezonu için Şili, Polonya, Çekya ve Belçika ile ikili işbirliği gerçekleştirilerek biri Çevre Bakanlığı’ndan uzman diğerleri akademisyen olmak üzere 8 Türk bilimcisi Antarktika’ya gönderilmiştir403_.

Antarktika Antlaşmalar Sistemi kapsamında 13-18 Mayıs tarihleri arasında Arjantin’in Buenos Aires kentinde düzenlenen Danışman Ülkeler 41. Toplantısı ve Madrit Protokolü Çevre Koruma Komitesi 21. Toplantısına, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ve Çevre Bakanlığından ikişer temsilci ve POLREC müdürünün dahil olduğu bir heyetin gözlemci statüsünde katılımı sağlanmıştır404_.

Programda yer alan tanıtım ve halka erişim amacını gerçekleştirmek için POLREC bünyesinde Kutup Araştırmaları Öğrenci Takımı (POLSTEAM) kurulmuştur. Takım 2016 yılı başından itibaren faaliyet yürütmektedir. Takım her yaştan binlerce kişiye ulaşarak kutup araştırmaları konusunda farkındalık yaratmaya çalışmakta, gittiği ilk ve orta öğretim kurumlarında öğrencilere kutup araştırmaları kulüpleri kurdurmakta, resim yarışması düzenleyip, dereceye giren eserlerin Kıta’da sergisini yapıp resmini çektikten sonra bunları sahiplerine iade ederek kalıcı etki yaratmaya çalışmaktadır405_.

 _{Council of Managers of National Antarctic Programs (Ulusal Antarktika Programları Yönetim}

Konseyi)

401 _{“Ulusal Kutup Bilim Programı 1. İzleme ve Değerlendirme Raporu” (Ocak-Haziran 2018), s. 5}  _{Uluslararası Arktik Bilimleri Komitesi}

402 _{“Ulusal Kutup Bilim Programı 1. İzleme ve Değerlendirme Raporu” (Ocak-Haziran 2018), s. 6} 403 _{“a.g.e.”, s. 8, Bilim insanlarının listesi için aynı kaynakta Ek-2’ye bakınız.}

404 _{“a.g.e.”, s. 8-9} 405 _{“a.g.e.”, s. 10}