II. DÜNYA SAVAŞI SONRASI ARAYIŞLAR:
2.1. Müzakereler Dönemi
2.1.6. ABD’nin Antarktika’yı Uluslararasılaştırma Önerisi II (Mayıs 1958)
Antarktika Antlaşmasına varılmasında en önemli katalizörün Uluslararası Jeofizik Yılı olduğu fikri yaygındır. Bu fikre göre, uluslararası ilk büyük ölçekli işbirliği çabası burada bilim alanındaki ihtiyaç dolayısıyla ortaya konmuş fakat aynı zamanda bilim dışı konularda da işbirliğine araç teşkil etmiştir. Bu dönemdeki bazı gelişmeler uzlaşmaz gibi görünen ülkeleri Kıta’nın yönetimi için gerekli bir temel antlaşma rejimi oluşturmaya ikna etmiştir. Bu gelişmelerden birincisi Arjantin ve Şili’nin Uluslararası Jeofizik Yılı süresince dostluk ve uyum içerisinde bir işbirliği için 1955’te antlaşma yapmalarıydı. İkincisi, Uluslararası Jeofizik Yılı esnasında Yeni Zelanda Başbakanı Walter Nash ABD’nin 10 yıl önce getirmiş olduğu teklifi gündeme getirerek, Antarktika’nın Birleşmiş Milletler vesayeti altına alınmasını savundu. Üçüncüsü Hindistan gibi ne toprak iddiası bulunan ne de Uluslararası Jeofizik Yılı etkinliklerine katılmış olan ülkeler dahi Antarktika’ya ilgi duymaya başladılar. Hindistan Temmuz 1958’de Antarktika sorununun Birleşmiş Milletlerin 13. genel kurulu gündemine alınmasını önerdi. Uluslararası Jeofizik Yılı esnasında ülkeleri Antarktika’nın geleceğini tartışmak için bir araya gelmeye zorlayan en önemli etken ise ABD ve Sovyetlerin Kıtaya olan eylemli ilgisiydi. Uluslararası Jeofizik Yılı içerisinde en etkin iki ülke bunlardı ve aynı zamanda savları benzer argumanlara dayanıyordu. İkisi de egemenlik iddiası öne sürmüyor ve diğer ülkelerin egemenlik iddialarını da tanımıyorlardı. İki ülke de Kıta’daki faaliyetleri düzenleyici, kabul edilebilir bir kurumsal yapı oluşturulmasından yanaydı201.
Uluslararası Jeofizik Yılı ( Temmuz 1957- Aralık 1958) boyunca Antarktika özelinde politik çalışmalara ara vermek hususunda bir centilmenlik antlaşması yapılmış olsa da politik çalışmalar sessiz, derinden ve gayrı resmi formlarda sürdürülüyordu. Bu dönemde Antarktika’nın uluslararası kontrolü çalışmalarında, 1957 kışı ile 58 baharı arasında iki önemli gelişme yaşandı. Birincisi, Uluslararası
200Marcel Nicolet, “a.g.e.”, s. 319
Bilimsel İşbirliği Konseyi202 ve O’nun bünyesinde kurularak ilk toplantısını Şubat
1958’de başarıyla gerçekleştiren Antarktika Araştırmaları Özel Komitesi203
(S.C.A.R.) kuruldu204. İkincisi İngiltere, Antarktika’nın yönetimini SSCB de dahil
olmak üzere ilgili ülkelerin temsilcilerinden oluşan bir konsorsiyuma bağlamak için önce Avustralya ve Yeni Zelanda ile ardından ABD ile bir anlaşma sağlamak için çok gayret gösterdi. Fakat Şili ve Arjantin engelini aşamadı. 1958 Aralık ayından itibaren ABD, daha cesur bir öneri için politik çalışmalarına tekrar hız verdi. Amerikan Dışişleri Bakanlığı, İngiliz çalışmalarının erkenden basına sızması ve Arjantin ve Şili yönetimlerinin buna gösterdiği ani olumsuz tepkiden ders çıkartarak, çalışmalarını hem içerde hem de dışarıda daha planlı ve sessiz şekilde sürdürmeye çalışıyordu. İlgili ülkeleri ikili görüşmelerle Antarktika yönetim organizasyonuna katılmalarının sağlayacağı avantajlar konusunda ikna etmeye çalışıyordu. Şubat ve Mart aylarında sessiz, gizli ve gayrı resmi bir dizi ikili görüşmeler gerçekleştirdi. Amerikan önerisi şu temel prensiplerden oluşuyordu:
- Bilimsel araştırmalarda, her ülke için Antarktika’ya serbest giriş hakkı. - Katılımcı ülkeler arasında bilimsel işbirliği, bilimsel bilgi ve veri paylaşımı. - Antarktika’nın sadece barışçıl amaçlar için kullanılması.
- Bölgenin askeri faaliyetlerden arındırılması.
- Katılımcı ülkelerin Antarktika’nın her tarafında tek başına denetim yapabilme hakkının güvence altına alınması.
- Egemenlik iddialarının geçici olarak dondurulması; böylece hiçbir ülkenin bu iddialarından vazgeçmek zorunda kalmaması.
- Katılımcı ülkelerin, içerisinde eşit haklarla yer alacağı bir yönetim biriminin tasarlanması205.
Güvenlik açısından Amerikan dış politikasının Antarktika gündemini belirleyen üç önemli hassasiyet noktası vardı. Birincisi Kıta’da ve etrafındaki
202 Sonradan, Uluslararası Bilim Konseyi (İnternational Council for Science - İCSU) adını aldı. 2018
yılında Uluslararası Sosyal Bilim Konseyi (ISSC) ile birleşerek Uluslararası Bilim Konseyi (ISC) adını aldı. https://council.science/about-us (Er.09.12.2018)
203 1961 Yılında Antarktika Araştırmaları Bilimsel Komitesi (Scientific Commitee on Antarctic
Research) adını aldı. David W. H. Walton, “a.g.e.”, s. 1
204 John Hanessian, “a.g.e.”, s. 455 205 John Hanessian, “a.g.e.”, s. 455 - 56
denizlerde askeri güç kullanımının sınırlandırılması, ikincisi Antarktika üzerindeki egemenlik iddialarının müttefikler arasında yarattığı anlaşmazlıkların yumuşatılması, üçüncüsü de Amerika ile Sovyetler arasındaki rekabetten kaynaklanan soğuk savaşın Antarktika’ya sıçraması kaygısının azaltılmasıydı. Bütün bunların ön şartı da kaçınılmaz olarak Antarktika’nın silahsızlandırılmasıydı206.
Bu yeni öneri özellikle iki bakımdan 1948 önerisinden farklıydı. Birincisi, Şili ile mutabık kalınan ‘modus vivendi’ anlayışı çerçevesinde, egemenlik iddialarının dondurulmasıydı. İkincisi ise Kıtanın askersizleştirilmesi ilkesinin her ülkeye tanınan serbest denetim yetkisiyle güçlendirilmesiydi. Bu ilkelerin Arjantin ve Şili’nin ikna edilmesinde etkili olacağından umut ediliyordu. Egemenlik iddialarından vazgeçmek gerekmediği için yeni müzakerelere açık kapı bırakılmış oluyordu. Fakat bütün zorluklar aşılmış da değildi. Örneğin Avustralya, denetim yetkisine ve yönetim mekanizmasının oluşum şekline karşı isteksiz bir tutum sergiliyor; tüm meseleye temel asgari amaçlar olan bilimsel işbirliği ve faaliyetlerin barışçıl amaçlarla sınırlı tutulması çerçevesinde bakılması gerektiğini savunuyordu. Bir antlaşma taslağı üzerinde mutabakat olanağı sağlanamamıştı. İngiltere, antlaşmanın mümkün olan en geniş katılımla gerçekleşmesini fakat Antarktika yönetiminin ilgili ülkelerin katılımıyla sınırlı tutulmasını istiyordu. Bazı ülkeler katılımcı ülke sayısının sınırlandırılmasını savunurken, İngilizler etkin bir askersizleştirme için gerekli politik mekanizmanın dahil edilmesini şiddetle savunurken, diğer ülkeler temel prensiplerde anlaşmayı zora sokacağı gerekçesiyle, bireysel ve sınırlandırılmamış denetim yetkisine karşı çıkıyorlardı207.
Amerikan Dışişleri Bakanlığı, müzakere edilmesi halinde yeni teklifinin başarı şansı bulunduğunu düşünmeye başlayınca, 23 Nisan 1958’de New York Times’ta “Uluslararası Jeofizik Yılını genişletme arayışı” başlığıyla çıkan haberde, Amerikan hükümetinin Uluslararası Jeofizik Yılı sona erdikten sonra uluslararası bilimsel işbirliğini sürdürmek amacıyla Sovyetler Birliği ve diğer ülkelerle görüş alışverişinde bulunacağını yazdı. Belirli bir proje ya da öneri ortaya konmasa da Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Amerika’nın girişimde bulunduğunu, müzakerelerin bir uluslararası Antarktika konferansına yol açabileceğini açıkladı. Bir hafta sonra 29
206 Ethel Rosie Theis, “a.g.e.”, s. 192 207 John Hanessian, “a.g.e.”, s. 455 - 456
Nisanda Şili Radikal Parti bir açıklama yaparak, Amerikan hükümetinin farazi yaklaşımlarla ortaya attığı ve Şili’nin meşru ve tartışılmaz haklarına zarar verebilecek her türlü planı reddettiklerini duyurdu. Arjantin ve Şili’nin olumsuz, Avustralya’nın isteksiz tutumları karşısında İngiltere’nin desteği ve Sovyetlerin örtük mutabakatını değerlendiren Amerika risk almaya karar verdi. Bir taraftan kamuoyuna duyurulacak diğer taraftan ilgili 11 ülkeye diplomatik not gönderilecekti. 3 Mayıs 1958’de Başkan Eisenhower resmi prensiplerini açıkladı. Buna göre, Antarktika yalnızca barışçıl amaçlarla kullanılacaktı. Antarktika’yı politik çatışma konusu olmaktan korumak, bilimsel ve barışçı amaçlar için çalışacak her ülkeye açık hale getirmek ve her türlü barışçı işbirliğini garanti altına alacak bir müşterek yönetimi gerçekleştirmek üzere, antlaşma olanakları aramak için Sovyetler de dahil olmak üzere Antarktika’daki Uluslararası Jeofizik Yılı etkinliklerine katılan 11 ülkeyi konferansa davet ediyorlardı. Bu ülkeler, Arjantin, Avustralya, Belçika, Şili, Fransa, Japonya, Yeni Zelanda, Norveç, Güney Afrika Cumhuriyeti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ve İngiltere idi208.
Diplomatik notta, Uluslararası Jeofizik Yılı’nda gerçekleştirilen uluslararası işbirliği hatırlatılarak, verimli bilimsel işbirliğinin sürdürülebilmesi için; gereksiz ve istenmeyen politik rekabetlerin önleneceği düzenlemelere kavuşabilmek için; ulusal çıkarları savunmak adına sebep olunan anlaşmazlıklar nedeniyle ortaya çıkan verimsiz harcamalardan kurtulmak için bu çağrının yapıldığı vurgulanıyordu. Bu vurgudan sonra, Antarktika’daki mevcut durumun, barışçıl işbirliğini zorlaştıran politik, yasal ve yönetsel anlaşmazlıklardan kaynaklandığı belirtiliyordu. Amerika’nın Kıta’daki etkinliğinin tarihsel geçmişinden söz edilerek, egemenlik öne sürmek de dahil olmak üzere sahip olduğu haklar hatırlatılıyor, ama insanlığın ortak menfaatine en iyi şekilde hizmet etmek için Birleşmiş Milletler Şartındaki ideallerle uyumlu ve aşağıdaki amaçlara yönelik bir antlaşmayla sonuçlanacak bir işbirliğinin arzulandığı belirtiliyordu:
1- Dünyadaki bütün ülkelerin vatandaş, kurum, organizasyon ve hükümetlerine Antarktika üzerinde serbestçe bilimsel inceleme, araştırma yapma özgürlüğü ve Uluslararası Jeofizik Yılındaki gibi bir bilimsel işbirliğinin sürdürülmesi.
208 Robert D. Hayton “The Antarctic Settlement of 1959”, The American Journal of International Law,
2- Antarktika’nın yalnızca barışçıl amaçlarla kullanılmasını garanti altına alacak bir antlaşmanın sağlanması.
3- Bilim dışındaki barışçıl amaçların Birleşmiş Milletler Şartına aykırı olmaması209.
ABD, bu ilkeler üzerinde yapılacak müzakereler sonucunda bir antlaşmaya varmayı, böylece 1948 önerisini akamete uğratan engelleri de aşmak istiyordu. ABD’nin önceki önerisi, diğer ülkelerin egemenlik iddialarından kaynaklanan itirazları sonucu başarısız kalmıştı. Bu önerinin kabul edilmesi halinde, hiçbir ülke egemenlik iddiasından vazgeçmek zorunda kalmayacak; fakat iddialar antlaşmanın geçerlilik süresi boyunca etkisiz kalacaktı. Mevcut iddialar dondurulacağı için antlaşma süresi boyunca yeni hakların ya da iddiaların ileri sürülmesi de mümkün olmayacaktı. En azından, tasarlanan antlaşma hiçbir ülkeye böyle bir olanak bırakmayacaktı. Fakat demeç düşünülen yönetim şekline ilişkin pek fazla bilgi içermiyordu. Bu husus üzerinde mutabık kalınacak konuların gerçekleştirilmesi sırasına bırakıldı210.
Diplomatik notta Birleşmiş Milletlerle yakın bir ilişkiden söz etmekten, daha önceki müzakerelerde sorun yarattığı için, özellikle kaçınıldı. Bu konu ve işbirliği için gerekecek kurumlar meselesi antlaşma taslağına bırakıldı. Notta konferansın ne zaman ve nerede yapılacağı da bildirilmemişti211.
Amerikalılar Antarktika’yı, şaşırtıcı çeşitliliğiyle, birçok uzmanlık alanında karşılaşılan bölgesel ya da küresel boyutlu acil sorunlara karşı yeni bilimsel yaklaşımlar geliştirilmesini sağlayabilecek eşsiz fırsatlar sunan bir doğal laboratuar olarak görüyorlardı. Bu umut yüklü yaklaşımı yaratan Uluslararası Jeofizik Yılı’nda gerçekleştirilen bilimsel araştırmaların sağladığı bilgi birikimi ve yarattığı sinerjiydi. Amerikalılar daha 1953’te (Mart) Amerikan Bilimler Akademisi marifetiyle Uluslar arası Jeofizik Yılı Ulusal Komitesini kurdular. Bu komitenin görevi Amerikalı bilim insanlarının bu uluslararası programa katılmalarını planlamak ve gerçekleştirmekti. Bu amaçla Amerika, Antarktika’da altı tane istasyon kurdu. Önemli lojistik problemlerin giderilmesi ve diğer hazırlıklar için geçirilen 4 yılın sonunda programa
209 John Hanessian, “a.g.e.”, s. 457 - 458 210 John Hanessian, “a.g.e.”, s. 458 - 459 211John Hanessian, “a.g.e.”, s. 459
katılacak bilim insanlarına görevleri tebliğ edildi. Ulusal Bilimler Akademisinin ve onun Antarktika Komitesinin koordinasyonunda birçok araştırma enstitüsünün, üniversitelerin, hükümetin diğer araştırmacı kuruluşlarının ve diğer sivil organizasyonların katılımıyla oluşturulan Amerikan programı kozmik ışınlar, yer çekimi, iyonosfer, meteoroloji, deniz bilimi, sismoloji, güneşin hareketleri gibi 13
Jeofizik disiplinindeki projelerden oluşuyordu. Bu projelerin Uluslararası Jeofizik Yılında(Temmuz 1957- Aralık 1958) uygulanmasıyla elde edilen eşsiz bilgi birikimi araştırmaların genişletilerek sürdürülmesi talebini yarattı212.
Hükümetler konuyu değerlendirme aşamasındayken basında çıkan yorumlar ezici çoğunlukla olumluydu. Avustralya’nın olumlu cevabı çabuk geldi; Dış İşleri Bakanı R. G. Casey, hükümetlerinin öneriye sıcak baktığını, bir anlaşmazlığa yol açacağını zannetmediğini belirtti. Avustralya’nın çabuk ikna olmasının en önemli sebebi Uluslararası Jeofizik Yılı’nda Sovyet etkinliğinin çok canlı olması ve Avustralya’nın hak öne sürdüğü sektör(bölge) üzerinde Sovyetlerin yedi adet üs kurmuş olmalarıydı. Bu Sovyetlerin Kıta’da kalıcı olacağını gösteriyordu ve bu nedenle Avustralyalıları oldukça endişelendirmişti. Sovyet etkinliğindeki bu canlılık aynı zamanda ABD’nin Sovyetleri dışlama girişimlerini de boşa çıkartmıştı213.
Yeni Zelanda Dışişleri Bakanı Nash ülkesinin teklifi sıcak karşıladığını belirtti. Şili ve Arjantin’de hayli değerlendirme yapıldı ve basın tekrardan karşı çıktı. Bir yazar yorumunda, yaygın şekilde ilgi çeken somut bir teklifle karşı karşıya olduklarını, konferansın ne olursa olsun toplanacak gibi göründüğünü, Arjantin ve Şili’nin konferansa katılacaklarını ancak Amerikan önerisinde yer alan “müşterek yönetsel düzenlemeler” fikrine Şili’nin, her çeşit uluslararası yönetimi reddedeceğini deklare etmiş olması nedeniyle kabul etmeyeceğini belirtti. Birkaç ülkeden kabul beyanlarının ulaştığı Mayıs ayında en çok SSCB’nin cevabı merak ediliyor ve birçok spekülasyon yapılıyordu. Beklenen cevap 2 Haziranda geldi. Cevapta, ABD tarafından ortaya konulan ilkeler üzerinde büyük oranda mutabık olduklarını; Uluslararası Jeofizik Yılındaki başarılı operasyonlardan memnuniyet duyduklarını;
İyonosfer, atmosferin radyo dalgaları yayılımını etkileyecek kadar çok elektrik yüklü parçacık(iyon)
ve elektron içeren bölgesidir. Yerden yaklaşık 55km sonra başlar ve birkaç bin km. yüksekliğe kadar sürer. (AnaBritannica, 1986 - 88, cilt 12, s.168)
212 Ethel Rosie Theis, “a.g.e.”, s. 233-236
1958 Şubatında Hague’deki SCAR toplantısında IGY sonrası işbirliğinin devamı için benimsenen ölçüleri onayladıklarını; Sovyet hükümetinin gelecekte Antarktika’da gerçekleştirilecek bilimsel işbirliklerini mümkün kılacak tüm yardımlara hazır olduğunu bildirdi. Ayrıca Sovyet hükümeti, bu tip bir işbirliğinin kendilerince bazı prensiplere dayanması gerektiğini belirtti. Bunlar:
1- Antarktika münhasıran barışçıl amaçlar taşıyan her ülkeye açık olmalıdır. 2- Bölge her türlü silah denemesi yasaklanarak tamamen silahsızlandırılmalıdır. 3- Tüm Antarktika’da eşit şartlarda tam bir bilimsel araştırma özgürlüğü tesis
edilmelidir214.
Sovyetler, tasarlanacak uluslararası bir anlaşmanın önemli amaçlarından birinin de bölgedeki başarılı bilimsel çalışmaları engelleyecek anlaşmazlıkları önlemek olması gerektiğini belirttikten sonra Antarktika üzerindeki egemenlik iddialarına ilişkin kendi pozisyonlarını ve haklarını tekrar etmek gereği duydular. Sovyet hükümetine göre, Antarktika üzerinde devletlerin yetki alanları ile ilgili konuların ayrı bir antlaşma konusu yapılması dün olduğu gibi bu gün veya gelecekte de tanınmayacaktı. Sovyet hükümeti kendi vatandaşı kaşif ve bilim insanları tarafından gerçekleştirilmiş olan keşiflerden ve seferlerden doğan, egemenlik de dahil olmak üzere, tüm haklarını saklı tuttuğunu da ekliyordu215.
Birleşmiş Milletler Şartı’nın amaç ve ilkelerine uygun ve bütün insanlığın menfaatine olacak şekilde Antarktika’da bilimsel araştırma özgürlüğünü ve bölgenin sadece barışçıl amaçlarla kullanılmasını garanti altına alacak bir anlaşmaya varılmasını mümkün gördüklerini ifade eden Sovyetler, egemenlik iddialarının da en azından o günler için dondurulmasının yerinde olacağını, tasarlanacak antlaşmanın özellikle bazı ülkeler lehine eşitsiz bir durum yaratacak şekilde egemenlik iddialarını canlandırıcı koşullar içermemesi gerektiğini vurguluyorlardı. Sovyetler sadece konferansa değil, antlaşmanın şekilleneceği her türlü çalışmaya katılmak niyetindeydiler. Amerikalılar tarafından belirli ülkelere çağrı yapılmış olması nedeniyle katılımcı ülke sayısının sınırlı kalmasını ise, katılmak isteyen her ülkenin müzakerelerde yer almasının daha doğru olacağı şeklinde eleştiriyorlardı216.
214 John Hanessian, “a.g. e.”, s. 460 215 John Hanessian, “a.g. e.”, s. 460 216 John Hanessian, “a.g. e.”, s. 460 - 461
Neticede konferans davetinin gönderildiği 11 ülkenin tümü çağrıyı kabul edince Amerikan Dışişleri Bakanlığı 4 Temmuzda keyfiyeti dünyaya duyurdu.
2.1.7. Washington Müzakereleri: Konferans Hazırlıkları (Haziran 1958 - Ekim