Türk Halk Nazmında Selam

Anonim kültüre ait nazım türleri, halkın duygu, düşünce, hayal, istek ve arzularını en saf şekilde aktarırlar. Türk kültürüne ait selam algısı atasözü, deyim, ninni, mani, türkü gibi anonim türlere geleneğin aktarıcısı olarak yansır. Anonim olan bu kültürel varlıklar, toplum içerisindeki bireylerin ilişkilerini değişik açıdan ele alan birer yapı olduklarından ait oldukları toplumların temel söz varlığının oluşumunda önemli bir rol üstlenirler (Kalkan, 2012: 30).

Anonim halk şiirinin en önemli türlerinden olan türküler, toplumun acılarının, sevinçlerinin, mutluluklarının, umutlarının ve bireysel duyguların yoğun bir anlatımla işlendiği türlerdir. Bu yoğun anlatım bize konu edindikleri devri, toplumu, bireyi tanıma imkânı sağlar. Beşeri ilişkilerin tümüne yer veren türküler selam kültürünün yaşatıldığı türlerdir. Türkülerdeki selamlaşma geleneği farklı şekillerde işlenir. Türkülerde genel itibariyle uzakta olan sevgiliye veya tanıdıklara bulut, seher yeli, turna, kervancı, eş, dost gibi aracılarla selam gönderilir. Turna kuşu selamı ileten en önemli aracıdır ve aşağıdaki örneklerde olduğu gibi birçok türküde işlenir.

Turnam gidersen Mardin’e İki turnam gelmiş, yolda yorulmuş

Turnam yâre selam söyle Şahin vurmuş kanatları kırılmış

Karlı dağların ardında Benden yâre selam eylen turnalar

Turnam yâre selam söyle (Öztelli 1983:327) Turnalar, turnlar, telli turnalar (Öztelli, 1983: 290)

Türkülerde işlenen konulardan biri sevgilinin vefasızlığıdır. Bu vefasızlığın başında selam vermemek ve verilen selamı almamak gelir.

Nice oldu dağlar dumansız Eli etekli gelin

Bana merhamet et dinsiz imansız Basma yelekli gelin

Yârim buralardan gider selamsız (Öztelli, 1983: 312) Selam verdim almadı

Katı yürekli gelin (Öztelli, 1983: 176)

Türk manilerinde selam verme, selam alma, selam yollama ve selam söyleme kalıpları hem doldurma dizelerde hem de asıl dizelerde sıklıkla kullanılır. Aşağıdaki gibi;

Ocak başında minder Tütün kazarım tütün

Yâr yönün bana dönder Yaprakları sapsarı

Din iman yok mu sende Geçti selam vermedi

Tanrı selamın gönder (Akalın 1972: 106). Kalbur paçalı karı (Akalın 1972: 142)

manilerde ise selam vermenin öneminden bahsedilir.

Çocuklarına toplumsal değerleri daha beşikteyken öğretmeye çalışan anneler, aşağıdaki örnekte olduğu gibi söyledikleri ninnilerde çocuklarına selam verme alışkanlığını kazandırmaya çalışırlar.

Ninni ninni ninnisine Ninni çalar kendisine Selam yollar emmisine

Ninni kuzum ninni (Çelebioğlu 1982: 235)

Türk atasözleri incelendiğinde selamın önemi belirginleşir. Garibe bir selam bin altın değer (Aksoy, 1981: 238) ve Bir selam bin hatır yapar (Aksoy, 1981: 174) gibi atasözleri selamın toplumsal değerini gösterir. Atasözlerinin yanında selam durmak, selam almak, selam söylemek gibi deyimler de halk edebîyatı metinlerinde sıklıkla kullanılır.

Türk kültüründe mitolojilerden süzülerek oluşan bilmece geleneği eğlendirme işlevinin yanında öğretme işlevine de sahiptir. Cevabı selam olan; Kapıdan girdin hayladım, bir elmayı kırk kişiye

payladım ve Besmelesiz farz olan nedir? (Elçin, 1989:116) gibi bilmeceler selamın gerekliliğini

öğreten bilmecelerdir. Sonuç

Türkler, barış, sevgi, dostluk göstergesi ve iletisi olan selamlaşma sözcük ve ifadelerine bir arada yaşamanın gereği olarak büyük önem vermişlerdir. Türklerin bu ilk karşılaşma sözcükleri zamanla göçler, din değiştirmeler, yeni kültürlerle ilişkilerle değişerek farklılaşır ve artar. Bu değişiklik tarihin farklı dönemleri hakkında bilgiler sunan edebî ürünlerin incelenmesiyle tespit edilebilir. Örneğin mitolojiler ve tarih açısından takipçisi olan destanlarda, İslamiyet öncesine ait eserlerde kullanılan “Esenlik dilemek” hem sağlık-sıhhat dileme hem de iyiliğe ve Tanrıya dönme andıdır. Bu dönem selamlaşmaları epik unsurlar barındırır. Kahramanlar selamlaşmalarında, onlarla özdeşlenen heybetli beden hareketleri sergilerler. Bu dönem eserlerinde gökyüzü cisimlerine, ağaçlara veya hükümdarın gücünü pekiştiren unsurlara da selam verilir. İslamiyet sonrasındaki destan, hikâye, efsane, masal ve halk nazmında kullanılan “Selâm” maddi ve manevi sıkıntılardan kurtulmak, barış ve esenliğe kavuşmak Allah’ın selamını paylaşmak anlamına gelir. İslamiyet’in bayraktarlığına talip Türkler, yeni dinin selamlaşmaya büyük önem verdiğini hatta “Selâm”ın yaratıcının bir ismi ve özelliği olduğunu bildiklerinden ilk karşılaşma sözcüğü olarak “Selâmün Aleyküm” demeyi yeğlemişlerdir. Bu yeni selamlaşma İslamiyet sonrası bütün edebî eserlerde kullanılmıştır. Bu yeni sözcükle beraber yeni beden dili hareketleri ortaya çıkmış olsa da bunların edebî eserlere çok yansımadığı görülür.

Böylelikle halk edebîyatı metinlerinin ilk çağlardan bu yana Türklerin ilk karşılaşmalarda hangi sözcükleri kullandıklarını, bunlara yükledikleri anlamları, bu sözcüklerin tarihî süreçlerini ve değişimlerini, diğer dil ve kültürlerden alınan sözcükleri tespit etmekte önemli olduğu görülür.

KAYNAKÇA

AKALIN, Sami, (1972), Türk Manilerinden Seçmeler I, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, Ankara.

AKSOY, Ömer Asım, (1981), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-Atasözleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.

ALAY, Okan, (2005), Bingöl Masalları (İnceleme-Metin), Fırat Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış YL Tezi, Elazığ.

ALPTEKİN, Ali Berat, (1999), Kirman Şah Hikâyesi, Akçağ Yay., Ankara. ALPTEKİN, Ali Berat, (2002), Taşeli Masalları, Akçağ Yay., Ankara.

ATALAY, Besim, (1985), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, CI, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

_______________, (1986), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks”, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

ARAT, Reşit Rahmeti, (1999), Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK Yayınları, Ankara.

ARVAS, Abdulselam, (2009), Dede Korkut Destanı ve Kıpçak Sahası Epik Destan Geleneği, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van.

BAĞCI, Atilla, (2011), Şor Destancılık Geleneği ve Şor Kahramanlık Destanı “Küünü Körçen Kün-

Köök üzerine Mukayeseli Bir Çalışma, Hacattepe Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış Yüksek Lisans

Tezi, Ankara.

BASHENOVA, Aliya, (2007), Kazak Destanları, Sakarya Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.

BAZANCİR, Recai, Bingöl Efsaneleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, SBE, YL Tezi, Van. BORATAV, Pertev Naili, (1974), “Türk Efsaneleri”, Folklora Doğru, Sayı 35, s. 12–19. ____________________, (2009), Az Gittik Uz Gittik, İmge Kitabevi, Ankara.

BOZLAK, Ümmü Gülsüm (2007), Erdemli Masalları, Selçuk Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış YL Tezi, Konya.

ÇELEBİOĞLU, Amil, (1982), Türk Ninnileri Hazinesi, Ülker Yayınevi, İstanbul.

ÇOBANOĞLU, Özkul, (2011), Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Akçağ Yay. Ankara. DEMİR, Necati, DURSUN, Mehmet Erdem (2006), Battal-Nâme, Hece Yayınları, Ankara.

DOĞAN, Abdullah, (2006), Adıyaman Masalları Üzerine Bir İnceleme, Cumhuriyet Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış YL Tezi, Sivas.

EFENDİOĞLU, Mehmet, (2009), Selam”, İslam Ansiklopedisi, C.36, TDV Yay., s. 342-343, İstanbul EKİCİ, Metin, (2004), Türk Dünyasında Köroğlu, Akçağ Yayınları, Ankara.

ELÇİN, Şükrü (1989), Türk Bilmeceleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ERGİN, Muharrem, (2001), Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.

ERSÖZ, Murat, (2009), (Saha Yakut) Türklerinin Culuruyor Nurgun Bootur Destanı, Gazi Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.

FEDEKAR, Pınar Dönmez, (2008), Karakalpak Efsaneleri (İnceleme-Metinler), Ege Üniversitesi, SBE, Doktora Tezi, İzmir.

HAMZAOĞLU, Fatma, (2010), Epik ve Mitolojik Destanlarda Geçiş Dönemleri-Âdet ve İnanmalar, Karadeniz Teknik Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış YL Tezi, Trabzon.

İNCE, Gül, (2009), Hatay’da Bulunan Ziyaret-Yatır Yerleri İle İlgili İnanışlar ve Bu Ziyaretler

Etrafında Oluşan Efsaneler, Sakarya üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış YL Tezi, Sakarya.

KALKAN, Seda Öztürk, (2012), Türk Kültüründe Selamlaşma Kavramı, Bu kavramın (İlköğretim ve

Ortaöğretim) Ders Kitaplarına ve Ders Programlarına Yansıtılması, Necmettin Erbakan Üniversitesi,

EBE, YL Tezi, Konya.

KARADEMİRLİDAĞ, Yasemin, (2006), Seyitbek Destanındaki Epik Unsurlar, Ege Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.

KÜPÜŞOĞLU, Mustafa, vd. (2005), Kaşgarlı Mahmûd-Divânü Lugâti’t-Türk, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.

ÖGEL, Bahaeddin, (1989), Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), C1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

ÖNAL, Mehmet Naci, (2000), “Romanya Dobrucası’nda Yedi Türbe”, Türk Halk Kültürü

ÖZTELLİ, Cahit, (1983), Halk Türküleri-Evlerinin Önü, Özgür Yayın Dağıtım, İstanbul.

SAKAOĞLU, Saim, Ali DUYMAZ, (1996), Hurşit İle Mahmihri Hikâyesi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.

SAKAOĞLU, Saim, (2002), Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Akçağ Yay., Ankara. _____________, (2009), Efsane Araştırmaları, Kömen Yay., Konya.

SALUK, Reyhan Gökben, (2008), Köroğlu Destanı’nın Uygur Versiyonu (Metin-Aktarma-İnceleme), Gazi Üniversitesi, SBE, yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

SAYAR, Sait (2011), Destanlardan Günümüze Doğum, Ölüm Âdet ve İnanışları, Cumhuriyet Üniversitesi, SBE, YL Tezi, Sivas.

SEYİDOĞLU, Bilge, (2006), Erzurum Masalları, Dergâh Yayınları, İstanbul.

SİLAHDAROĞLU, Fikri (1996), Günümüz Türkçesi ile Kutadgu Bilig Uyarlaması, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.

ŞAHİN, Halil İbrahim, (2009), Türkmenistan Sahası Destancılık Geleneği ve Türkmen Destanları, Balıkesir Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir.

TOKLU, Mehmet Osman, (1995), “Türkçe ve Almancada Kalıp Sözler”, DTCF Batı Dilleri ve

Araştırma Enstitüsü Dergisi, c.3, s.113-140. Ankara.

TOPALOĞLU, Bekir, (2009), “Selam”, İslam Ansiklopedisi, C.36, TDV Yay., s. 341-342, İstanbul TÜRKÇE SÖZLÜK, (2005), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

TÜRKMEN, Fikret, (1998), Tahir ile Zühre (İnceleme-Metin), AKMB Yayınları, Ankara.

___________, M. Mete Taşlıova ,vd.,(2008), Ȃşık Şeref Taşlıova’dan Derlenen Halk Hikâyeleri, TDK Yay., Ankara.

YOLDAŞOĞLU, Fazıl, (2000), Alpamış Destanı, AKM Başkanlığı Yay., Ankara.

YUSUPOV, Keneş (Nesir Halinde Yazan), (1995), Manas Destanı, Akt. Fikret Türkmen, Alimcan İnayet, AKM Yayınları, Ankara.

ZALOĞLU, Pınar, (2011), Orta Asya ve Güney Sibirya Türklerinin Kahramanlık Destanlarında

Yardımcı Tipler, Balıkesir Üniversitesi, SBE, Yayımlanmamış Balıkesir Üniversitesi, SBE,