Müellifliğe İlişkin Benzerlikler ve Farklılıklar

Azerbaycan tezkirelerinin bazılarının yazarları şahzadelerdir. Öyle ki, XVI. yüzyılda Şah İsmail'in oğlu Sam Mirza "Tuhfe-yi Sami" adlı tezkiresini kaleme almışdır. Bundan sonra Fethali Şah’ın oğulları ve torunları olan Kaçar şehzadeleri tarafından şuara tezkireleri kaleme alınmıştır. Kaçarlar aslen Azerbaycan Türklerinden olup, yaklaşık 130 yıl boyunca İran'da şahlık etmişlerdir. Yaptığımız araştırmalar sonucu diyebiliriz ki, diğer Türk halklarında bir neslin temsilcilerinin tezkire yazma geleneği olmamıştır. 9 Kaçar şehzadesi (Mahmud Mirza, Seyfüddevle Sultan Muhammed Taki, Behmen Mirza, Hülaku Mirza, Hudaverdi Han, Muhammed Bagir Han, Haydarkulu Mirza, Muhammed Mirza, Ali Rıza Mirza) Farsça 11 tezkire kaleme alarak tezkirecilik tarihini zenginleştirmişler (Musalı 2014: 179). Osmanlı tezkireciliğinde şehzadelerin tezkıre yazma geleneğine rastlamadık.

Azerbaycan tezkirecilerinden bazıları bir değil, iki-üç tezkire kaleme almışlar ki, buna da Osmanlı tezkireciliğinde rastlamıyoruz.

Azerbaycan tezkirelerinin bazısı hükümdarların isteyi üzerine kaleme alınmıştır. Nazım Tebrizi tezkiresini Safevi hükümdarı I. Şah Abbas`ın talimatı ile yazdığını belirtir (Nazım: 7). Abdurrezzak Bey Dünbüli Azerbaycani H. 1241/1825 yılında "Nigaristan-ı Dara" adlı tezkiresini Azerbaycan hakimi Abbas Mirza Kaçar`ın isteği üzerine yazmıştır (Musalı 2012: 190). Osmanlı tezkirecilerinin ise yazdıkları eserlerini dönemlerinin sultanlarına ve başka devlet adamlarına sunarak karşılığında mansıp veya servet elde ettikleri bilinmektedir. Örneğin, Sehi Bey ve Latifi kendi tezkirelerini Kanuni Sultan Süleyman'a, Aşık Çelebi – Sultan II. Selim'e, Kınalızade Hasan Çelebi – Hoca Sadeddin Efendi'ye, Riyazi – Sultan II. Ahmet'e, Rıza ise Sultan İbrahim`e sunmuştur.

Osmanlı tezkirelerinde XV-XIX yüzyıllarda Azerbaycan tarihi ile ilgili küçük, düzensiz, fakat değerli bilgilere rastlıyoruz. Ama Azerbaycan tezkirelerinde Osmanlı'da yaşanan tarihi olaylara dair bilgilere pek rastlamıyoruz.

Sonuç

Azerbaycan ve Osmanlı tezkireciliği Ali Şir Nevayi ve Devletşah Semerkandi eserlerinin etkisiyle oluşsa da, zamanla kendine özgün yönde gelişmiştir. Bu iki alanın tezkireleri arasında yaptığımız araştırmalar sonucunda bu kanaatlere geldik:

Azerbaycan ve Osmanlı sahası tezkireleri yapı, dil, şair biografilerinin ve şiir örneklerin verilmesi bakımından farklıdırlar.

Tezkirelerin yazılma dinamiğine baktığımızda Azerbaycan tezkirecileri 46, Türkiye tezkirecilerinin 32 tezkire kaleme aldığı ortaya çıkıyor. Azerbaycan tezkirecileri en çok XIX yüzyılda (18), Osmanlı yazarları ise XVIII yüzyılda (9) tezkire kaleme almışlardır.

Azerbaycan ve Türkiye tezkirelerinin tertip şeklini incelediğimizde anlaşılıyor ki, her iki alanın tezkirecileri ilk aşamada Herat okulu tezkirelerini örnek alsalar da, sonradan kendine özgün biçimde eserler ortaya koymuşlardır. Azerbaycan tezkirecileri tabaka tertip şeklini uzun süre eserlerine uygulamışlardır. Ayrıca alfabetik, coğrafi prensip, edebî örneklere göre tertip olunan tezkireler de vardır. Türkiye tezkirecileri ise Sehi Bey`den sonra eserlerini alfabe temelinde hazırlamış, ebced harflerine göre şairleri sıralama ve manzum tezkire kaleme almakla Azerbaycan tezkirecilerinden farklılık arz etmişlerdir.

Türkiye tezkirecilerinin eserlerine takriz yazılması geleneğine Azerbaycan tezkirelerinde rastlamadık. Azerbaycan tezkirecisi Mir Muhsin Nevvab kendi tezkiresine şairlerin avtograflarını ekleyerek tezkirecilik tarihine yenilik getirmiştir.

Türkiye tezkirecileri eserlerinde sadece şair hakkında bilgi vermekle yetinmemiş, eleştirel yaklaşımlarını bildirmişlerdir. Azerbaycan tezkirelerinde ise edebî eleştiri örnekleri esas itibariyle azınlık teşkil etmektedir. Azerbaycan tezkirecilerinin büyük çoğunluğu şairlere eleştirel yaklaşmamışlar. Ama Osmanlı tezkirelerine edebî eleştiri tarihinin kaynağı diyebiliriz.

Azerbaycan tezkirelerinde esasen Osmanlı'nın ünlü ve hükümdar şairleri hakkında bilgi verilmektedir. Osmanlı tezkirecileri ise kendi ülkelerine göç etmiş Azerbaycanlıları eserlerinde hatırlamış ve bu şekilde 30'dan fazla şair hakkında ilk bilgiyi günümüze taşımışlardır.

Yaptığımız araştırmalar sonucunda Azerbaycan ve Osmanlı tezkireleri arasında etkileşimin olmadığı, farklılıkların daha fazla olduğu ortaya çıkmıştır.

KAYNAKÇA

ALIŞIK G. Sam Mirza. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 36, s. 61

AŞIK Çelebi. Meşa’irü’ş-Şu’ara / hazır.: Prof. Dr. F. Kılıç. 3 cildde. - İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010.

BAYRAM, Ömer (2005), Azerbaycan sahası tezkireleri ve Seyid Azim Şirvaninin tezkiresi. – Gazi Üniversitesi, Doktora Tezi. Ankara, 2005. - XCIX+519 s.

DƏYHİM, M əhəmməd. Təzkireyi-şüərayi-Azərbaycan. Təbriz, 1367-1371. İNAL, Mahmud Kamal. Son asır Türk şairleri. Ankara, AKMBY, 2000-2013. İSEN, Mustafa.Tezkireden biyografiye.İstanbul, Kapı, 2010.

İSEN-DURMUŞ, Tuba Işınsu. Osmanlı şuara tezkirelerinde zeyl geleneği. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/1 Winter 2012, p.1319-1329

KEFELİ, Emel, Karşılaştırmalı Edebîyat İncelemeleri. İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2000.

Kılıç F., Macit M. Divan Edebîyatında Poetika Denemeleri Tezkire Önsözleri” Yedi İklim,, Yıl 1992. KILIÇ, Filiz.Edebîyat tarihimizin vazgeçilmez kaynakları: şair tezkireleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 5, Sayı 10, 2007, s. 543-564.

LATİFİ. Tezkiretüş-şuara ve Tabsıratün-nuzama (İnceleme - metin) / hazır.: R.Canım. - Ankara: AKMBY, 2000. – IX + 935 s.

QACAR, Mahmud mirzə. Gülşəni-Mahmud. Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutu. M-262.

QACAR, Mahmud mirzə. Təzkireyi-nüqli məclis / Be kuşiş-i Məhəmməd Rza Nəsiri, Nadirə Cəlali // Ayineyi-miras, 1378, No. 5, s. 5-58.

QARAYEV, Nəsrəddin. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, 2010, s. 220.

HƏSƏNZADƏ, Tahirə. Marağalı Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənənin əsərlərində Azərbaycan tarixi məsələləri. Bakı: Tural-Ə, 2001.

MARAĞALI Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənə. Xeyrati-hesan (Gözəllər sərvəti) / Tərcümə edən: T.Həsənzadə. Bakı , 2003, 103 s.

MƏMMƏDLİ, Qulam. Təzkirə. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar İnstitutu, B-2701. MƏMMƏDOVA, Mehri. Lütfəli bəy Azər və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2001.

MUSALI, Vüsalə. Osmanlı Təzkirələrində Azərbaycan Şairləri. Bakı, Nurlan 2009. MUSALI, Vüsalə. Türk təzkirəçiliyi: Bibliografya. Bakı, Elm və Təhsil, 2011.

MUSALI V., MUSALI N.Osmanlı tezkirelerine göre Azerbaycan edebîyatının araştırılmamış sayfaları // Klasik Türk edebîyatında biyografi. Bildiriler, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2011, s. 501-522.

MUSALI, Vüsalə. Osmanlı şairlərinə dair araşdırılmamış bir təzkirə // Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2012, N 2, s. 83-94.

MUSALI, Vüsalə. Azərbaycan təzkirələrinin təsnifatı: dili, strukturu, əhatə etdiyi coğrafiya və dövr // Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013, p. 351-364.

MUSALI, Vüsalə. Təzkirəçilər xanədanı / “Dynasty of tazkira writers”, TURUK Uluslararsı Dil, Edebîyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2014 Yıl:2, Sayı:3.

NƏVVAB, Mir Möhsün Ağamirzadeyi-Qarabaği. Təzkireyi-Nəvvab / Tərtib edən və çapa hazırlayan: Nəsrəddin Qarayev, Bakı: 1980, AMEA Əlyazmalar İnstitutu elmi arxiv. Nəsrəddin Qarayevin Şəxsi fondu. Qovluq 152.

ŞEYDA, Yəhya. Ədəbiyyat ocağı. 3 cilddə. Təbriz: 1364-1381.

ŞİRVANİ, Seyyid Azim, Tezkîretü’Şu’arâ / haz.: Ö.Bayram. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. (e-kitap), Ankara.

ŞİRVANİ, Seyid Əzim . Seçilmiş əsərləri. III c., Bakı: 1974.

TƏBRİZİ, Nazim. Nəzmi-güzidə. İran İslami Şura Məclisi kitabxanası 480. TƏRBİYƏT, M əhəmmədəli, DaniĢməndani-Azərbaycan, Bakı, 1987.

TOLASA, Harun. Sehi, Latifi, Aşık Çelebi tezkirelerine göre 16. Yüzyılda edebîyyat araştırma ve eleştirisi. Izmir: Ege Universitesi Yayınları, 1983.

TÜRK KÜLTÜRÜNDE EBCED VE OSMANZADE/ ŞEYHZADE MEHMED YÜMNÎ