Erol TOPAL
ÖZET
Kelime grupları, tek bir kelime ile karşılanamayan nesne ya da hareketleri karşılamak amacıyla oluşturulan kurallı ama yargısız dil birlikleridir. İçinde bulunduğu öge ile sınırlı olan kelime grupları cümle içerisinde tek bir kelime gibi görev yapar. Gramer kitaplarımızda, kelime grupları için çeşitli tanımlar yapılmış ve birçok kelime grubunun ismi verilmiş ve bunlar örneklerle pekiştirilmiştir. Bu kelime gruplarına isim tamlamaları, sıfat tamlaması, tekrar grubu, unvan grubu, bağlama grubu, ünlem grubu birleşik isim grubu, sayı grubu, birleşik fiil grubu, isim fiil grubu, sıfat fiil grubu ve kısaltma gruplarını (yönelme grubu, bulunma grubu, çıkma grubu, vasıta grubu)vb. örnek olarak vermek mümkündür. Gramerlerimizde, örnekler aynı olmasına rağmen bazı kelime grupları için farklı isimler de kullanılmaktadır. Çalışmada, bu farklı isimlendirmeler üzerinde durulmuştur. Bunların yanında günlük hayatta kullandığımız bazı ifadeler ise gramerlerimizde kelime grubu olarak yer almamaktadır. Bu çalışmada, belli başlı gramer kitaplarımızın Unvan Grupları ve Birleşik İsim grupları bölümlerinde verilen örnekler taranmış ve Hâkim Bey, Savcı Hanım, Doktor Bey, Hemşire Hanım, Rektör Bey, Müdire Hanım, Müdür Bey –örnekler çoğaltılabilir- gibi kullanımların gramerlerimizde kelime grupları içinde değerlendirilmediği tespit edilmiştir. Bu tür ifadelerde iki kelimenin ortasında kullanımdan düşmüş bir özel isim mevcuttur. Çalışmada, buradaki özel ismin düşme sebebi üzerinde de durulmuştur. Çalışmanın sonunda, örneklerden hareketle Hâkim Bey, Savcı Hanım, Doktor Bey, Hemşire Hanım, Rektör Bey vb. ifadelerin Birleşik İsim grubu başlığı altında değerlendirilmesi gerektiği söylenmiştir. Bu bağlamda birkaç öneride bulunulmuştur. Ayrıca çalışma için taranan ve faydalanılan eserleri gösteren bir kaynakçada hazırlanmıştır.
ABSTRACT
A PROPOSAL REGARDING THE USAGES OF COMPOUND NOUNS
Word groups are grammatical but ineffective collaborations that are formed to correspond the objects or movements that cannot be expressed with one word. Word groups that are limited to the number of elements act as a single word in the sentence. In our grammar books, a lot of definitions are made for word groups and also denominations of these word groups are given and supported with examples. The examples for these groups are noun phrases, adjective phrases, reduplications, title groups, conjunction groups, exclamation group, compound nouns group, number group, compound verb group, gerund, participle and abbreviation group (dative group, locative group, ablative group, instrumental group) and so on. In the Turkish grammar, although the examples are the same, different denominations are used for some noun groups. In this study, these different denominations are presented.In addition to these, some expressions used the daily life are not included in the grammar as word groups. In this study, the examples in the Title Groups and Compound Noun Groups chapters of main grammar books were examined and it was found out that such usages as Hâkim Bey, Savcı Hanım, Doktor Bey, Hemşire Hanım, Rektör Bey, Müdire Hanım, Müdür Bey and so on are not regarded as a part of word groups. In such expressions, there is a special noun that is not used anymore between the two titles and the reason for the omission of this noun is also a focus of this study. As a result of the study, it was concluded that such examples as Hâkim Bey, Savcı Hanım, Doktor Bey, Hemşire Hanım, Rektör Beyetc. are to be classified under compound nouns.Some suggestions were made within this framework. Furthermore, a reference section for the works surveyed and used in this study was prepared.
1. Giriş
Kelime grupları, cümle bilgisi açısından önemli bir yere sahiptir. Kelime grupları, tek bir kelime ile karşılanamayan nesne ya da hareketleri karşılamak amacıyla oluşturulan kurallı dil birlikleridir. Cümle içinde tek bir kelime gibi görev yaparlar ve tek bir öge ile sınırlıdırlar.Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü adlı eserinde kelime grubunu, cümle içinde kavramlar arasında ilişki kurmak üzere birden çok kelimenin belirli kurallar ile yan yana getirilmesinden oluşan, yapı ve anlamındaki bütünlük dolayısıyla cümle içinde tek bir nesne veya hareketi karşılayan ve herhangi bir yargı bildirmeyen kelimeler topluluğu diye tanımlar. (Korkmaz 2003:144) Leyla Karahan ise kelime grubunu bir varlığı, bir kavramı, bir niteliği, bir durumu, bir hareketi karşılamak veya belirtmek, pekiştirmek ve nitelemek üzere, belirli kurallar içinde yan yana dizilmiş kelimelerden oluşan yargısız dil birimi olarak tanımlamaktadır (Karahan 2013: 39).Muharrem Ergin de “kelime grubu tek bir nesneyi veya hareketi birlikte karşılayan kelimeler topluluğudur” der (Ergin 1997: 374).
Türkçede İsim tamlaması, Sıfat tamlaması, Tekrar grubu (ikilemeler), Birleşik İsim grubu, Unvan grubu, Ünlem grubu, Sayı grubu, Edat grubu, Bağlama grubu, İsim-fiil grubu, Sıfat-fiil grubu, Zarf-fiil grubu, Birleşik Fiil grubu, Aitlik grubu ve Kısaltma grupları (İsnat grubu, yönelme grubu, belirtme grubu, bulunma grubu, çıkma grubu, ilgi grubu, eşitlik grubu, vasıta grubu) vardır. Bu çalışmada Birleşik İsim Grubu ve Unvan grubu üzerinde durulacak ve dil bilgisi kitaplarında kelime grupları içinde yer almayan bazı kullanımlarbirleşik isim grubu içinde değerlendirilecektir.
Birleşik isim grubu özel isimlerle yapılır. Leyla Karahan, özel isim+soyisim, birden fazla özel isim+soyisimleri birleşik isim grubu olarak değerlendirmiştir. Bunlara örnek olarak da Ziya Gökalp, Yahya Kemal Beyatlı örneklerini vermiştir. Karahan, Reşit Rahmeti Arat, Yavuz Sultan Selim, Arif Nihat Asya, Ali ŞirNevaî gibi örnekleri de iki veya daha fazla kelimeli bütün şahıs adları birleşik isim grubu yapısındadırdedikten sonra verir. Ayrıca Karahan, özel isimlerin önünde sıfatların bulunduğu tamlamaları da birleşik isim grubunda değerlendirir ve Ulubatlı Hasan, Deli Dumrul, Deli İbrahim, İkinci Selim, Çobanoğullarından İbrahim, Çiroz Ali, Uzun Ali’nin Emine örneklerini verir. Karahan, unvan veya akrabalık ismi başa geçtiği zaman kelime grubunun birleşik isim grubu olacağını söyler Sultan Orhan, Dede Korkut, Doktor Murat gibi örnekler verir(Karahan 2013: 69).Mustafa Özkan, Birleşik İsim grubu konusunda Karahan’ın görüşlerini desteklemektedir. Özkan da isim ve soy isimlerden oluşan kelime gruplarını, özel isimlerin önünde sıfatların bulunduğu tamlamaları birleşik isim olarak kabul eder. Dördüncü Murat, Üçüncü Selim, Adalı Halil, Koca Yusuf gibi örnekler verir(Özkan 2012: 42). Ayrıca Özkan, unsurları yer değiştirmiş olan unvan gruplarının da birleşik isim grubuna dönüştüğü konusunda Karahanla aynı fikirdedir (Özkan 2012: 65).Ancak Özkan, kısalmaya uğramış isim tamlamalarını birleşik isim grubu içinde göstermez bunları ayrı bir kelime grubu olarak - ilgi grubu- değerlendirir. Ayşe Teyze’nin Hasan örneğini bu gruba dâhil eder (Özkan 2012: 112).Muharrem Ergin ise“birleşik isim bir nesnenin ismi olmak üzere yan yana gelen birden fazla ismin meydana getirdiği kelime grubudur” der ve bu isimlerin eksiz olarak yan yana geldiğini belirtir. Örnek olarak da Mehmet Kaplan, Halide Edip Adıvar, Faruk Nafiz Çamlıbel gibi önemli edebîyatçıların isimlerini verir(Ergin1997: 385).Ergin ayrıca, unvan ve akrabalık isimlerinin başa getirildiği durumlarda birleşik isim grupları meydana gelir, der. Vali Fahrettin Kerim Gökay, General Kazım Karabekir, Profesör Ahmet Caferoğlu, Molla Kasım, Hoca Nasreddin, Sultan Fatih, Dede Korkut gibi örnekler gösterir (Ergin 1997: 389).Tahsin Banguoğlu lakap+isim ile isim+soyisim durumundaki birleşik isim gruplarını ayrı ayrı ayama (lağab) ve soyadı öbeği diye ikiye ayırmıştır. Banguoğlu, ayama öbeği dediği kelime grubuna Zeynel’in Recep, Ümmü Ablanın Emine, Gökçeli Hasan, Çakır Ali, Babaç Mehmet, Nalbantların İsmail, Bacıgilin Zeynep, Kadıoğullarından Osman gibi örnekler verir. Soyadı kanunundan önce kullanılan Ali oğlu Veli, Mehmet kızı Gülsüm gibi kullanımları künye; kişiye verilen ve daha çok lağab sahibi olmayan şehirlilerin kullandığı ikili isim gruplarını (Ahmet Cevdet, Ali Ekrem, Mustafa Kemal) ise mahlas diye adlandırır (Banguoğlu2007: 514-515-516).
Unvan grupları özel isimlerle unvan veya akrabalık isimlerinin yan yana kullanılması sonucu ortaya çıkan kelime gruplarıdır. Bu kelime grubunda vurgu isim unsuru üzerindedir (Özkan 2012: 65).Bu
kelime grubunda ilk kelime belirten, ikinci kelime belirtilen durumundadır (Beserek 1991: 29).Unvan öbeğinde şahıs ismi birleşik isim öbeği olabilir: Mehmet Akif Bey (Delice 2003: 35).Unvan grubu için Ergin, bir şahıs ismiyle bir unvan veya akrabalık isminden meydana gelen kelime grubudur;şahıs ismi önce, unvan veya akrabalık ismi sonra gelir dedikten sonra her iki unsurun da hiçbir ek almadığını belirtir. Ahmet Bey, Hasan Efendi, Nuri Çavuş, Selcen Hatun, Meryem ana, Sevim abla, Suzan hala, Kerim amca, Oğuz Kağan, (Ergin 1997: 389) Leyla Karahan da aynı görüşleri paylaşmaktadır. Mehlika Sultan, Enver Paşa, Bilge Kağan (Karahan 2013: 68).Tahsin Banguoğlu bu kelime grubuna san öbeği adını verir veOguzKagan, Süleyman Paşa, BarsBeg, Turgut Reisgibi kullanımların Eski Türkçeden beri var olduğunu söyler. Banguoğlu ayrıca, özel isimlerle akrabalık, meslek ve rütbe adlarının birlikte meydana getirdiği kelime grupları için de san öbeği ifadesini kullanır. Türkan Hanım, Sami Efendi, Fatma Kadın, Dursun Ağa, Bekir Çavuş örneklerini verir (Banguoğlu 2007: 514).Fakat Banguoğlu, Karahan ve Mustafa Özkan’ın aksine özel isimlerin önünde sıfatların bulunduğu birleşik isim gruplarını tersine çevrilmiş san öbeği diye adlandırır. Yüzbaşı İhsan, Han Ahmet, Sultan Alparslan, Kadı Burhaneddin, Şah İsmail örneklerini verir(Banguoğlu 2007: 514). Günay Karaağaç, hem birleşik isim grubunda hem de unvan grubunda özel isim bulunması sebebiyle Birleşik Adlar ve Unvan Öbeği alt başlıklarını vererek bu iki kelime grubunu Özel Ad Öbeği diye adlandırmıştır (Karaağaç 2011: 167-168). Karaağaç’ın bu kelime grupları ile ilgili açıklamaları ve örnekleri diğerlerinden pek de farklı değildir. Söz dizimi konusunda başka bir kaynak olan Mehmet Özmen’in kitabında da konu ile ilgili anlatımlar hemen hemen aynıdır (Özmen 2013: 109-110). Jean Deny bu konuyu Açıklama (bayanlı atıf) Öbekleri konu başlığı altında inceler. Bir öbek içinde buluna sözcükler bazı durumlarda isteğe bağlı olarak değiştirilebilir der. Ayrıca unvan isimlerini (paşa, bey, efendi, ağa, çelebi, sultan, han vb.) saygı lakapları başlığı altında ayrı ayrı inceler hatta bu unvanlarla ilgili açıklamalar da yapar. Sultan Memet, Ahmet Vefik Paşa, Mimar Sinan, Evliya Çelebi, Arif Efendi, Namık Kemal Bey gibi örnekler verir (Deny 2012: 700-712).
2. İnceleme
Dilimizde iki unvan isminin veya bir unvan bir akrabalık isminin aralarında bir özel isim olmadan yan yana geldiği kullanımlar vardır. Dil bilgisi kitaplarımız incelendiğinde hem konuşma dilinde hem de yazı dilinde karşımıza çıkan Doktor Bey, Hemşire Hanım, Öğretmen Hanım, Hoca Hanım, Doktor Hanım, Memur Bey, Öğretmen Bey, Müdür Bey, Müdire Hanım, Rektör Bey, Dekan Hanım, Ebe Hanım, Avukat Bey, Savcı Hanım, Hâkime Hanım, Hâkim Bey, Polis abi, Hâkim teyze vb. kullanımların kelime grubu olarak değerlendirilmediği görülmektedir.Oysa bu kullanımların da kelime grubu olarak karşılıklarının olması gerekmektedir. Bu tür ifadelerde iki unvan arasında düşmüş olan bir özel isim mevcuttur. Mesela; Memur Bey derken; memur ve bey kelimelerinin arasında aslında Ali, Mehmet, Ahmet gibi bir özel isim mevcuttur. Yani tamlama Memur+özelisim+Bey (Memur Ali Bey) biçimindedir. Buradaki özel isim, dilde ekonomi ilkesinden dolayı hem yazıda hem de söyleyişte kullanılmamaktadır. Buradaki özel ismin söyleyişte kullanımdan düşmesini, kişinin karşısındakinin ismini tam olarak bilmemesi bu yüzden unvanıyla hitap etmesiyle de açıklamak mümkündür. Ayrıca kişinin karşısındakine saygı gereği ismiyle değil de unvanıyla hitap etme isteği de özel ismin düşmesine başka bir neden olarak kabul edilebilir.
Ali Bey kendi başına bir unvan grubudur. Doktor Ali ise birleşik isim grubudur. Doktor kelimesi Ali Bey ifadesinin başına geçtiği zaman kullanım Doktor Ali Bey biçiminde olur. Bu da bir birleşik isim grubudur. Zaman içinde Ali kelimesi kullanımdan düşmüş, kelime grubu doktor bey biçimine dönmüştür. İki unvan isminin arasında düşmüş bir özel ismin bulunmasından dolayı bu tür tamlamalara Birleşik isim grubu demek gerekmektedir.
3. Sonuç ve Öneriler
Kelime grupları, tek bir kelime ile karşılanamayan nesne ya da hareketleri karşılamak amacıyla oluşturulan kurallı dil birlikleridir. Dil bilgisi kitaplarımızda aynı yapıdaki bazı kullanımlar farklı kelime grupları olarak adlandırılmıştır. Bu farklılıklar giderilmelidir. İki Unvan isminin veya bir unvan
bir akrabalık isminden oluşan kullanımlar dil bilgisi kitaplarında kelime grubu olarak değerlendirilmemiştir Bu tür kullanımlar aralarında düşmüş bir özel isim olması sebebiyle birleşik isim grubu içinde değerlendirilmedir.
KAYNAKÇA:
BANGUOĞLU, Tahsin (2007), Türkçenin Grameri, Ankara. BESEREK, Ahmet (1991), Türkçede Cümle Yapısı, İstanbul.
DELİCE, H. İbrahim (2003), Türkçe Sözdizimi, Kitabevi yay., İstanbul.
DENY, Jean, (Çev. Ali Ulvi ELÖVE 1941, Günümüze Uyarlayan Ahmet Benzer), Türk Dil Bilgisi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2012.
ERGİN, Muharrem (1997) Türk Dil Bilgisi, İstanbul.
KARAAĞAÇ, Günay (2011) Türkçeni Söz Dizimi, Kesit Yay., İstanbul. KARAHAN, Leyla (2013), Türkçede Söz Dizimi, Ankara.
KORKMAZ, Zeynep (2003) Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara.
ÖZKAN, Mustafa-SEVİNÇLİ, Veysi (2012), Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, Akademik Kitaplar, İstanbul.