BOŞNAKÇADA TÜREMİŞ EYLEMLER

Boşnakçada sekiz binin üzerinde Türkçe kelime kullanıldığı için bu iki dilin birbirine çok benzediği düşünülür. Fakat, aynı dil ailesine mensup olmayan bu iki dilin biçim özellikleri arasındaki pek çok farklılık vardır.

Boşnakça, Hint-Avrupa Dil Ailesi’nin Avrupa koluna bağlı olan Slav Dilleri Grubu’na giren Güney Slav Dilleri’ne mensuptur (Jahić – Halilović – Palić, 2000: 21). Türkçe ise Altay Dilleri Ailesi'nde yer almaktadır.

Altay dilleri teorisi; Türk, Moğol, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kökten çıktığını ve bunların akraba olduğunu kabul eden teorinin adıdır. Başlangıçta sadece Türk, Moğol, Tunguz dillerinin akrabalığı üzerinde durulurken 20. yüzyılın ortalarında ve ikinci yarısında Korece ve Japonca da bunlara katılmıştır. Teoriye göre bu diller ortak bir ata dilden iniyordu. Ortak ata dil, farazî bir dildi ve tabiatıyla bir adı yoktu. Akrabalık teorisine inananlar bu farazî dile Altay dili (Altayca) adını verdiler. Altay dilinden zaman içinde ayrılarak bağımsız diller haline gelen akraba diller topluluğuna da “Altay dilleri ailesi” adı verildi. (Ercilasun,

2004: 17)

Aynı dil grubunda yer almayan Türkçe ile Boşnakça arasındaki farklılıklar, dil bilgisinin tüm dallarında görülür. Bu iki dilde kullanılan türemiş eylemlerin yapı bakımından birbirine benzememesi de bunu gösteriyor.

Eklemeli dillere mensup olan Türkçede türemiş eylemler, yapım eklerinin eylem veya ad kök ve gövdelerine getirilmesiyle oluşturulur. Türkçede önekler ve içekler yok. Boşnakça Güney Slav Dilleri Ailesi’nde yer alan bükümlü bir dildir. Boşnakçada türemiş eylemlerin oluşturulmasında önekler ve sonekler kullanılır. Bu sebeple Boşnakçada türemiş eylemler ikiye ayrılır:

1. Öneklerin getirilmesiyle oluşturulan türemiş eylemler 2. Soneklerin getirilmesiyle oluşturulan türemiş eylemler

2.1. Öneklerin Getirilmesiyle Oluşturulan Türemiş Eylemler Boşnakçada eylemler süreklilik bakımından iki grupta incelenir:

 sürekli eylemler

 bitiş eylemleri

Devam etmekte olan bir iş, oluş, hareket bildiren eylemlere sürekli eylem denir. Sürekli eylemler ikiye ayrılır: kesintisiz sürekli eylemler, tekrarlanan sürekli eylemler. Kesintisiz olarak devam etmekte olan işleri veya oluşları anlatan eylemlere kesintisiz sürekli eylem denir. Uzun zamandır sürmekte olan ve kesintili olarak tekrarlanmakta olan işleri veya oluşları anlatan eylemlere tekrarlanan sürekli eylem denir. Bitmiş olan bir iş, oluş, hareket bildiren eylemlere bitiş eylemi denir (Bulić, 2001: 135).

Önekler, genellikle sürekli eylemden bitiş eylemi yapmak için kullanılır (Jahić – Halilović – Palić 2000: 311). Boşnakçada önekler, sürekli eylem kök ya da gövdelerinin önüne getirilirse bitiş eylemleri yapar. Sürekli eylemden bitiş eylemi yapan öneklerin sayısı çoktur. Çalışmamızda sadece en çok kullanılan örnekleri vereceğiz.

2.1.1. do- Önekiyle Türemiş Eylemler

Bu önek, bitiş eyleminin sürekli eylemden oluşturulması için kullanılır. do- öneki, sürekli eylem kök ya da gövdelerinin önüne gelerek bitiş eylemleri yapar.

čekati – dočekati / letjeti – doletjeti / trčati – dotrčati...

Sürekli eylem türlerine mensup olan ve beklemekte olmak, uçmakta olmak ve koşmakta olmak anlamına gelen čekati, letjeti ve trčati eylemlerinin önüne gelen do- önekibu sürekli eylemlerden beklemiş olmak, uçmuş olmak ve koşmuş olmak anlamına gelen dočekati,doletjeti vedotrčati bitiş eylemlerini yapmıştır.

2.1.2. iz- Önekiyle Türemiş Eylemler

iz- öneki de sürekli eylem kök ya da gövdelerinin önüne gelerek bitiş eylemleri yapar. liječiti – izliječiti / vršiti – izvršiti / kopati – iskopati...

Sürekli eylem türlerine mensup olan ve tedavi etmekte olmak, işlemekte olmak ve kazımakta olmak anlamına gelen liječiti, vršiti ve kopati eylemlerinin önüne gelen do- önekibu sürekli eylemlerden tedavi etmiş olmak, işlemiş olmak ve kazımış olmak anlamına gelen izliječiti,izvršitiveiskopati bitiş eylemlerini yapmıştır.

iz- öneki, iskopati eyleminde ünsüz benzeşmesine uyar. Türkçede olduğu gibi Boşnakçada ünsüz

benzeşmesi kuralı vardır.

Ötümlü ve ötümsüz varyantları olan bir ekin, ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra ötümlü ünsüzle başlayan, ötümsüz ünsüzlerden sonraysa ötümsüz biçimlerinin gelmesine ötümlülük-ötümsüzlük

uyumu denir. Kaynaklarda ünsüz uyumu olarak da geçer (Demir – Yılmaz 2011: 69).

Bir sert ünsüz ve bir yumuşak ünsüz bir sözcükte yan yana gelirse öndeki ünsüz sonraki ünsüze uyarak değişir. Bir sert ünsüzden önce gelen bir yumuşak ünsüz, ünsüz benzeşmesi kuralına uyarak sert ünsüze dönüşür. Bir yumuşak ünsüzden önce gelen bir sert ünsüz ise, bu kurala uyarak yumuşak ünsüze dönüşür (Jahić – Halilović – Palić 2000: 144).

2.1.3. na- Önekiyle Türemiş Eylemler

na- öneki Boşnakçada sürekli eylemden bitiş eylemi yapan öneklerden biridir. pisati – napisati / crtati – nacrtati / praviti – napraviti...

Sürekli eylem türlerine mensup olan ve yazmakta olmak, çizmekte olmak ve yapmakta olmak anlamına gelen pisati, crtati ve praviti eylemlerinin önüne gelen na- önekibu sürekli eylemlerden

yazmış olmak, çizmiş olmak ve yapmış olmak anlamına gelen napisati,nacrtativenapraviti bitiş eylemlerini yapmıştır.

2.1.4. sa- Önekiyle Türemiş Eylemler

sa- öneki, bitiş eyleminin sürekli eylemden yapılması için kullanılan eklerden biridir. graditi – sagraditi / čuvati – sačuvati / kriti – sakriti...

Sürekli eylem türlerine mensup olan ve inşa etmekte olmak, korumakta olmak ve saklamakta olmak anlamına gelen graditi, čuvati ve kriti eylemlerinin önüne gelen sa- önekibu sürekli eylemlerden inşa etmiş olmak, korumuş olmak ve saklamış olmak anlamına gelen sagraditi,sačuvativesakriti bitiş eylemlerini yapmıştır.

2.1.5. u- Önekiyle Türemiş Eylemler

u- önekisürekli eylem kök ya da gövdelerinin önüne gelerek bitiş eylemleri türetir. platiti – uplatiti / hvatati – uhvatiti / pitati – upitati...

Sürekli eylem türlerine mensup olan ve ödemekte olmak, yakalamakta olmak ve sormakta olmak anlamına gelen platiti, hvatati ve pitati eylemlerinin önüne gelen sa- önekibu sürekli eylemlerden ödemiş olmak, yakalamış olmak ve sormuş olmak anlamına gelen uplatiti,uhvatitiveupitati bitiş eylemlerini yapmıştır.

2.2. Soneklerin Getirilmesiyle Oluşturulan Türemiş Eylemler

Boşnakçada türemiş eylemler soneklerin getirilmesiyle oluşturulabilir. Türemiş eylemler yapan sonekler genellikle bitiş eylemlerinden sürekli eylemler yapmak için kullanılır. Bitiş eyleminden sürekli eylem yapan sonekler hem eylem hem de ad soylu sözcüklerin sonuna gelebilir.

2.2.1. -ava Sonekiyle Türemiş Eylemler

-ava sonekibitiş eylemlerinden sürekli eylemler yapan soneklerden biridir. obećati – obećavati / odobriti – odobravati / spasiti – spašavati...

Bitiş eylemi türlerine mensup olan ve söz vermiş olmak, izin vermiş olmak ve kurtarmış olmak anlamına gelen obećati, odobriti ve spasiti eylemlerinin gövdesine gelen -ava sonekibu bitiş eylemlerinden söz vermekte olmak, izin vermekte olmak ve kurtarmakta olmak anlamına gelen

obećavati,odobravativespašavati sürekli eylemleri yapmıştır.

2.2.2. -iva Sonekiyle Türemiş Eylemler

-iva soneki, eylem kök ya da gövdelerine gelerek bitiş eylemlerinden sürekli eylemler yapar. kazati – kazivati / noćiti – noćivati / darovati – darivati...

Bitiş eylemi türlerine mensup olan ve söylemiş olmak, konaklamış olmak ve hediye vermiş olmak anlamına gelen kazati, noćiti ve darovati eylemlerinin gövdesine gelen -iva sonekibu bitiş eylemlerinden söylemekte olmak, konaklamakta olmak ve hediye vermekte olmak anlamına gelen

kazivati,noćivativedarivati sürekli eylemleri yapmıştır.

2.2.3. -ja Sonekiyle Türemiş Eylemler

-ja soneki bitiş eylemlerinden sürekli eylemler yapan bir yapım ekidir. dobiti – dobijati / ispiti – ispijati...

Bitiş eylemi türlerine mensup olan ve almış olmak ve içmış olmak anlamına gelen dobiti, ispiti eylemlerinin gövdesine gelen -iva soneki bu bitiş eylemlerinden almakta olmak ve içmekte olmak anlamına gelen dobijativeispijati sürekli eylemleri yapmıştır.

2.2.4. -a Sonekiyle Türemiş Eylemler

komad – komadati / hrđa – hrđati / večera – večerati...

Parça, pas ve akşam yemeği anlamına gelen komad, hrđa ve večera adlarına gelen -a soneki, bu adlardan parçalamak, paslanmak ve akşam yemeği yemek anlamına gelen komadati,hrđati ve večeratieylemleri yapmıştır.

2.2.5. -i Sonekiyle Türemiş Eylemler

-i sonekiad soylu sözcüklere getirilerek eylem üreten bir ektir. ribar – ribariti / noć – noćiti / zelen – zeleniti...

Balıkçı, gece ve yeşil anlamına gelen ribar, noć ve zelen sözcüklerine gelen -i soneki, bu ad söylü sözcüklerden balık tutmak, geceyi geçirmek ve yeşertmek anlamına gelen ribariti, noćiti ve

zeleniti eylemleri yapmıştır.

2.2.6. -ira Sonekiyle Türemiş Eylemler

-ira soneki, ad soylu sözcüklere gelerek eylem yapar.

muzika – muzicirati / pauza – pauzirati / lak – lakirati...

Müzik, mola ve lâka anlamına gelen muzika, pauza ve lak sözcüklerine gelen -ira soneki, bu ad söylü sözcüklerden müzik çalmak, mola yapmak ve lâka sürmek anlamına gelen muzicirati, pauzirati ve

lakirati eylemleri yapmıştır.

SONUÇ

Bildirinin asıl amacı Türkçe ve Boşnakçada kullanılan türemiş eylemlerin benzer ve farklı yönlerinin tespit edilmesiydi. Bu amaçla iki dildeki eylem türeten yapım ekleri incelendi.

Birinci bölümde bir Altay dili olan Türkçede türemiş eylemleri oluşturan yapım ekleri ele alındı. İkinci bölümde ise Slav Dilleri Ailesi’nde yer alan ve bükümlü bir dil olan Boşnakçada türemiş eylemlerin oluşturulmasında kullanılan ekler ele alındı. Boşnakçada türemiş eylemlerin oluşturulmasında önekler ve sonekler kullanıldığı için türemiş eylemler iki grupta incelenir:

a) Öneklerin getirilmesiyle oluşturulan türemiş eylemler; b) Soneklerin getirilmesiyle oluşturulan türemiş eylemler

Boşnakçada eylemler süreklilik bakımından ikiye ayrılır: sürekli eylemler ve bitiş eylemleri. Devam etmekte olan işleri veya oluşları bildiren eylemlere sürekli eylem denir. Bitiş eylemleri ise bitmiş olan işleri veya oluşları anlatan eylemlerdir. Türemiş eylemler yapan önekler, genellikle sürekli eylemden bitiş eylemi yapmak için kullanılır. Türemiş eylemler yapan sonekler ise genellikle bitiş eyleminden sürekli eylem türetmek için kullanılır.

Aynı dil ailesinde yer almayan Türkçe ile Boşnakça gramer yapıları bakımından oldukça farklıdır. Bu iki dilde kullanılan türemiş eylemlerin yapı bakımından birbirine benzememesi de bunu göstermektedir. İnanıyoruz ki bildiri iki dil arasında karşılıklı inceleme yapmak isteyen araştırıcılara kolaylık sağlayacak ve bu iki dilin yapı bakımından benzer ve farklı yönlerine farklı bir ışık tutacaktır. KAYNAKÇA

Banguoğlu, T. (2011), Türkçenin Grameri, 9. bs., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Bulić, R. (2001), Bosanski jezik: jezičko pravopisni priručnik za učenike osnovnih i srednjih škola, Tuzla: Bosanska riječ.

Demir, N. – Yılmaz, E. (2011), Türkçe Ses Bilgisi, Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını. Ercilasun, A.B. (2004), Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.

Gencan, T. N. (2007), Dilbilgisi, Ankara: Tek Ağaç Eylül Yayıncılık. Hengirmen, M. (1995), Türkçe Dilbilgisi, Ankara: Engin Yayınevi.

FUZÛLÎ'NİN TÜRKÇE “DİVAN”INDA SÖZLÜKSEL-ANLAMSAL