Fəridə MİRİŞOVA
ÖZET
Azərbaycan folklor irsinin bir qolu olan aşıq sənəti sözü, musiqini və poeziyanı özündə birləşdirərək həm forma, həm də məzmun baxımından əsrlər ərzində kamilləşmiş və çox uğurlu bir şəkildə bu günümüzə gəlib çıxmışdır. Təqribən XV-XVI yüz illərdə Azərbaycan aşıq sənəti yeni bir tarixi mərhələyə qədəm qoydu. Bu dövr aşıq yaradıcılığının yayılması nəticəsində yeni aşıq məktəblərinin yaranması ilə də xarakterikdir. Təbriz, Göyçə aşıq mühiti ilə yanaşı Şirvan aşıq mühitində də yaranan aşıq məktəbləri mədəniyyətimizin inkişafına əvəzsiz töhfələr vermişdir. Qərblə Şərqin, Cənubla Şimalın qovuşduğu məntəqədə yerləşən, min ildən çox dövlətçilik tarixinə malik olan Şirvan ərazisində bu tarix ərzində əbədiyaşar maddi və mədəni mədəniyyət nümunələri yaratmışdır. Şirvan torpağı onlarla sənət dühasını yalnız Azərbaycana yox, dünya mənəvi xəzinəsinə bəxş edib. Şirvan aşıq məktəbi bu vilayətin paytaxtı olan Şamaxı şəhərinin mühiti əsasında formalaşmışdır. Lakin Şamaxı baş verən təbii fəlakətlər nəticəsində dəfələrlə dağılmış, burada yaşayan əhali isə yerlərini dəyişdirməyə məcbur olaraq, ətrafdakı yaşayın məntəqələrinə - indiki Ağsu, Quba, Bakı və ərazilərinə səpələnmişdir. Şirvan aşıq mühitinin yayılma və genişlənməsinə bu yer dəyişmələrin mühüm təsiri olmuşdur. Şirvan aşıq sənəti tarixinin ozan köklü, sufi mənşəlli olması Şirvan bölgəsində təsəvvüf ideyalarının formalaşıb buradan da digər ölkələrə yayılması ilə səciyyələnir. Şirvan aşıq sənətinin inkişafında və formalaşmasında Şirvan xanəndəlik məktəbinin böyük rolu olmuşdur. Şirvanda aşıq tək sazla yox balaban, nağara ilə yəni, sazdan başqa alətlər ilə birgə iştirak edir.
SUMMARY
Theprofession of Ashug, which is a branch of Azerbaijani folklore heritage, has improved during centuries for its form and content by combining words, music and poetry in itself and obtained by us in very successful manner. The profession of Ashug of Azerbaijan stepped a new historical stage on 15-16thcenturies. This period is characterized with establishment of new ashug schools in the result of
development of ashug activities. Ashug schools, established under ashug environments in Tabriz, Goycha and Shirvan played unexampled role in development of our culture. Never-dying material and cultural patterns had been created during this period in Shirvan, which location was in the junction of the West and the East, the South and the North and which state system had more than thousand-years history. Shirvan presented a lot of geniuses to both Azerbaijan and the world’s spiritual treasury. Shirvan Ashug School had been formed on the basis of the environment of Shamakhi city, which was the capital of this region. However, Shamakhi had destructed in the result of natural disasters, its population was obliged to move to another places and settled in the territory of Aghsu, Guba, Baku. Such movements influenced ashug environment of Shirvan substantially. As ashug profession of Shirvan was of poet-singer and mystic origin, Shirvan was characterized with formation of Islamic mysticism ideas and its spread in other countries. Shirvan singing school played a great role in development and formation of Shirvan ashug profession. Ashug in Shirvan performs not only with saz, but also with balaban, drum, i.e. instruments other than saz.
Giriş
Folklor irsinin Müasir Bəşər mədəniyyətinin ən fəal tərkib hissəsinə çevrilməsi dünya miqyasında qlobal və qaçılmaz bir prosesdir . Şərq ilə Qərb-iki sivlizasiya arasında qovşaq məqam məhz folklordur.Tarixin qan yaddaşından bu günümüzə gəlib çatan maddi və mənəvi dəyərimiz olan folklor örnəkləri üçün keçmişmizə borcluyuq. Xalqımızın yaratdığı əski mədəniyyət asbektlərini müəyyənləşdirməyə. imkan verir ki bu da Azərbaycan folklor sahəsinin daha geniş mədəniyyət çevrəsinə daxil olunduğunu müşahidə etməyə imkan verir.
Azərbaycan folklor irsinin bir qolu Aşıq sənətidir. Aşıq sənəti sözü, musiqini və poeziyanı mükəmməl şəkildə özündə birləşdirərək həm forma həmdə məzmun baxımında kamilləşərək boyük bir mədəniyyət xəzinəsinə malik olan xalqımızın qan yaddaşından süzülərək bu günümüzə ugurla gəlib cıxmışdır.
Sələfi sayalar, qamlar, şamanlar, varsaq və ozan olan, zaman keçdikcə mənəvi müqəddəslik dəyərlərini qoruyaraq bu günki çağdaş dövrümüzə gəlib çatan aşıq sənəti böyük bir mədəniyyət adını daşıyır. Bir çox tədqiqatçılarımız aşıq və aşiqliq irsinin mahiyyətini açmaq istiqamətində araşdırmalar aparmışdırlar. Filologiya üzrə elmlər doktoru F.Bayat özünün “Folklor dərsləri” kitabında yazır ki, “Başlanğıcında aşığa çevrilən aşiqlər təriqət əhli idilər və sonradan müstəqil bir təşkilat kimi formalaşan aşıqlar təxəllüs olaraq “Qul”, “Miskin”, “Abdal”, “Xəstə”, “Şah” və s. kimi terminləri qəbul etməklə özlərinin təsəvvüf axnının bağlılıqlarını saxlaya bildilər. Aşıqlıq bir sənət növünə çevrildikcə təsəvvüf təxəllüslərdə arxa plana keçməyə, saz şairlərinin adı qarşısına daha çox “Aşıq” təyin edici ünvanı işlənməyə başladı ( Folklor dərsləri 2012. Səh. 145).
Aşıq-Aşiq anlayışı kimi Aşıq məktəbi və Aşıq mühiti anlayışlarında münasibət birmənalı qəbul edilmir. Mühit- Aşıq sənətinə münasibətdə tarixi-coğrafi, etnik-demoqrafiq, siyasi-ictimai, iqtisadi- inzibati, linqvistik, mədəni və s. bu səviyyəli amillərin şərtləndirdiyi anlayışdır. Bu anlayışın gerçəkləşmə (ifadələmə) kodu mexaniki-mənəvi yəni fiziki-ruhanidir.
Məktəb-Aşıq sənətinə münasibətdə mədəni təcrübənin ötürülməsinin, sənəti sistem kimi gerçəkləşdirən ənənənin yaşadılma mexanizminin xüsusi halını ifadə edən anlayışdır. Onun gerçəkləşmə kodu bütün hallarda mənəvidir. Başqa sözlə, aşıq məktəbinin varlığı mənəvi təsir dilinə (koduna) müncər olunur. Və bu varlıq musiqi səsi və bədii sözün sənət konteksində struktur vahidlərindən təşkil olunur. (Seyfəddin Qəniyev. “ Şirvan aşıqları” səh.11)
S. Krasoya görə “məktəb” və “mühit” bir-birini əvəz etməyən anlayışlardır. Onları heç bir halda bir- biri ilə qarışdırmaq olmaz. Alimin verdiyi təriflərdən görünür ki, “aşıq məktəbi” hər bir mühitə məxsus sənət və yaradıcılıq ənənəsi, “aşıq mühiti” həmin ənənənin əhatə etdiyi mədəni məkandır. (S. Qəniyev. “Şirvan aşıqları” Səh.12)
Düşünürəm ki, istər Aşıq məktəbi istərsədə Aşıq mühiti mənaca fərqli anlayışlar olsalarda, Azərbaycan adlı ulu bir məmləkətin mədəniyyət tarixinin bir hissəsi olaraq sənəti, sözü, musiqini və poeziyanı özündə birləşdirən, mürəkkəb tarixi inkişaf yolunu keçərək hazırki formada bizə gəlib çatan Aşıq sənətinin inkişafına xidmət edir.
Təqribən XV-XVl yüz illərdə Azərbaycanda Aşıq sənəti yeni bir tarixi mərhələyə qədəm qoydu. Bu dövr Aşıq yaradıcılığının yayılması ilə yanaşı yeni-yeni Aşıq mühiti və Aşıq məktəblərinin yaranması ilə də xarakterikdir. Bunun səbəbi bu dördə Aşıq yaradıcılığına yeni fəlsəfi-ürfani, dini görüş- baxışların zənginləşməsi habelə ayrı-ayrı təriqətlərə yaxınlıq, daha çox təsəvvüf, məna və rəmzlərin işlənmə müxtəlifliyi, yaranan Aşıq mühiti və məktəblərində ifa tərzi və özünə məxsus repertuar seçimində biruzə vermişdir.
Yaxın və uzaq keçmişimizdən günümüzə qədərki mənzərədə Təbriz, Göyçə aşıq mühiti və məktəbləri bütünlükdə elmimizin, mədəniyyətimizin inkişafına əvəzsiz tövhələrdə səciyyələnir. Bu böyük mədəniyyət ocaqlarından biridə Şirvan aşıq mühitidir.
Min ilə yaxın dövlətçilik tarixinə malik olan Şirvan ərazisində bu tarix ərzində abədiyaşar maddi və mədəni mədəniyyət nümunələri yaranmışdır. Qərblə şərqin, cənubla şimalın qovuşma nöqtəsində yerləşən bu bölgədə belə bir mədəniyyətin yaranması hec də təəccüb doğurmur. Çünki müxtəlif mədəniyyətlərin qovuşma ərazisində formalaşan şirvan mədəniyyəti müxtəlif mədəniyyətlərdən bəhrələnmiş, özünəməxsus xüsusiyyətləri qoruyaraq, bu günümüzə gəlib çatan böyük inkişaf yolunu keçmişdir.
Təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın bir çox ərazilərində Orta Asiyada (Türkmənistan), İranda, Türkiyədə Şirvan adında toponimlər mövcuddur. Şirvan sözünün leksik yozumu barədə şərqşünas dilçi, arxeoloq və coğrafiyaşünas alimlər müxtəlif fikirlər söyləmişdir. Azərbaycan alimlərindən
A.Axundov, A.Qurbanov, N.Nəbiyev, M.Məmmədov eləcə də gürcü alimi A.Cavaxaşvili, Türkmən alimi S.Ataniyazov və başqaları bu toponimi tayfa (şir, şirvan) adından və ya “Şirə bənzər”, “Müxtəlif meyvə suları” və “Şir kimi döyüşənlər məkanı” mənasını ifadə etdiyi qənaətinə gəlmişdir.
Professor A.Axundov isə Şirvan sözünün mənasını belə izah edir: “Şirvan yer adını qədim toponim kimi sanskrit dilindəki “şir-vana” sözü ilə bağlamaq doğru olar. Bizcə Şirvan düzü coğrafi adı “qoçaq, məğrur, döyüşkən xalqın məskəni” mənasını daşıyır. (Azərbaycan Folklor Antologiyası 2005 s. 14) Qeyd etdiyimiz kimi 1000 illik dövlətçilik tarixinə malik olan Şirvan özündə böyük mədəniyyəti və maddi-mənəvi zənginlikləri təcəssüm etdirir.
Şərəfli tarixi, bərəkətli torpğı olan Şirvan, azı min illərlə bir qitədən o birinə yolu olan karvanların görüşdüyü çarpazlaşdığı bir ərazi olmuşdur. Çin səddindən yola düşən karvanlar, böyük səhrədan keçib əvvəl Bakıya, oradan Şamaxıya, Şamaxıdan Gəncəyə, sonra Tiflisə və Avropa ölkələrinə səmt alardılar. Və ya Bağdaddan cərgələnən karvanlar Tiflisdən kecib, Kür sularından adlayıb Şamaxıda dayanardılar. Şamaxının on beşə yaxın qapalı Bəzzaz bazar, Misgərbazar, Dərzibazar, Başmaqçıbazar, Xarratbazar, Gürcübazar, İpəkbazar, Xaıçabazar, Dəvəbazar, Gülqəbazar, Məscidbazar və s. bazarlarda ticarət edər, aldıqların alar, satdıqların satar və rəvan olardılar yollarına.Bu möcüzələr diyarından tüccarlar dəvə karvanları ilə uzaq-uzaq ölkələrə təkcə çeşid-çeşid mallar deyil, həm də söz aparardılər, söz gətirərdilər.
Dünyada sirli-sehrli bir diyar kimi ad çıxaran Şərq aləminə görmədən-bilmədən heyran kəsilənlər bu füsünkar torpağı ziyarət etmək üçün ayaqlarına dəmir çarıq geyib, əllərinə dəmir əsa alıb yollarına rəvan olurdular. Yolların da çoxusu Şirvandan keçirdi o ölkələrə. odur ki, orta əsrlərdən üzü bu yana yaşamış bir çox məşhur səyyah, şərqşünas alimlər Şirvanşahlar dövlətində olmuş-Şamaxını gəzib dolaşmış, bu diyarhaqqında ürək sözlərini söyləmişlər. bu yol qeydləri, xatirələrdən təkcə Şamaxının mədəni həyatı haqqında deyil, onun musiqisi, poeiyası, adət-ənənələri ilə bağlı çox məlumatlar öyrənmək olur. (Azərbaycan Folklor Antologiyası s.15)
Şirvan diyarında Şirvanşahlar dövləti bərqərar olduqdan sonra bir çox bölgələr də Şirvana qatıldı. Şirvan torpağı Xəqani Şirvani, Zülfüqar Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Aşıq Dostu, Əbdülməcid Şirvani, Zeyid Yəhya Bakuvi, Əhdi Şirvani, Məhəmməd İbn Həsən Şirvani, Qəmadi Şirvani, Bahar Şirvani, Hacı Zeynalabdin Şirvani, Aşıq Xəlil, Seyid Əzim Şirvani, S ədrəddin Şirvani, Mirzə Ələkbər Şirvani, Abbas Səhhət, Aşıq Bilal, Kalvalı Balabançı Əli kimi sənət korifeylərini, təkcə Azərbaycana yox, dünyaya onun mənəvi xəzinəsinə bəxş edib.
Bu gün Şirvan təkcə ərazi inzibati zona kimi deyil, Dərbənd, Şəki, Zaqatala, Mil-Muğan da daxil olmaqla geniş bir ərazidə öyrənildiyindən istər repertuar ifaçılıq, istərsədə dastançılıq ənənələrinin ardıcıl təhlil imkanı bu genişlikdə inkişafın təbii mənzərəsini yaradır.
“Şirvan aşıq məktəbi bu vilayətin paytaxtı olan Şamaxı mühiti əsasında formalaşmışdır.Lakin Şamaxı tez tez Baş verən təbii fəlakətlər üzündən dəyişmiş burdakı əhali məcburi miqrasiyalara məcbur olaraq etiraf yaşayış mskənlərinə -indiki Ağsuya Quba Bakıya və aran ərazilərinə səpələnmişlər. Mühitin ilk yayılma və genişlənmə səbəbi də bu məcburi miqrasiyalar olmuşdur. Lakin Şamaxıda aşıq mühitinin intensiv inkişaf tempi aşıq ocaqları , tayfa , irsi keyfiyyətləri əsasında daim qorunub saxlanmış, həmin ənənə Şıxzərli, Cəyirli və. b. aşıq ocaqları hesabına bu gün də davam etməktədir”. Şirvanda aşıq ənənəsi özünə məxsus keyfiyyətləri ilə qorunmuşdur. Tərəkəmə elat həyatının daha çox saxlandığı mühavizəkar kəndlərdə aşıq enerjisi öz təbii məcrasında davam etmişdir. “Bu gün Şirvan aşıq məktəbinin səcərəsi göz önünə çəkiləndə Şamaxıdan Şabrana , Şəkidən Dərbəndə, Muğandan, Mildən Qubayacan geniş ərazilərdə mövcüd olmuş sənətkarların sırasından Molla Qasım (Xlll), Məlik Kürəli (XlX), Abbas Bayatlı (XVl), Dostu Şirvani (XVlll), Aşıq Abdulla (XVll), Saleh Şirvanlı (XVlll), Baba Şirvanlı (XVlll), Dəllək Murad, Xaltanlı tağı, Məhəmməd Varhiyanlı (XVlll-XlX), Aşıq Oruc Turcanlı (XlX) nəhayət, Aşıq Ağaməhəmməd, Aşıq İbrahim, Aşıq Bilal, Aşıq Şamil, Aşıq Qubanxan, Aşıq Şakir (XX) və b. yada düşür. (Uluslararası sosiyal araşdırmalar dergisi. Thejournalof international sosial research volume 2/6 vinter 2009) Şirvan aşıq sənətinin tarixinin çox qədim və zəngin olması bir çox tədqiqatçıların yazdığı kimi sufi
mənşəli ozan köklü olması, Şirvan bölgəsində təsəvvüf idealarının formalaşıb, buradan da digər ölkələrə yayılması ilə səciyyələnir. Folklorşünas alim H. İsmayılov bununla bağlı S. Qəniyevin “Şirvan aşıqları” kitabına yazdığı önsözdə bu fikiri xüsusi vurğulayaraq yazır ki, “Şirvan aşığında orta cağ və təsəvvüf musiqisinin və sirrinin bəzi elementləri qorunub qalmışdır. Sufi rəqslərinin qalıqları da Şirvan aşığının səhnə davranışında qorunub saxlanmaqdadır. Şirvan aşıq ənənəsində rəqs elementləri də vardır ki, bunun mənşəyi sufi rəqslərinə və oradanda arxayik rituallara qədər gedib çıxır” (Q.Sayılov. Şirvan aşıq sənəti, ənənə və müasirlik. s.22 ). Bu mənada sənət ənənəsində yaşayan aşıq rəqslərinin də müvafiq elm sahələrinin mütəxəssisləri tərəfindən tədqiqinə ehtiyacı var.
Ümumiyyətlə aşıq yaradıcılığının Şirvanda yayılmasında, Şirvan ədəbi mühitində başlıca sənət növlərindən birinə çevrilməşində sufi ocaqlarının müstəsna rolu olmuşdur. Şirvan ərazisindəki bu ocaqların zamanla ziyarətgaha çevrilməsi və onların xalq tərəfindən müqəddəsləşdirilməsi bunu bir daha sübut edir
XV-XVI yüzilliklərdən başlayaraq xalq musiqisi və söz sənəti sufi praktikasının aktiv dövriyyəsinə daxil olur və Azərbaycan sufizimini forma baxımından fərqləndirən əsas göstəricilərdən birinə çevrilir. Təsəvvuf ruh fəlsəfəsidir. Ruhla davranış üçün konkret etik arealının ruhuna uyğun vasitələr istifadə olunmalıdır. Türk ruhu Türk musiqisinin və Türk şeirinin ritminə, melodiyasına, tempinə və tembrinə kökləndiyindən ruhun yükləsməsi vasitəsi ilə tanrıya yaxınlaşmağa, mənəvi kamilliyə və saflığa yetişməyə ruhun daşındığı xalq yaradıcılığı ehtiyatları ilə nail olmaq olur. Əslində Azərbaycan aşığının sələfi olan haqq aşığı təsəvvüflə folklorun qovşağında təmas nöqtəsində yaranır və orta çağ mədəniyyətinin keyfiyyətcə yeni bir vahidini təşkil edir.
Mənşəcə təsəvvüflə bağlı olan Səfəvilər dövləti Şirvan aşıq mühitinin inkişafında özünə məxsus bir yer tutur. Səfəvilər öz idealogiyasında həm də saz-söz poeziya sənətinin gücündən istifadə etmişdilər. Eyni zamanda Səfəvilər dövlətinin Şirvanın din-məzhəb, mədəni və ədəbi həyatında xüsusi rolu olmuşdur.
Şirvan aşıq sənətinin inkişafında və formalaşmasında Şirvan xanəndəlik məktəbinin böyük rolu olmuşdur. Xanəndilik sənəti əvvəllər saray musiqisi olmuşdur. “Şamaxı paytaxt olduğu üçün sarayda rəqqasələrlə yanaşı
xanəndələr, musiqiçilər də fəaliyyət göstərirdilər. Bunun nəticəsi idi ki, bəzən saray məclislərinə aşıqlar da dəvət olunurdu. Bu da aşıq sənəti ilə xanəndəlik sənətini bir- birinə yaxınlaşdıran amillərindən ən başlıcasıdır. Deməli, Şirvan aşıq mühitinin canına bir tərəfdən Sufi dərvişləri “Diringili avazları” nəfəsləri hopmuş, ikinci tərəfdən xanəndəlik sənəti qoşulmuşdur. Beləliklə eyni kökdən su içən Şirvan aşıq mühitinin özünə məxsus ifa tərzi, ənənəsi, sənət üslubu meydana gəlmişdir”( Yaqut Bahadur qızı. Aşıq Əhmədin yaradıcılığı. Bakı-2009. s. 24 ). Xanəndə və aşıq sənətinin bir-birinə yanlaşması sonradan el arasına toylara-şənliklərə yol açmışdır.
Şirvanda aşığın tək sazla yox balaban, nağara ilə yəni sazdan başqa alətlər ilə birgə iştirak edir. “Şirvanda aşıq ifaçılığında inistrumentallıq sonradan və ya kənardan gəlmə bir hadisə deyildir. Birbaşa aşığın içində olduğu mühüm germəklikdir. Ona görə də aşıq musiqisinin gerçək təbiətini onun kökündə və mənşəyində araşdırsaq və izah etsək daha doğru olacaqdır. Bəllidir ki, sufi ocaqlarda keçirilən ayinlər müxtəlif musiqi alətlərinin ifası ilə müşayət olunmuşdur. Burada neyin, balabanın, dəfin xüxusi yeri olmuşdur. İndi müasir Şirvan aşıqlarının ifa etdikləri rəqs də sufi rəqslərin qalıqlarıdır. Bu rəqs standart ölçülü-biçili hərəkət ritmlərindən ibarətdir. Rəqsin mükəmməlliyi ilə yanaşı onun aşıq üçün nə qədər zəruri olması faktıda var. Şirvanda aşıq olacaq şəxs, məsələn, şagird saz çalmağı öyrəndiyi kimi aşıq rəqsini də öyrənməyə məcburdur.Sayılov. (Q. Sayılov. Şirvan aşıq sənəti, ənənə və müasirlik. s.120)
Azərbaycanın istər ictimai-siyasi istərsədə elmi-mədəni həyatında mühüm yer tutan Şirvan milli mədəniyyətmizə çoxlu sayda musiqi, söz sənət sahibləri bəxş etmişdir.
Şirvan aşıq mühiti çərçivəsində yetişən ustad sənətkar aşıqlar bu sənətin daşıyıcı missiyasını həmişə şərəflə yerinə yetirib və bu sənət şəcərəsi bu gün də layiqincə öz təşəkkülünü tapır.
KAYNAQÇA
1. Azərbaycan Folklor Antologiyası, Bakı-2005 2. F. Bayat , “Folklor Dərsləri”, Bakı-2012
3. Q. Sayılov, “Şirvan Aşıq Sənəti, Ənənə və Müasirlik”, Bakı-2013 4. S. Qəniyev ,“Şirvan Aşıqları”, Bakı-2007
5. Y. Bahadur qızı, “Aşıq Əhmədin Yaradıcılığı”, Bakı-2009
6. Uluslararası sosiyal araşdırmalar dergisi. The journal of international sosial research voluma 2/6 vinter 2009.