Eski Anadolu Türkçes

buş- fiilinin en yaygın biçimde Eski Anadolu Türkçesi devresinde kullanıldığı tespit edilmiştir. Dönemin hemen hemen tüm karakteristik eserlerinde bu fiilin kullanımına rastlanmaktadır.

3.3.1.1. Çekimli Fiil Olarak Kullanımı 'Aklı başdanşaşubanuñbuşalar

Ol sırâtıgeçemeyüb düşeler (İM-2317) Beñzisaru saçı yatmış donı kir

Kim söger ü kim buşar ü kim kakır (GN-3871) Ya‘ni hiddet tîzbuşatîz kakıya

Sormadın halkı kıra hem tokıya (GN-9232) Yûsuf’aZelhâ kakır şol-dem buşar

Yûsuf’unkuşagınışol-dem şişer (YZ-602) Çünkimâlik bunlara kakır buşar

Ögineşarâb-dârunYûsuf düşer (YZ-711) İki yıl yatsundiyü kakır buşar

Kardaşlarıgelürayag’na düşer (YZ-1170)

İñileyineydür-isem gör boynuñda borç kalmasun

Kakırbuşarsögerbañaeydür ki iy Hakkı görmez (YD-60/7)

Eger katıbuşarısanbaşun nefse koşarısan

Nefs hâline düşerisen ol buşdugı ‘akıl kanı (YD-412/6) Nereye kim varam başlar kesilür

Kimebuşar-ısamolukdem ölür (RN-19B/3) Çeri sındı şubaşumuzdüşdiydi

Tutıldum ü ben şeh banabuşdıydı(SN-4685) Ol selîte kakıdı buşdı 'azîm

HışmidübensögdiGülşâh’adelim (VG-923) Sünbüllerüñebâd-i sabâ kakıdı buşdı

Var ise yine zülfüñ ile iplik üzüşdi (MD-249/1) Tolundıtâli’im bahtım güneşi

Felek benden yüzin çevirdi buşdı(KÜD-41/4) Dört min ' âlim geldi hiç kim bilmedi

Şâh olarabuşdıhürmet kılmadı (YZT-738) Zelhâya şâhbuşdıacı söyledi

Yûsufıvarupçıkarsunlardidi (YZT- 781) Sonradan Yûsufçagırdı anları

Buşdıçok sögdi o dem oglanları(YZT-1101) Başdur bu vücûdun şâhı başdur ‘akılun taht-gâhı

Katı buşmagıl nigâhı buşudur ‘aklun düşmânı (YD-412/5) Geyik gibi şehüñ göbegi düşmiş

Geyik gizlünigârıañabuşmış (HŞF-3975) Zaif oldı yüzi üstine düşdi

Zemane güldi ana baht buşdı (INM-164/1) Ögüdüm dut kimesneye buşmagıl

Bir gül için bin dikene düşmegil (MT-20) 3.3.1.2. Fiilimsi Ekleriyle Kullanımı Egerkatı buşarısan başun nefse koşarısan

Nefs hâline düşerisen ol buşdugı ‘akıl kanı (YD-412/6) Sen bu ‘ilmi kendücismüñdeokı

Ger buşup kakır-ısañ nefse kakı (GN-1034) Nefsüñ ol tîzbuşdugışundan-durur Yiritardurtarlıgı andan-durur (GN-5374) Kanı benümtaşıbanmevcurdugum Yıl gelicekcünbişidibbuşdugum (İM-1419) Ki sen cân-ılabuşdugıncadîdâr Olardansañacân-ılahırîdâr (SH-1072) Dört kişidüryoldaşumvefâdâr ü râzdaşum

Üç-ile hoşdurbaşum birine buşupgeldüm (YD-95/4) Bogazlanmış koyun gibi düşüben

Ururdı el ayak devlet buşuban (HŞF-2381) 3.3.2. Osmanlı Türkçesi

“buş-” fiilinin son kullanım alanı Osmanlı Türkçesi metinleridir. 16. yüzyıldan sonra kullanımına rastlanmamıştır.

3.3.2.1. Çekimli Fiil Olarak Kullanımı Egerçi şimdi kakırsın buşarsın

Velî soñraçog alkışlar idersin (HN-2197) Yelân-i pür-dilân adar koşalum

Tehî-dü erlere candan buşalum(ŞNM-3213 ) Gördilerkûyundaebraglar döker göz yaşlar

Kakıdı berk ü sabâ fırladıbuşdı mihr ü mâh (MN-4) 4. Yapım eki Alıp İsimleşmiş Olarak Kullanımı

Eklemeli bir dil olan Türkçede, yapım eki getirilmek suretiyle fiillerden isim de türetilebilmektedir. buş- fiili de bir fiilden isim yapma eki olan -u- (-ı-/-i-/-u-/-ü-) eki ile genişletilmiş ve “buşu” ismi ortaya çıkmıştır. Buşu kelimesinin Uygur Türkçesi ve KarahanlıTürkçesi metinlerinde kullanımına rastlanmamış, buş- fiilinden türeyen bu ismin Eski Anadolu Türkçesi devresinde kullanım sahasına çıktığı tespit edilmiştir.

Başdur bu vücûdunşâhı başdur ‘akılun taht-gâhı

Katı buşmagılnigâhıbuşudur ‘aklundüşmânı (YD-412/5) ‘Akıl gitdibuşu geldi ‘akl evini buşu aldı

İmdi sultânbuşuoldı göze göstermez cihânı (YD-412/7) Gel imdi aydayınbuşu haberin

Birin birin sana gönülde varın (RN-19B/1) Arı dirlik gerek dost ileyinde

Buguzbuşunolur maşuk yolında (RN-22A/4) Sabır kanı buşukekince olmış

Düzeng-ile safa andakbozulmış (RN-26B/3) Gezme iy dil mısr-i hüsninşâm-i zülfinden sakın

Gafil olma var iken ceyş-i Habeş buşudadur (CSD-55/2) Sonuç

Türkçenin arkaik kelimelerinden biri olan buş- fiiliyle ilgili Türk dilinin tarihî devirlerine ait

AltunYaruk, Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib), Dîvân (Yunus Emre), Risâletü’n-Nushiyye (Yunus Emre), Süheyl ü Nevbahar (Hoca Mesud), Yusûf ve Zelihâ (Şeyyad Hamza), Garibnâme (Âşık Paşa), Yusûf u Züleyhâ (Hatayî-i Tebrizî), Hevesnâme (Tacizade), Hüsrev ü Şirin (Fahrî),Varka ve Gülşah (Yusuf-ı Meddah), Mesnevi (İslamî), Şehnâme (Mahremî), Işknâme (Muhammed), Mantıku’t-Tayr (Gülşehri), Mecmâü’n-Nezâir (Edirneli Nazmi), Kemal-i ÜmmîDîvânı, MesihîDîvânı,Cem Sultan Dîvânı, SelâmîDîvânıgibi metinlerin taranmasına dayalı olarak yapılan bu çalışmada mezkur fiilin

dilimizde 9. ve 16. yüzyıllar arasında varlık gösterdiği tespit edilmiştir. 16. yüzyıl sonrası metinlerde kullanımına rastlanmayan fiilin arkaik kelime kategorisine girdiği anlaşılmıştır.

Karahanlı Türkçesinden Çağatay Türkçesine geçiş devresi olarak nitelenen Harezm Türkçesi eserleri de Orta Türkçe devresi için yapılan çalışmalara dâhil edilerek taranmış; ancak Harezm Türkçesinde

buş- fiilinin kullanımına rastlanmamıştır.Harezmsahasında kızmak, öfkelenmek anlamının karşılanmasında umumiyetle kakı- fiilinin tercih edildiği saptanmıştır.

Yapılan çalışmada Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi dönemlerinde kullanım sahasında olan buş- fiilinin,fiilden isim yapma eki-u- (-ı-/-i-/-u-/-ü-) ile genişletilmiş şekli olan “buşu” isminin de sadece Eski Anadolu Türkçesi devresi metinlerinde kullanıldığı görülmüştür. Ayrıca buş- fiilinin buşur-, buşrul-, buşurga- gibi çeşitli fiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş şekilleri de tarihî metinlerde yer almaktadır.

9-16. yüzyıllar arasında yaygın olarak kullanılan buş- fiilinin bugünkü Türk lehçelerinde ve Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanımına rastlanmamıştır. Zira fiilin Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan “Türk Lehçeleri Sözlüğü” ve “Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü”nde yer almaması bunu desteklemektedir.

Eser Adı Kısaltmaları

AY AltunYaruk

KB Kutadgu Bilig

GN Garibnâme

İM İslamî-Mesnevi

YZ Yusuf ve Zeliha-Şeyyad Hamza

SN Süheyl ü Nevbahar VG Varka ve Gülşah RN Risâletü’n-Nushiyye YD Yunus EmreDîvânı IN Işknâme MT Mantıku’t-Tayr KÜD Kemal-i Ümmî Dîvânı

YZT Yusuf u Züleyha-Tebrizî

CSD Cem Sultan Dîvânı HŞF Hüsrev ü Şirin-Fahrî HN Hevesnâme MN Mecmâü’n-Nezâir ŞNM Şehnâme-Mahremî MD MesihîDîvânı KAYNAKÇA

Aksoyak, İ. ve Yüksel, H. ve Delice, H. (1996).Eski Anadolu Türkçesine İlişkin Bir Metin: İslâmînin

Mesnevisi. Sivas: Dilek Matbaacılık.

Arat, R.R. (1999).Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib) I (Metin).Ankara: TDK Yayınları. Arat, R.R. (1947). Türkçede Kelime ve Eklerin Yapısı.Türk Dili,43, 396-400.

Atalay, B. (1999). DîvânüLugâti’t-Türk Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları.

Aynur, H. (1993). Mahremî ve Şehnâmesi (Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Balbaba, S. (2009).Kemal-i Ümmî Dîvânı. Kahramanmaraş.

Clauson, G. (1972).An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford Yayınları. Demir, H. ve Atay, H.(2006). Heves-nâme.Ankara: TTK Yayınları

Demir, R.(2006).Hatayi-i Tebrizi ve Molla Cami’nin Yusuf u Züleyha Mesnevileri Üzerinde

Karşılaştırmalı Bir İnceleme (Doktora Tezi).Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Dilçin, C. (1991).Süheyl ü Nevbahar.Ankara: TDK Yayınları. Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü.Ankara: TDK Yayınları. Dilçin, D.(1946). Yûsuf u Zelîhâ. İstanbul.

Ersoylu, H. (2013). Cem Sultan Dîvânı.Ankara: TDK Yayınları. Gabain, A. (2003).Eski Türkçenin Grameri.Ankara: TDK Yayınları.

Gölpınarlı, A. (1965). Yunus Emre- Risâletü’n-Nushiyye ve Dîvân (Önsöz-Lugat-Açıklama). Eskişehir: Eskişehir Turizm ve Tanıtma Derneği Yayını.

Güneş, Ö. (2010).Fahri’nin Hüsrev ü Şirin Mesnevisi ve Şeyhi ve Nizami ile Mukayesesi (Yüksek

Lisans Tezi). İstanbul:İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Kaya, C. (1994).Uygurca AltunYaruk. Ankara: TDK Yayınları.

Köksal, M. (2001). Mecma‘ü’n-nezâir (Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Mengi, M. (1995). MesihîDîvânı.Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. Smith, G. M. (1976). Varka ve Gülşah (Yusuf-ı Meddah). Leiden.

Tarama Sözlüğü, Cilt I (A-B). (2009). Ankara: TDK Yayınları.

Tatçı, M. (1997). Yunus Emre Dîvânı-III (Risâletü’n-Nushiyye Tenkitli Metin). İstanbul: MEB Yayınları.

Yavuz, K. (2000).Garibnâme.Ankara: TDK Yayınları.

Yavuz, K. (2007). Mantıku’t-Tayr. Ankara: Kırşehir Valiliği Yayınları. Yüksel, S. (1965). Işknâme. Ankara.

TÜRKÇE VE BOŞNAKÇADAKİ TÜREMİŞ EYLEMLER