ÜYE SAYISI

74 761’dir³⁶. Bu rakamı 759 olan CHP köy ocak teşkilatıyla karşılaştırdığımızda, Bursa köylerinde sadece iki tanesinde partinin teşkilatı olmadığı görülmektedir. Partinin tüm Bursa köylerine girmesi, şekilden de olsa tek partili siyasi hayatın hedefine ulaştığını gösterir. Şekilden de olsa diyoruz, çünkü Demokrat Parti’nin kuruluşundan kısa bir süre sonra Bursa’da hızlı bir şekilde örgütlenme çalışmalarına başlamasıyla birlikte, CHP teşkilatının yapısında sayısal değişimler yaşanmıştır. CHP, çoğunluk tarafından kabul gördüğünden değil ama devlet partisi olduğundan dolayı yerel siyasette etkiliydi³⁷. En dikkati çekici sayısal değişim partinin çoğunluğunu köylerde oluşturduğu ocak teşkilatlarında yaşanmıştır. 1945 yılında köy ocaklarının sayısı 759 iken, bu rakam 1948 yılının ilk altı ayının sonunda 605’e³⁸; yıl sonunda ise ufak bir iyileşme ile 623’e çıkmıştır³⁹. Bu rakamlar partinin, çok partili dönemi kapsayan ilk üç yıl içersinde köy teşkilatında beşte bir oranında daralmayı gösterirken; partinin kırsal kesimde bir oy kaybına uğradığını somut olarak bize göstermektedir. Ayrıca CHP’nin Bursa’nın bazı köylerinde üye bulamayarak, ocaklarını kapatması ve Bursa köylerinden çekildiğini göstermesi açısından da önemlidir. Bursa'nın bir çok köyünde Halk Partili kalmadığı parti raporlarına yansıyacaktır⁴⁰.

Aynı kıyaslama mahalle ocakları ile yapıldığında sayıca buna benzer bir sonuca ulaşmak zordur. 1945 yılında 118 olan mahalle ocağı sayısı, 1948 yılı sonunda 119’dur.

Fakat mahalle teşkilatında her hangi bir azalmanın olmayışı, üye sayısının sabit kaldığı konusunda bir varsayımda bulunmamız için yeterli değildir. Aksine Demokrat Parti’nin Bursa’da en güçlü olduğu yerlerin başında Bursa Merkez ilçesi olduğunu düşünürsek, üye sayısında bir azalmanın yaşanmış olduğunu düşünmek daha akılcı olacaktır.

75 Fırka’nın ilkelerini benimseyen her Türk vatandaşı, iki partilinin tavsiyesi uyarınca partiye üye olabilirdi.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Cumhuriyet Halk Partisi’nin üye sayısı konusunda ayrıntılı ve çok net rakamlar ileri sürmek zordur. Bu konuda resmi rakamlara ihtiyatlı bir yaklaşımda bulunmak lazımdır. Genelde üye sayısı Cumhuriyet Halk Partisi’nin yayınlarında, broşürlerinde ortaya konulmakta ve verilen sayılar gerçeğin üzerinde olabilmektedir. Örneğin Cumhuriyet Halk Partisi’nin on beşinci yıl anısına yayınlamış olduğu kitapta, üye sayısı olarak 2 milyona yakın bir rakam telaffuz edilmekte⁴¹; 1936 yılında Cumhuriyet Halk Partisi tarafından yayınlanan bir propaganda broşüründe ise üye sayısı 1.237.504⁴², başka bir kaynakta ise 1.260.000⁴³ olarak gösterilmektedir. Bu yayınlar karşılaştırıldığında, Cumhuriyet Halk partisi üye sayısında iki yılda çok büyük bir artışın sağlandığı görülmektedir. Bu örnekler bize rakamlara kuşkulu yaklaşmamız gerektiğini ortaya koymaktadır. Birbirinden farklı rakamların ortaya çıkmasındaki en önemli faktörde, merkeze yaranma çabası gösteren partili taşra yöneticilerinin, kendi siyasi etkinliklerini abartma yolunda göstermiş oldukları faaliyetleridir.

Yıllar Toplam Üye Sayısı Artış Oranı (%) Genel Nüfus Genel Nüfusa Oranı (%)

1930 800.000 - 14.448.000 5,5

1933 1.059.000 32,5 15.392.000 7

1936 1.260.000 19 16.158.000 7,8

1941 1.512.719 20 17.821.000 8,5

Tablo 3: Yıllara Göre CHP Üye Sayısının Gelişimi⁴⁴

Serbest Fırka deneyimi sonrası, devlet-parti işbirliği etrafında daha yoğun bir şekilde gelişen parti üyeliği çalışmaları, 1930-1933 yılları arasındaki üye sayısı artışıyla kendini gösterir. Bu gerçekler göz önünde bulundurularak, Cumhuriyet Halk Partisi Bursa il teşkilatının 1936 yılına ait olan üye sayısı şöyledir⁴⁵:

41 On Beşinci Yıl Kitabı, Cumhuriyet Halk Partisi, s. 9. Cemil Koçak, CHP’nin üye sayısına ilişkin temkinli yaklaşılması gerektiğini ifade eder. 15. Yıl Kitabı’nda yer alan 2 Milyon üye sayısının abartılı olduğu yargısını ortaya koyan Koçak, bu yargısını ise şöyle açıklar; (Önceki ve sonraki nüfus sayımlarını dikkat alarak) “1938 yılı Türkiye nüfusunun 17.000.000 olması akla yatkındır. Çocukların, gençlerin ve yaşlıların nüfusun yarısını oluşturduğu göz önüne alınırsa, bu durumda Türkiye nüfusunun siyasi etkinlik gösterebilecek grubunda bulunan her dört kişiden birinin CHP üyesi olması gerektiği sonucuna varılır.

Üstelik bu kaba hesaba, siyasi etkinlik alanında, göreli olarak çok daha geri durmaya aday, kadınlar da dahildir. Eğer kadınların bu konuda erkeklere oranla, göreli olarak, daha geride kalacağı olasılığı da dikkate alınırsa, bu takdirde erkekler için CHP üyesi olma oranı çok daha artar. Belki bu kaba hesaba göre, her üç yada iki erkekten birinin CHP üyesi olması gerekecektir”. Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), C. I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1996, s. 158-159.

42 Hakkı Uyar eserinde verdiği bu rakama temkinli yaklaşılması gerektiğini, başka kaynaklarda 1936 yılı üye sayısının farklı verildiği belirtmektedir. 1936 yılında CHP’nin 50 il, 342 ilçe, 1800 bucak ve 25941 ocak örgütü bulunmaktadır. Hakkı Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitapları, İstanbul, 1998, s. 77.

43 Esat Öz, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılma (1923-1945), Yetkin Yayınları, Ankara, 1996, s. 163.

44 Öz, a.g.e., s. 163.

45 CHP 1936 Yılı İl Kongreleri, 1937, s. 96.

76

Bursa Merkez 11.545

Mudanya 2.157

Gemlik 2.349

Orhangazi 1.873

İznik 2.416

Yenişehir 5.036

İnegöl 8.667

Karacabey 3.921

Mustafakemalpaşa 5.072

Orhaneli 5.584

TOPLAM 49.626

Tablo 4: 1936 Yılı İtibariyle Cumhuriyet Halk Partisi Bursa Teşkilatının Üye Sayısı

Üye sayısına yer verilen il raporunda, toplam üye sayısı içersinde ölüm, ayrılık, partiye uğramamak nedeniyle ayrılanların yer almadığı bilgisi verilirken, ayrıca 1936 yılının ilk altı aylık döneminde Bursa Merkez, Karacabey, Orhangazi ilçelerindeki üye sayısında bir azalma; İznik, Yenişehir, İnegöl ilçelerinde bir artış gözlendiği; Mudanya, Mustafakemalpaşa ve Orhaneli ilçelerinin üye sayısında her hangi bir değişimin olmadığı ifade edilmektedir⁴⁶. Bursa ili içersinde partiye üye olan kişileri nüfusa oranla bir mukayese yaptığımızda, köylere nazaran şehir merkezinde daha azken; köylüler arasında partiye dâhil olma isteği daha fazla görülmektedir⁴⁷.

Cumhuriyet Halk Partisi Bursa teşkilatı toplam üye sayısı ile ülke genelinde en fazla üyesi bulunan Ankara ve İzmir’den sonra üçüncü sırada geldiğini göstermektedir⁴⁸. Fakat üye sayısının diğer illere göre fazla olmasına karşın, üyelerin partiye olan aidiyetliği çok zayıftır. Bu nedenle Cumhuriyet Halk Partisi Bursa teşkilatının Serbest Cumhuriyet Fırkası deneyimi sırasında da çok sıkıntılı dönemler yaşamış, parti bu dönemde üye kaybına uğramış, fakat parti kapandıktan sonra bu üyelerin bir kısmı tekrar partiye geri dönmüştür⁴⁹. Bursa Milletvekili Galip Kahraman, il içersinde incelemelerde bulunduktan sonra, üyelerin partiye olan bağlılığı konusunda raporunda şu ifadelerde bulunmaktadır:

“Fırkamıza mukayyit(kayıtlı) azanın kısmı azami mefkûresizdir(ülküsüz). Aza adedinin fazlalığı fırkamızın kuvvetine delalet etmez. Seciyeli (sağlam karakterli) insanları seçmek şartıyla âdete ehemmiyet vermemelidir. Serbest Fırka zamanında geçirdiğimiz imtihan buna örnektir”⁵⁰.

İkinci Dünya savaşının yaratmış olduğu koşullar ve çok partili hayatın getirdiği yeni siyasi düzen, Cumhuriyet Halk Partisi bünyesinde üye sayısı konusunda sıkıntılı bir sürecin başlamasına neden oldu. Ayrıca partinin devletle olan birleşimi, halkla olan bağını

46 CHP 1936 Yılı İl Kongreleri, 1937, s. 96-97.

47 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87.1, s. 2.

48 Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), a.g.e., C. I, s. 160.

49 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490..1.0.0 Yer No: 633.87.1.

50 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490..1.0.0 Yer No: 633.87.1.

77 zayıflatacaktı. “Bir Halk Partisi vardı ama teşkilatı valilerin, kaymakamların eline teslim edildikten sonra halkla olan alakası kesilmişti”⁵¹. Bu süreçte partinin üye sayısında azalmalar yaşanırken, partiye üye yazımı konusunda da oldukça yavaş bir hareket izlenmektedir. 1945 yılında ülke genelinde CHP’nin üye sayısı 1.921.894’tü⁵². 1948 yılına geldiğimizde bu rakam 1.898.000’e gerilemişti⁵³. Üye sayısında CHP’nin aleyhine bir durumun olduğu ortaydı, fakat çok derin bir kayıp söz konusu değildir. Aslına bakılırsa, Demokrat Parti’nin kuruluşunun ilk yıllarında, kitlelerin yoğun bir ilgisiyle karşılanışı, CHP’nin üye sayısında, Bursa yerelinde de göreceğimiz, hızlı bir düşüşü beraberinde getirmişti. Fakat CHP’li idarecilerin, başta İsmet İnönü olmak üzere, partisini çok partili hayata hazırlama konunda giriştiği teşebbüsler; CHP içinde müfritlerin tasfiyesi ile başlayan, 12 Temmuz Beyannamesi ile devam eden, muhalefet yönelik hoşgörü siyaseti;

başta din eğitimi olmak üzere, çeşitli alanlarda verilen tavizler, partinin üye kaybını yavaşlatmış, tekrar üye yazımı sağlamıştır.

1941 yılında CHP Bursa örgütünün üye sayısı 60.440’dır ve bu üye sayısının Bursa nüfusuna oranı %13,6’dır⁵⁴. Geçmiş beş yıllık süre içersinde partinin Bursa’da üye sayısını % 21 oranında arttırdığını görürüz. Bu oran CHP tüm ülke genelindeki üye artış hızı ile kıyaslandığında ortalamanın üstünde bir rakam olarak ortaya çıkmaktadır. 1936 ile 1941 yılları arasında CHP’nin üye sayısı ülke genelinde %20 oranında artış göstermişti⁵⁵. Bursa’da 1944 yılı sonunda Cumhuriyet Halk Partisi’ne üye olan partili sayısı 63.298’di (bkz. Tablo 5). Bu rakam, CHP'nin Bursa'da uzunca bir süre göremeyeceği maksimum üye sayısıdır. Üzerinde dikkatle durulması gereken üzücü bir nokta, bu rakam içerisinde 794 tanesini kadın üyenin oluşturmasıydı. Bu durum kadınların siyasi hayata katılımları konusunda Cumhuriyet idaresinin ortaya koyduğu tüm çabalara karşın, Bursa gibi büyük bir şehirde gelinen noktanın hayal kırıklığının ötesine geçmemiş olmasıdır⁵⁶.

1945 yılı ilk altı ayı içersinde partinin üye sayısında yaşanan olumsuz değişim ise şöyleydi: Altı aylık süreç içersinde türlü sebeplerden dolayı partiden kaydı silinen üye

51 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Politikada 45 Yıl, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1968, s. 175.

52 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 209.829.2.

53 Öz, a.g.e., s. 163.

54 A.g.e., s. 165.

55 1930 yılında CHP’nin üye sayısı 800 bin iken sonraki yıllarda üye sayısı şöyledir: 1933 yılında 1 milyon 59 bin, üye artış hızı %32,5; 1936 yılında 1 milyon 260 bin, üye artış hızı % 19; 1941 yılında 1 milyon 512 bin 719, üye artış hızı %20; 1948 yılında 1 milyon 898 bin, üye artış hızı % 25 olmuştur. Üye sayısının ülke nüfusuna oranlarına baktığımızda 1941 yılında bu oran % 8,5 olarak verilmektedir. Uyar, a.g.e., s. 234.

56 Siyasal katılımda cinsiyetin rolü üzerinde yapılan araştırmalarda, sadece Türkiye'de değil, tüm dünyada kadınların erkeklere oranla siyasete daha az ilgi gösterdikleri ortaya konulmuştur. Bunun gerekçesi olarak, kadının rolü hakkında toplumlarda oluşan imaj gelmektedir. Bu imaj içinde, siyasetin erkek işi olarak görüldüğü için kadının siyasete karışması normal karşılanmamaktadır. Ayrıca toplumsal imajda kadın ile erkek iki ayrı uçta bulunurken; erkek hakim ve güçlü, kadın zayıf ve bağımlıdır. Deniz Baykal, Siyasal Katılma-Bir Davranış İncelemesi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1970, s. 64.

78 sayısı 3.446, partiye üye olan kişi sayısı ise 678’di. Yani altı ay gibi kısa bir süre içersinde, partiye katılanlarda hesaba katıldığında, partiden ayrılan üye sayısı 2.768 kişiyi bulmuş, toplam üye sayısı 60.530’a gerilemişti. Halk, partiye üye olmak konusunda pek istekli değildi⁵⁷. ve bu durum, daha çok partili hayata geçilmeden, kitlelerin hızlıca partiden uzaklaştığını; İkinci Dünya Savaşı şartlarının halk üzerinde parti aleyhine etki yaptığının somut göstergesi olmuştu.

Yüksek Lise Orta

İlk tahsil Veya okuryazar

Okum yazma

bilmeyenler Kadın Erkek Toplam

1944 yılı sonu üye

sayısı 435 491 2531 25341 34500 794 62504 63298

1945 yılı ilk altı ayında kaydedilen üye sayısı

8 5 47 430 188 69 609 678

1945 yılı ilk altı ayında kaydı silinen üye sayısı

91 103 272 1550 1430 128 3318 3446

TOPLAM 352 393 2306 24221 33258 735 59795 60530

Tablo 5:Cumhuriyet Halk Partisi Bursa İl Teşkilatı 1945 yılı ilk altı aylık partili sayısı ve tahsil durumu⁵⁸

Parti üye sayısında azalma devam ederken, 1946 yılı başı itibariyle Bursa Cumhuriyet Halk Partisi il örgütünün üye sayısı 59.206 kişiydi⁵⁹. Bu rakam, 1945 yılının ikinci altı aylık sürecinde üye sayısının 1324 kişi daha azaldığını göstermektedir. 1946 yılı ile birlikte Bursa’da Demokrat Parti’nin örgütlenişi ve hızlı bir şekilde üye yazımına başlaması, Bursa’da da partinin üye sayısında hızlı bir erimeye neden olacaktır. Bu erime Bursalı partililer tarafından doğal karşılanıyordu, çünkü parti bünyesinde aşırı sağdan aşırı sola kadar her çeşit siyasi eğilime sahip şahıslar bulunurken; Cumhuriyet Halk Partisi belirli sosyal ve ekonomik görüşleri olan bir teşekkülden çok her düşünceyi temsil etme amacıyla teşkilatlanmıştı. 1946 yılıyla birlikte parti üyeliği bir imtiyaz olmayıp, bir sorumluluk manası almaya başlayınca birçok üye istifa etmeye başladı⁶⁰. Abdurrahman

57 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87.1.

58 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87.1.

59 1946 yılı başı itibariyle Bursa il örgütüne üye partili sayıları ilçelere göre şöyledir: Bursa Merkez 11.861;

Mudanya 3.460; Gemlik 2.935; Orhangazi 2.184; İznik 2.937; İnegöl 11.002; Yenişehir 5.840;

Mustafakemalpaşa 6.530; Karacabey 6.225; Orhaneli 6.232. “C.H.P. Bursa İl İdare Kurulu'nun çeşitli yazışmaları”, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 147.586.1..

60 Karpat, a.g.e., s. 318.

79 Konuk, CHP’nin doğduğu günü sosyal ve siyasi özelliklerinin sonucu ortaya çıktığını; can düşmanına karşı topluca hareket eden milletin, temel inkılâpları yaparken de ortak hareket ettiğini ve bu geniş birlikteliğin Cumhuriyet Halk Partisi’ni oluşturduğuna değinerek;

bugüne gelinen noktada inkılâplar büyük ölçüde başarılmış, millet normale dönmüştür.

Bundan sonraki süreçte millet akıl ve mantıkla hareket edecektir ve etmektedir. Bunun sonucunda his ve heyecan dalgalarının tesiriyle Cumhuriyet Halk Partisi’ne yazılmış olan bir kısım vatandaşların partiden ayrılmaları hem gerekli hem de tabidir. Bugün, Cumhuriyet Halk Partisi’nin geçmişteki milli hizmetine hayran olarak, programını benimseyerek, üyeliği şeref bilerek bu partiye yazıla bir kişi; partinin, inkılâp eserlerini, amacındaki isabeti ve fikirlerindeki doğruluğu inkar ederek, aradan çekilen veya çıkarılan on kişiden değerlidir. Konuk sözlerini şöyle bitirir: “Eminim ki, Halk Partisinin bu ayrı kanaat sahibi şahıslardan temizlenmesi, hem bugünkü haliyle kuvvetlenmesini hem de milletin daha geniş ölçüde rağbetini mucip olacaktır”⁶¹. 1946 yılının başlarında, Siyasi kaygılardan uzak olarak ortaya konan bu düşünceler zamanla değişecektir. Siyasi rekabetin kendini iyice hissettirdiği ileriki dönemde, seçmenin doğrudan oy tercihini temele alan sistemin uygulanması üye niteliğinden çok niceliğinin ön plana çıkaracak ve Halk Partili idareciler bu yönde çalışmalarını yoğunlaştıracaktır.

Bu süreç içersinde 1948 yılı sonu itibariyle partideki üye sayısı ise 37.719 olarak karşımıza çıkmakta ve erime oranı % 36’ya ulaşmaktadır. Burada en ilgi çekici nokta, partinin en fazla üyeyi, partiye aidiyeti zayıf, eğitim seviyesi düşük olan kesimlerde yaşamıştır⁶². O dönem Türkiye’sinin eğitim profili incelendiğinde kırsal kesimdeki okuma yazma oranlarının çok düşük olduğu gözlerden kaçmayacaktır⁶³.

61 Abdurrahman Konuk, “Partili Olmak Kolay mı?”, Ant, 28 Şubat 1946.

62 1945 yılı Bursa Nüfusunun okuma yazma oranları şöyledir: Bursa’nın 413.463 olan genel nüfus sayısı içersinde, 156.649 kişi okuma yazma biliyordu. Bu rakamın üçte ikisini erkekler oluşturmaktaydı. Okuma yazma bilen kişi sayısının genel nüfusa oranı % 37,9’a denk gelmekte yani yaklaşık nüfusun onda altısından fazlası okuma yazma bilmiyordu. İstatistik Yıllığı (1953), C XXI, Başbakanlık İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, s. 77.

63 Türkiye’nin 1945 yılı itibariyle okuma yazma bilen kişi sayısının genel nüfusu oranı % 30,2’dir. 1950 yılına gelindiğinde bu oran % 34,6 olacaktır. Ülke genelini yansıtan bu ortalama rakamlar içersinde yer alan kırsal kesimin okuma yazma oranının genelden çok daha az olduğunu unutmamak gerekir. 1950 yılına gelindiğinde Türkiye’nin 40 bine yakın köyünün yarısında halen okul bulunmamaktaydı. Bu rakamları iyileştirme yolunda Cumhuriyet’in ilk yıllarında eğitime yönelik yapılan tüm çabalara karşın, bilhassa İkinci Dünya Savaşı sonrası çok partili hayata geçiş süreci ile birlikte eğitim alanında bir yavaşlama sürecine girilecektir. Eğitim alanında açılan bu yeni dönemi eğitimbilimci Necdet Sakaoğlu şöyle tarif eder: “Eğitime bağlanan umutların söndüğü, demokratik eğitimin yaygınlaşması beklenirken yeni yeni kökleşen eğitim felsefesinin terk edilip ‘bir müdür bir mühür!’ ciddiyetsizliğinin başlatıldığı, oy kaygılarıyla plansız ve hesapsız okulların açıldığı, buna karşılık iyileştirilmesi yoluna gidilmeyerek Köy Enstitülerinin kapatıldığı yıllar olarak bakmamak güçtür. Çok partili yaşam, halka ve kitleye dönük köklü, ama tepki çeken atılımlar için adeta fren olmuştur.” Necdet Sakaoğlu, Cumhuriyet Dönemi Eğitim Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, ss. 109-111.

80

Yüksek Lise Orta İlk tahsil Veya Okuryazar Okuma-yazma bilmeyenler Kadın Erkek Toplam

1948 yılı ilk altı

ayı üye sayısı 56 11 914 23748 9831 257 34803 36060

1948 yılı ikinci altı ayında kaydedilen üye sayısı

4 40 07 1013 579 39 1804 1843

1948 yılı ikinci altı ayında kaydı silinen üye sayısı

3 99 82 184 184

TOPLAM 60 51 118 24662 10328 1296 36423 37719⁶⁴

Tablo 6: Cumhuriyet Halk Partisi Bursa İl Teşkilatı 1948 yılı son altı aylık partili sayısı ve tahsil durumu⁶⁵

Cumhuriyet Halk Partisi’nde üye konusunda yaşanan bu erime sürecinde, Bursa’nın ilçeleri arasında da birbirinden çok farklı iki ayrı tablo ortaya konulabilmektedir.

Bursa’nın kuzeyinde yer alan ve gelişmişlik ve refah düzeyi açısından daha ileride olduğunu düşündüğümüz Mudanya, Gemlik, Orhangazi, İznik ve bir nebze olsun Yenişehir ilçesinde üye sayısındaki azalma daha az gerçekleşmiştir. Bunun tam aksine Bursa’nın diğer ilçeleri olan İnegöl, Karacabey, Mustafakemalpaşa, Orhaneli ilçelerindeki üye kaybı çok daha hızlı ve derin yaşanmıştır⁶⁶. Ayrıca Bursa Merkez’de de ciddi bir oy kaybının olduğunu görüyoruz. Üye kaybının çok hızlı olduğu bu dönemde, partiye üye olarak gelenlerin sayısı bu süreci tersine çevirmekten uzak kalmıştır. Böyle bir tablonun ortaya çıkışında, Cumhuriyet Halk Partisi’nin uzun yıllar iktidarda yer alan bir parti olarak, geçmiş dönemlerde uyguladığı çok yönlü politikaların halkta yaratmış olduğu olumsuz etkilerin yanı sıra, Demokrat Parti’nin gerek merkezde gerekse ilçelerde sürdürdüğü yoğun çabanın payının olduğunu anımsamak gerekir. Karşı partinin varlığı, partiye aidiyetliği çok zayıf olan, parti kademelerinde görev almaktan uzak olan, genelde eğitim düzeyi ve ekonomik durumu zayıf olan kitlelerin partiden ayrılması sürecini hızlandırmıştır⁶⁷. Tek

64 Bu rakamın ayrıntısı ise şöyledir; Bursa Merkez ilçesinin üye sayısı 2085’i şehir, 5057’isi köy olmak üzere toplam 7142 kişidir. Mustafakemalpaşa’da üye sayısı 2001, İznik’te 2940, Gemlik’te 2359, Orhangazi’de 2154, Mudanya’da 3734, İnegöl 7394,Yenişehir 4394, Karacabey 3955, Orhaneli 1646 kişidir.

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87.1.126.

65 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87..1.

66 Üye kaybının çok olduğu bu bölgelere yönelik rahatsızlık 1945 yılı raporlarında parti merkezine bildirilmiş, kurulmak istenen yeni partilerin ilçeler içersinde muhalif bir hareketlenmeye neden olduğuna dikkat çekilmişti. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.86.1.104.

67 1934 yılında yapılan Belediye seçimlerinde Bursa’da Belediye Meclisi’ne aday olan kişiler üzerinde bir inceleme yaptığımızda, çoğunlukla tüccar, esnaf, doktor, avukat gibi serbest meslek sahiplerinin ve eski

81 parti dönemi boyunca CHP’nin üye yapısı incelendiğinde, “Piramidin tepesine doğru çıkıldıkça serbest meslek mensuplarının, memurların, öğretmenlerin ve tüccarların açık bir egemenliği göze çarpar. Parti hiyerarşisinde hassas konuma sahip olan parti il yönetim kurulları içinde aynı şey söylenebilir… Tabana doğru indikçe toplumun genel yapısı ile parti üye yapısı daha çok örtüşmeye başlar”⁶⁸. Bu durum il yönetimleriyle toplum arasında bir iletişim sorunu yaratırken, alt kesimlerin partiye olan aidiyet duygularını zayıflatmaktadır. Bu durumun bir sonucu olarak, Bursa il örgütünün yıllara göre üye cetvelleri incelendiğinde, üye piramidinin alt tarafında yer alanlar kesimlerden üye sayısının azalışı çok daha hızlı gerçekleşmiştir.

Cumhuriyet Halk Partisi örgütünün tek parti döneminden kalan hantallığının ve işleyişinin üye sayısının azalışında payının olduğunu unutmamak gerekir. Burada bu yargımızı güçlendirici iki ayrı resmi rapordan örnek vermek gerekir. Cumhuriyet Halk Partisi raporlarında Demokratların ilçelerde izledikleri etkili propaganda faaliyetlerinden bahsetmektedirler. Bir rapordaki “Her hangi bir seçimde Partinin kazanmasına mani olacak şahıslar veya cereyanlar var mıdır?” sorusuna Bursa teşkilatı başkanı şu şekilde cevap vererek, gerçeği birebir yansıtmaktadır; “Bütün ilçelerde Demokrat Parti bu hususta ön safta gelmektedir. Her yerde daha şimdiden çok çalışmaktadırlar. Bütün ilçelerde demokrat teşkilatı vardır”⁶⁹. Bunun tam aksi olarak Cumhuriyet Halk Partisi teşkilatının durumunu yansıtan bir başka raporda, Bursa Bölgesi parti müfettişi Şerafettin Karacan teşkilat çalışmaları hakkında şu ifadeleri kullanmaktadır;

“İdare kurullarımızın çalışma metotları, tek partili devrin metotlarının aynı olarak kalmıştır. Binalar içinde masa başlarında ve kağıt üzerinde çalışma usulü devam ediyor. Muhalefet idarecilerinin, keselerinden de paralar harcamaktan çekinmeyerek ve bıkıp usanmayarak köy köy dolaşmaları, halkla daimi ve sıkı temas halinde bulunmaları ve türlü cazip vaatlerle onları kendilerine çekip bağlamaya çalışmaları karşısında bizim arkadaşlarımızın bürokratik gayretlerinin yeter ve tesirli bir mukabele teşkil edemeyeceği aşikardır… Ve muhalefet saflarına geçenler, yalnız bağımsız yurttaşlardan da ibaret değildir. Partimiz saflarından da çözülüp tek tek veya grup halinde o tarafa katılanlar, maalesef olmuş ve olmaktadır. Bu suretle vermekte olduğumuz zayiatı kapatmak için olsun bizim tarafta yeni üyeler kaydı yolunda her hangi bir çalışma mevcut olmadığından binnetice zamanla onlar artıyor, biz azalıyoruz. Köyler var ki, bütün halkı veya bir iki istisna ile üst tarafı demokrat olmuş”⁷⁰.

memurların aday oldukları görülmektedir. Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, a.g.e., s.

239-240.

68 Öz, a.g.e., s. 169.

69 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87.1, s. 21.

70 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon: 490.01, Yer: 633.87.1, s. 41-42.

82

1946 Yılı 1948 Yılı Azalış ve Artış oranı (%)

Orhaneli 6.232 1.646 74 Azalma

Mustafakemalpaşa 6.530 2.001 70 Azalma

Bursa Merkez 11.861 7.142 40 Azalma

Karacabey 6.225 3.955 37 Azalma

İnegöl⁷¹ 11.002 7.394 33 Azalma

Yenişehir 5.840 4.394 25 Azalma

Gemlik 2.935 2.359 20 Azalma

Orhangazi 2.184 2.154 2 Azalma

Mudanya 3.460 3.734 7 Artış

İznik 2.937 2940 0,01 Artış

Tablo 7: Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1946 ve 1948 yıllarında Bursa ve İlçelerindeki Üye sayılarının artış ve azalışı⁷²

Çok partili hayatla birlikte parti üyeliği konusunda Cumhuriyet Halk Partisi Bursa örgütündeki bir diğer önemli sıkıntı, üye kayıtlarının düzgün tutulamamasıdır. Böyle bir durumun oluşumundaki en büyük etken halkın, gizli olarak ve haber vermeden karşı partiye geçmesidir. Bu nedenle, örgüt üye cetvelleri çıkartırken büyük sıkıntılar yaşıyordu.

Yukarıda parti örgütünün çıkarmış olduğu üye sayıları muhtemelen daha azdır ve gerçeği tam olarak yansıtmamaktadır. Bu soruna ilişkin parti müfettişinin Cumhuriyet Halk Partisi merkezine gönderdiği raporda şu tespitlerde bulunulmaktadır:

“Bizi bırakıp karşıya geçen yurttaşlar, hele köylüler, ekseriyetle, bunu haber vermeden yaptıkları için, defterlerimizde yazılı adlardan hangileri bizde kalmış, hangileri karşıya geçmiş açık olarak belli değildir. Üye kayıtlarımızı örten bu belirsizlik karşısında hakiki kuvvetimizi anlamak mümkün olamıyor. Kimlik cüzdanlarının tevzii yoluyla yapılmak istenilen tasfiye ameliyesi de, bir taraftan birçok idare kurullarımız bunu ciddiyetle tatbik etmediklerinden, bir taraftan da tatbik edilen yerlerde (Mustafakemalpaşa ilçesinde olduğu gibi) şahsi antipatiler sebebiyle bazı hakiki partililerimizin de bu cüzdanlardan almamalarının vaki olabilmesinden dolayı, istenilen neticeyi vermemiştir. Binaenaleyh, idare kurullarımız da, kendi bölgelerindeki üye mevcutlarımızı bilemez olmuşlardır”⁷³.

Cumhuriyet Halk Partisi’nde yaşanan üye sıkıntısı, parti yönetiminde de rahatsızlık yaratmıştır. Önceleri teşkilat yöneticilerinde hakim olan, üye sayısı az olsun ama partiye bağlı, dirayetli olsun düşüncesi, siyasi rekabetin giderek sıklaştığı dönemde, şartların zorlamasıyla değişecektir. Partinin rahatsızlığını Genel Başkanvekili Hilmi Uran, teşkilata yazdığı bir yazısında net bir şekilde ifade etmekte ve çözüm önerisini sunmaktadır.

71 1947 yılı başında Halk Partisi İnegöl ilçe teşkilatının üye sayısı 10.519’dur. Namaş, a.g.e., s. 38.

72 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87.1.

73 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon: 490. 01, Yer: 633.87.1, s. 47.

Belgede BURSA YERELİNDE CUMHURİYET HALK PARTİSİ (1946–1960) (sayfa 88-97)