KURULUŞ VE ÖRGÜTLENMESİ

70 değiştirilmesiydi. Muhalefetin seçim sistemini ön plana alarak seçimlere girmemesi ve bunun nedeni olarak ta CHP’yi seçim sistemini değiştirmeyen, demokrasi karşıtı bir parti olarak gösteren propagandası karşısında, CHP yönetimi muhalefetin en önemli kozunu elinden almak konusunda kararlıydı. Uzun süren çalışmalar sonrası seçim sistemi muhalefetinde iştirakiyle 1950 yılının Şubat ayında yürürlüğe girdi.

71 tarihinde Kazım Karabekir’in başkanlığında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, kuruluşundan kısa bir süre sonra ülke genelinde örgütlenmeye başlamıştı. Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan istifa eden milletvekillerinin üye olduğu muhalefet partisine, Bursa Milletvekilleri hukukçu Osman Nuri (Özbay) Bey ile Asker Necati (Kurtuluş) Bey de üye olmuştu²⁴. Bu durum, henüz teşkilatının kuruluş aşamasında olan Halk Fırkası aleyhine bir durumdu. TCF'nın kapatılmasının ardından, karşı partiye geçen Bursa Milletvekilleri, daha sonraki seçimlerde Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan aday olarak gösterilmeyeceklerdi²⁵.

İl teşkilatı muhalif parti sıkıntısıyla uğraştığı sırada bir başka sıkıntıyla karşı karşıya kalmıştı. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluş sürecinde, ordu içersinde yer alan komutanların karşı parti kurmalarını, kendisine karşı yapılan bir komplo olarak algılayan Mustafa Kemal Paşa, siyaset ile ordu kurumlarının birbirinden ayrılmalarına yönelik bir girişimde bulunarak, milletvekillerinden ordu yada siyaseti seçmeleri konusunda tercihte bulunmalarını istemişti. Bu istek sonrası 2. Kolordu Komutanı Ali Hikmet (Ayerdem) Paşa, askerlik mesleğini seçerek, 1 Kasım 1924 tarihinde Bursa Milletvekilliği görevinden istifa etmişti. Boşalan milletvekilliği için Aralık 1924 tarihinde yapılan ara seçimde, Nurettin Paşa bağımsız aday olarak katılmıştı²⁶. Nurettin Paşa karşısında Cumhuriyet Halk Fırkasının adayı Birinci Dönem Bursa Milletvekili ve İstanbul Şehremini Operatör Emin (Erkulseyitoğlu) Bey’di. Nurettin Paşa’nın adaylığı Bursa kamuoyunu ikiye bölmüştü.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Bursa’da CHF tüm siyasal, toplumsal ve ekonomik yaşama egemen olurken, Kurtuluş Savaşı boyunca mücadeleye katılan ama İkinci Grup’ta yer alan yerel elitler, çok partili denemelerin yapıldığı göreli özgürlük dönemlerinde hemen daima, CHF’ ye muhalif olarak ortaya çıkan partilerde yer almış ve halkında bu oluşumları destekledikleri görülmüştü²⁷. Nurettin Paşa, seçim döneminde Ali Hikmet (Ayerdem) Paşa’nın abdest almadığını, Muhiddin Baha (Pars) Bey’in namaz kılmadığını söyleyerek propaganda yapıyor; öğrencilere müzik dersi veren bir öğretmenin görevden alınması için

24 Mete Tuncay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), 3. b., Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999, s. 112-113.

25 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na katılan milletvekillerine sonraki siyasi hayatlarında nasıl davranılacağını Milli Müdafaa Vekili Recep (Peker) şöyle açıklıyordu: “Muhalefet erbabı bir gün iktidar mevkiine gelirse yalnız Teşkilatı Esasiye değil, vatanın hayatından damla damla vere vere vatan kalmayacaktır. Fakat yarın onların da yuvalarından çıkarılarak başlarını ezmek için icap eden tedabiri ittihaz edeceğiz”, Saime Yüceer, “Cumhuriyet Dönemi Çok Partili Hayata Geçiş Sürecinde İlk Girişim:

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası”, Türkler, C. XVI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 542.

26 Nurettin Paşa, 1923 yılında yapılan seçimlerde de Bursa’dan bağımsız milletvekili seçilmek için çeşitli propaganda faaliyetleri yürütmüş ve bu amaçla on dokuz sayfadan oluşan bir hal tercümesini bastırarak, dağıttırmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta bu süreçten ayrıntılı olarak bahsetmektedir. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, yay. haz. Zeynep Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2005, ss. 492-506.

27 Eren Basağan Özgünay, Türk Yerel Siyasetinde Oligarşik Yapılaşmalar: Bursa Merkez Sağ Örneği, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1993, s. 29.

72 faaliyette bulunuyor; Orhaneli’nde mehdi olarak karşılanıyordu²⁸. Yapılan seçimler sonrası Nurettin Paşa 236 oy alarak milletvekili seçilmişti²⁹. Seçim Denetleme Kurulu’nun seçimleri onaylayan kararı vilayet makamına geldikten sonra, askeri bir kişinin seçiminde doğan sıkıntının çözümü yolunda, Vali ve Vilayet İdare Meclisi üyeleri TBMM’ye başvuruda bulunmuşlardı. Meclis Genel Kurulunda konuya ilişkin gerekli tartışmalar yapıldıktan sonra, Nurettin Paşa’nın milletvekilliği reddedilmişti³⁰. Sonrasında yenilenen seçimlerde Nurettin Paşa tekrar aday olmuş, Cumhuriyet Halk Fırkası bir aday belirlemezken, Muhittin Baha (Pars) bağımsız olarak seçimlere girmişti. İkinci seçimler sonrası Nurettin Paşa aldığı 364 oyla, açık bir şekilde seçimi kazanmış ve TBMM’de 10 Mart 1925 tarihinde seçimi onaylamıştı³¹.

İlçe örgütlerinin oluşturulması çalışmaları ile birlikte, partiye üye yazılması çalışmaları da devam etmiştir. Parti tüzüğü gereği, üye yazımının tamamlanmasının ardından, Sonbahar’la birlikte bucak ve ocak teşkilatlarının kongrelerinin toplanması planlanmaktadır. Bu nedenle ilçe örgütlerinin yanında, bucak ve ocak teşkilatlarının da oluşturulması çalışmaları devam etmiştir. CHP Bursa İl İdare Kuruluna bağlı ilçe teşkilatı şöyledir³²;

1 Bursa Merkez 2 Gemlik 3 İnegöl 4 İznik 5 Karacabey 6 Mustafakemalpaşa 7 Mudanya

8 Orhaneli 9 Orhangazi 10 Yenişehir

Tablo 1: CHP Bursa İl İdare Kuruluna Bağlı İlçe Teşkilatı

1923 tüzüğüne göre, köy ve mahalle ocakları parti’nin ilk teşkilat kademesini oluşturmaktaydı. Partinin geniş halk kitleleriyle buluştuğu ilk nokta olan köy ve mahalle teşkilatına verilen misyon tüzükte şöyle tarif ediliyordu:

28 Bursa Ansiklopedisi, C. I, Bursa Hakimiyet Yayınları, s. 307.; Mümtaz Şükrü Eğilmez, Milli Mücadele’de Bursa, yay.haz. İhsan Ilgar, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1980, ss. 160-164.

29 Tuncay, a.g.e., s. 124.

30 Konuya ilişkin meclis görüşmeleri için bkz: TBMM Tutanak Dergisi, Dönem:2, C.XIX, 14. Birleşim (25 Teşrinisani 1341), ss. 131-154.

31 Tuncay, a.g.e., s. 126. Mustafa Kemal Paşa, Nurettin Paşa’nın milletvekilliği için şu ifadelerde bulunur: “Bir Bursa Milletvekili, yasama görevi boyunca, hiçbir zaman kürsüye çıkmamış ve hiçbir zaman Meclis’te milletin ve Cumhuriyet’in çıkarlarını savunmak için ağzına bir tek kelime bile almamış olan Bursa Milletvekili Nurettin Paşa, yalnız şapka giyilmesinin aleyhine uzun bir önerge vermiş ve bunu savunmak için kürsüye çıkmıştır… Nurettin Paşa’nın, millet kürsüsünden alevlendirmeyi başarabildiği taassup ve gericilik duyguları sonunda birkaç yerde, o da yalnız birkaç gericinin, İstiklal Mahkemeleri’nde hesap vermeleriyle söndü”. Atatürk, Nutuk, s. 606.; Nurettin Paşa'nın şapka giyilmesi aleyhinde verdiği önerge ve buna yönelik tartışmalar için bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem:2, C.XII, 36. Birleşim (17 Ocak 1341), ss. 222-232.

32 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87.1.

73

“Köy ve mahalle ocakları, doğrudan doğruya halkın aydınlatılması ve bilgilendirilmesi, Fırka’nın maksat ve emellerinin yayılması ve tahakkuku ile uğraşır.

Nahiye ocağından aldığı emirleri icra eder. Mahalli ve genel seçimlerde Fırka programının ve adaylarının muvaffakiyetini temine çalışır”³³.

Köy ve mahalle kongreleri Ekim ayı içersinde gerçekleştirildikten sonra, bu kongrelerde seçilen birer temsilci nahiye kongrelerine gönderilmektedir. Nahiye kongreleri her yılın Kasım ayında toplanarak, o sene yapılan çalışmalara hakkında rapor sunulur ve kongre sonunda beş kişiden oluşan yönetim kurulunu ve ilçe kongresine gönderilecek olan üç temsilciyi seçer. İlçe kongreleri Aralık ayı içersinde tamamlandıktan sonra, il kongreleri, ilçe kongrelerinden gelen üçer temsilcinin katılımıyla Ocak ayı içersinde toplanır. İl kongrelerinde beş kişiden oluşan il idare heyeti oluşturulur. İl idare heyetine, parti merkezi tarafından atanmış olan mutemed başkanlık etmekte ve il içersindeki partinin tüm çalışmalarını kontrol etmektedir.

CHP Bursa il örgütünün, Cumhuriyet’in ilk yıllarına ait ayrıntılı bir teşkilat şemasını, elimizde yeterli kaynakların bulunmaması nedeniyle veremiyoruz. Fakat partinin üye sayısının diğer illerle kıyaslandığında yüksek olması, teşkilat çalışmalarının yaygın olduğu izlenimini ilk planda akıllara getirmektedir. Teşkilatın yapısına ilişkin elimizdeki kaynaklara İkinci Dünya Harbinin hemen sonrasına ilişkindir. 1945 yılı itibariyle CHP Bursa Teşkilatı’na bağlı bucak ve ocak sayıları şöyledir³⁴:

Resmi

Bucak İtibari

Bucak Köy Ocağı Mahalle

Ocağı Semt

Ocağı

Bursa (Merkez) 4 24 140 36 3

Gemlik 1 5 24 9 -

İnegöl 1 12 92 10 -

İznik - - 38 5 -

Karacabey - 12 75 16 -

Mustafakemalpaşa 3 5 110 14 -

Mudanya 1 5 36 15 -

Orhaneli 2 3 155 3 -

Orhangazi - 6 24 - -

Yenişehir - 10 65 10 -

Toplam 12 82 759 118 3

Tablo 2: 1945 yılı CHP Bursa İl Teşkilatına Bağlı Bucaklar ve Ocaklar Sayısı

Çok partili hayata geçiş öncesinde CHP Bursa il örgütüne bağlı toplamda 974 adet bucak ve ocak bulunmaktadır³⁵. 1945 yılı başı itibariyle Bursa’ya bağlı toplam köy sayısı

33 Doğu Perinçek, Atatürk’ün CHP Program ve Tüzükleri, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2008, s. 76.

34 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 490.1 Yer No: 633.87.1.

35 Her ilçede bucak teşkilatlarının isimleri ve bunlara bağlı ocak teşkilatlarının isimlerinin yer aldığı listeye ekler bölümünde, EK-XVI'da yer almıştır.

74 761’dir³⁶. Bu rakamı 759 olan CHP köy ocak teşkilatıyla karşılaştırdığımızda, Bursa köylerinde sadece iki tanesinde partinin teşkilatı olmadığı görülmektedir. Partinin tüm Bursa köylerine girmesi, şekilden de olsa tek partili siyasi hayatın hedefine ulaştığını gösterir. Şekilden de olsa diyoruz, çünkü Demokrat Parti’nin kuruluşundan kısa bir süre sonra Bursa’da hızlı bir şekilde örgütlenme çalışmalarına başlamasıyla birlikte, CHP teşkilatının yapısında sayısal değişimler yaşanmıştır. CHP, çoğunluk tarafından kabul gördüğünden değil ama devlet partisi olduğundan dolayı yerel siyasette etkiliydi³⁷. En dikkati çekici sayısal değişim partinin çoğunluğunu köylerde oluşturduğu ocak teşkilatlarında yaşanmıştır. 1945 yılında köy ocaklarının sayısı 759 iken, bu rakam 1948 yılının ilk altı ayının sonunda 605’e³⁸; yıl sonunda ise ufak bir iyileşme ile 623’e çıkmıştır³⁹. Bu rakamlar partinin, çok partili dönemi kapsayan ilk üç yıl içersinde köy teşkilatında beşte bir oranında daralmayı gösterirken; partinin kırsal kesimde bir oy kaybına uğradığını somut olarak bize göstermektedir. Ayrıca CHP’nin Bursa’nın bazı köylerinde üye bulamayarak, ocaklarını kapatması ve Bursa köylerinden çekildiğini göstermesi açısından da önemlidir. Bursa'nın bir çok köyünde Halk Partili kalmadığı parti raporlarına yansıyacaktır⁴⁰.

Aynı kıyaslama mahalle ocakları ile yapıldığında sayıca buna benzer bir sonuca ulaşmak zordur. 1945 yılında 118 olan mahalle ocağı sayısı, 1948 yılı sonunda 119’dur.

Fakat mahalle teşkilatında her hangi bir azalmanın olmayışı, üye sayısının sabit kaldığı konusunda bir varsayımda bulunmamız için yeterli değildir. Aksine Demokrat Parti’nin Bursa’da en güçlü olduğu yerlerin başında Bursa Merkez ilçesi olduğunu düşünürsek, üye sayısında bir azalmanın yaşanmış olduğunu düşünmek daha akılcı olacaktır.