Hz. Osman‟ın uygulamalarında sünnetin vazgeçilmez bir yerinin olması gayet tabiîdir. Bu, ona has bir özellik değil, bilakis Hz. Peygamber‟in ashabının kendilerine minhac edindikleri bir husustur. Ancak Hz. Osman‟ın sünnete ittiba konusunda ashabın önde gelenlerinden olduğunu söylense abartılmıĢ olmaz. Çünkü o, gerek hilafeti devralmadan önceki hayatında gerekse halife olduktan sonra, genel itibariyle uygulamalarını sünnetten bir mesnede dayandırmıĢ, bu konuda sahabi dostlarının görüĢlerinden istifade etmiĢtir. Müminlerin olması hasebiyle onun halife olduğundaki uygulamaları daha çok dikkat çekmiĢ, incelenmiĢtir.
Öncelikle Ģunu belirtmek gerekir ki Hz. Osman, halife seçileceğinde sünnete uygun hareket edeceğine dair söz vermiĢtir. Hz. Ömer‟in kendisinden sonraki halifeyi belirlemek için oluĢturduğu Ģûrâ heyetinin baĢkanı Abdurrahmân b. Avf,
halife adaylarından her birinden o döneme kadar süregelen sünnete uygun hareket edeceklerine dair söz almıĢtır. Nihayetinde Abdurrahmân b. Avf, Hz. Osman‟a “Sana, Allah‟ın, Rasulü‟nün ve iki halifesinin sünneti üzerine biat ediyorum” diyerek biat etmiĢtir.94
Bu ifadede sahabenin sünnetinin, Allah ve Rasulü‟nün sünneti ile birlikte zikredilmesi oldukça önemlidir. Bu durum Hz. Peygamber‟in kendisinden sonraki raĢid halifelerin sünnetlerine ittiba emir ve tavsiyesine de uygun düĢmektedir.
Hz. Osman‟ın hayatında sünnete uygun davrandığına dair pek çok örnek vermek mümkündür. Bunların hepsini zikretmek çalıĢmanın boyutlarını aĢacağından burada en çok dikkat çeken örnekleri zikretmekle yetineceğiz.
Hz. Osman, ibadet hazırlığı yaparken fiillerinin sünnete uygun olmasına dikkat ederdi. Abdest alırken bazı hususlara dikkat çekmesi ve sonra bunları Hz. Peygamber‟in uygulaması veya tavsiyesi olarak aktarması95
bunu göstermektedir. Abdest konusunda naklettiği rivayetlerde görüldüğü üzere o, Hz. Peygamber‟i ayrıntılı bir Ģekilde taklit ederek, onun gibi abdest almıĢ, onun güldüğü gibi gülmüĢ ve sözlerini nakletmiĢtir.96
Hz. Osman bir defasında „Sizin için Allah Rasulü‟nün abdestine dikkat ettim.‟ diyerek bu konudaki hassasiyetini ifade etmiĢtir.”97
Yine o, mescitte otururken ateĢte piĢmiĢ etten yedikten sonra abdest almadan namaz kılmıĢ ve “Hz. Peygamber‟in meclisinde oturdum, onun yediğinden yedim ve onun yaptığını yaptım.” diyerek Hz. Peygamber‟in sünnetine tabi olduğunu beyan etmiĢtir.98
Hz. Osman'ın cenaze gördüğünden ayağa kalkması da Hz. Peygamber‟in uygulamasına ittiba ettiğine bir örnektir.99
Sünnetle amel etmeye son derece özen gösteren Hz. Osman, soğuk bir gecede abdest azalarını tastamam ve iyice yıkayarak abdest almıĢtı. Azatlısı Humrân havanın soğukluğunu ve azimet olanla yetinebileceğini hatırlattığında o, Allah Rasulü‟nün bağıĢlanma müjdesini yaptığına gerekçe göstermiĢtir.100
94 Buhârî, Ahkâm, 43; Zehebî, Siyer, 164-165; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, X, 212-213. 95
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 59, 64, 68; Buhârî, Vüdû, 28; Rikâk, 8; Müslim, Tahâret, 3, 4, 33; Ġbn Mâce, Tahâret, 6; Ebû Dâvud, Tahâret, 50.
96 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 58-59, 61, 74; Bezzâr, el-Müsned, II, 74-75, 83. 97 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 60-61.
98
Abdürrezzâk, el-Musannef, I, 166; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 62, 70; Bezzâr, el-Müsned, II, 32, 88, Heysemî, Mecmau‟z-zevâid, I, 251; a.mlf., Keşfu‟l-estâr, I, 152-153.
99 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 60, 64, 68, 73; Bezzâr, el-Müsned, II, 21-22; Tahavî, Şerhu Meâni‟l-âsâr, I, 485; Dârakutnî, el-İlel, IV, 9-10.
Sünnete ittiba ile birlikte onunla amel konusunda da Hz. Osman‟ı gayretli kimseler arasında görmek mümkündür. O, kendisi sünnetle amel etmeye çalıĢtığı gibi, baĢkalarının da sünnete mutabık hareket etmeleri için gayret sarf etmiĢtir. Onun abdest konusuna büyük önem vererek uygulamalı olarak abdest almayı öğretiĢi, O‟nun sünnetini yaymaya çalıĢmaktan baĢka bir Ģey değildir.
Kocasından muhâlaa yoluyla boĢanmak isteyen Rubeyyi‟ bt. Muavvız, halife Hz. Osman‟a ne kadar iddet beklemesi gerektiğini sormuĢ, o da iddet beklemesine gerek olmayıp Ģayet kocası ile son günlerde iliĢkiye girmiĢse bir hayız görünceye kadar onun yanında kalması gerektiğini söylemiĢ ve Hz. Peygamber‟in aynı durumdaki Meryem el-Meğâliyye hakkında verdiği hükümle bu karara vardığını, kendisinin O‟nun sünnetinin tâbisi olduğunu da eklemiĢtir.101
Yine bir köle ile zina eden evli cariye hakkında Hz. Peygamber‟in verdiği kararla hükmedeceğini bildirmiĢ ve suçlulara celde cezası uygulamıĢtır.102
Hz. Osman‟ın bu iki uygulaması göstermektedir ki o, davaları çözerken sünnete uygun hareket etmiĢ, Hz. Peygamber‟in verdiği hükümleri uygulamıĢtır.
Hz. Osman, Hz. Peygamber‟in doğrudan muhatabı olduğunda sünnete ittibaya daha fazla önem vermiĢtir. Onun, evinin muhasara edilip insanlardan öldürüleceğine dair sözleri duymasına rağmen Hz. Peygamber‟den daha önce iĢittiği talimat üzerine hilafet gömleğini hayatı pahasına çıkarmaması bunun bir göstergesidir.103
Buna benzer olarak Hz. Peygamber‟in alıĢveriĢte, malı alırken de satarken de tartması konusundaki tavsiyesini Hz. Osman‟ın hatırında tuttuğunu ve ticaretini buna göre Ģekillendirdiğini104
de açıkça görülmektedir.
Hz. Osman, evi muhalifleri tarafından muhasara edildiği zaman, evden çıkıp kendisini kuĢatanlarla savaĢması söylendiğinde “Ben, ümmeti arasında kan dökmeyle
101 Mâlik, Talâk, 12; Ġbn Mâce, Talâk, 23; Nesâî, Talâk, 53.
102 Tayâlisî, el-Müsned, I, 82; Ġbn Ebî ġeybe, el-Musannef, IX, 493; Ahmed b. Hanbel, el- Müsned, I, 59, 65, 69; Ebû Dâvud, Talâk, 34; Bezzâr, el-Müsned, II, 65; Dârakutnî, el-İlel, III,
30; Beyhakî, es-Sünenü‟l-kübrâ, VII, 661; Tahavî, Şerhu Meâni‟l-âsâr, III, 104; Mizzî,
Tehzîbü‟l-kemâl, IX, 51.
103 Hz. Osman gibi baĢka sahabiler de doğrudan muhatabı oldukları hadislerle ameli bırakmamıĢlardır.
Mesela Ġbn Ömer, Hz. Peygamber‟in kendisine yaptığı tavsiye üzerine Hz. Osman‟ın kadılık teklifini geri çevirmiĢtir. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 66. Sahabenin bu tutumuna dair baĢka örnekler için bk. Uraler, Sünnete bağlılık, s. 229.
104 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 62, 75; Buhârî, Büyu‟, 51, Ġbn Mâce, Ticârât, 38; Dârakutnî, es- Sünen, III, 389.
(baĢa geçen) Rasulullah‟ın ilk halifesi olmayacağım.” demiĢtir.105
Onun bu sözleri, hayatı pahasına da olsa Hz. Peygamber‟in yoluna aykırı davranmaktan kaçındığının bir göstergesidir. Onun muhasara altında iken Medine‟den çıkma tekliflerini Hz. Peygam- ber‟in ikamet ettiği Ģehri ve onun komĢuluğunu terk etmemek için geri çevirmiĢtir.106
Hz. Peygamber‟e yakın olan sahabilerden biri olan Hz. Osman, onun sözlerinden en çok etkilenen sahabilerden biridir. Hz. Peygamber‟in abdest ile günahlardan arınma müjdesine karĢı abdeste büyük özen göstermesi, O‟nun kabir hayatı hakkındaki sözlerinin Hz. Osman‟ı sakalları ıslanıncaya kadar ağlatması,107
O‟nun mescid inĢası, Rûme kuyusunun alınması, Tebûk ordusunun teçhizi gibi meselelerdeki teĢvik eden sözlerine hemen icabet etmesi,108
O‟nun borçluya kolaylık gösteren alacaklıya dua etmesi109 karĢısında cömertliğini daha da artırması ve Talha b. Ubeydullah‟a yaptığı bağıĢ110
bu tezimize örnek olarak gösterilebilir.
Hz. Osman, Hz. Peygamber‟in sünneti ile birlikte kendisinden önceki iki halifenin uygulamalarını da dikkate almıĢtır. Muhammed b. EĢ‟as‟ın (r.a.) Yahudi veya Hıristiyan olan halası öldüğünde Hz. Ömer‟e ona kimlerin mirasçı oldukları sormuĢ, Hz. Ömer de kendi dininden olanların vâris olacaklarını söylemiĢtir. Bu Ģahıs daha sonra Hz. Osman‟a gelerek aynı durumu bir de ona sormuĢ, Hz. Osman ise: “Ömer b. el-Hattâb‟ın sana söylediğini unuttuğumu mu sandın? Ona kendi dininden olanlar varis olur.” Ģeklinde cevap vererek selefinin uygulamasına göre amel etmiĢtir.111
Onun selefinin uygulamaları ile amel etmesi konusunda Ģu hadiseler de örnek verilebilir: Sabah namazından sonra cemaate vaaz eden, sonra da secde yapan birini tenkit eden Ġbn Ömer, Hz. Peygamber, Ebû Bekir, Ömer ve Osman‟dan hiçbirisinin
105
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 68; Buhârî, et-Târîh, I, s. 163. Ayrıca bk. Ġbn ġebbe, Târîhu‟l-
Medîne, IV, 1212-1113; Ġbn Asâkir, Târîh, XXXIX, ; Zehebî, Siyer, 202-203; Heysemî, Mecmau‟z- zevâid, VII, 229-230; Ġbn Hacer, Ta‟cîlü‟l-menfaa, II, 194.
106 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 68; Buhârî, et-Târîh, I, s. 163 (no:485); Ġbn ġebbe, Târîhu‟l- Medîne, IV, 1212-1113; Ġbn Hacer, Ta‟cîlü‟l-menfaa, II, 194.
107 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 63-64; a.mlf., Fezâilü‟s-sahâbe, I, 475-476; Buhârî, et-Târîh,
VIII, 229 (no: 2820); Ġbn Mâce, Zühd, 32; Tirmizî, Zühd, 5; Bezzâr, el-Müsned, II, 89-90.
108
Ġbn Ebî ġeybe, el-Musannef, XVI, 104-107; XXI, 385-388; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 59, 70, 74-75; Tirmizî, Menâkıb, 19; Nesâî, Ahbâs, 4; Nesâî, Cihad, 44; Vakıf, 4; es-Sünenü‟l-kübrâ, VI, 144-145; Bezzar, el-Müsned, I, 35-37; II, 56-58; Ġbn Huzeyme, es-Sahîh, IV, 119-122; Dârakutnî,
es-Sünen, III, 437-438. 109
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 73; Ukaylî, ed-Duafâ, 436-437; Heysemî, Mecmau‟z-zevâid, IV, 133. Hz. Osman‟dan baĢka kimselerce gelen rivayetler için bk. Dârimî, Büyû‟, 50; Müslim, Zühd ve Rikâk, 74; Ġbn Mâce, Sadakât, 14; Ġbn Hıbbân, es-Sahîh, XI, 423-425.
110 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, III, 73. 111 Mâlik, Ferâiz, 13.
güneĢ doğuncaya kadar secde etmediğini söylemiĢtir.112
Muâviye döneminde meydana gelen bir hırsızlık hadisesine sahabeden Üseyd b. Hudayr, “EĢyası çalınan kimse, çalınan malını satın alan dürüst kimsenin yanında bulursa, isterse malını o adamdan onun satın aldığı fiyata satın alır. Ġsterse hırsızı takip eder.” hadîsini ve Ebû Bekir, Ömer ve Osman‟ın da bu Ģekilde hükmettiklerini delil göstererek cevaplamıĢtır.113 Hz. Osman‟ın Hz. Peygamber ve kendisinden önceki halifelerin sünnetine uygun olarak Minâ‟dan dönüĢünde Ebtâh denilen yerde konakladığı da rivayetlerde zikredilmiĢtir.114
Namazda besmelenin gizli okunacağı,115 her eğiliĢ ve doğrulmada, her ayağa kalkıĢ ve oturmada tekbir alınması,116
sabah namazında kunut yapılmaması,117 bayram namazını hutbeden önce kıldırması,118
cenazenin önünden yürünmesi,119 seferde iki rekat farzdan baĢka sünnet namaz kılmaması,120
hutbeyi minberde yapması,121
mufassal sûrelerde de secde yapması,122 haccı umresiz (ifrad olarak) yapması,123 hac için Mekke‟ye gelip Ka‟be‟yi ilk gördüğünde ilk iĢ olarak, umre yapmaksızın, tavaf etmesi,124
hacda arefe günü oruç tutmaması,125 muâhed (anlaĢmalı kiĢinin) diyetinin hür Müslüman diyeti gibi olduğuna hükmetmesi;126
hırsızın elinin kesilmesi için çeyrek dinar veya daha fazlasını çalmıĢ olması gerektiğini söylemesi,127
üçte bir, dörtte bir karĢılığında arazinin kiraya verileceği yönünde fetva vermesi,128 Fatiha Sûresi‟nin üçüncü âyetinin „mâliki yevmi‟d-dîn‟ Ģeklinde okunması129
gayr-i müslimler arasında doğum yoluyla akrabalığı miras
112
Ebû Davud, Salât, 335.
113 Nesâî, Büyû‟, 96.
114 Müslim, Hac, 340; Ġbn Mâce, Menâsik, 81; Tirmizî, Hac, 81.
115 Mâlik, Salât, 6; Dârimî, Salât, 34; Müslim, Salât, 50, 52; Ġbn Mâce, Ġkâmetü‟s-salât, 4; Ebû Dâvud,
Salât, 124; Tirmizî, Mevâkît, 68, 70; Nesâî, Ġftitâh, 22. Tirmizî, Ġmam ġâfiî‟nin, rivayette geçen “namaza Fatiha ile baĢlarlardı” ifadesinin „besmeleyi okumazlardı‟ anlamında değil „Fatiha‟yı sûreden önce okurlardı‟ Ģeklinde anladığını belirtmiĢtir. Tirmizî, Mevâkît, 70.
116 Nesâî, Tatbîk, 90; Sehv, 1.
117 Ġbn Mâce, Ġkâmetü‟s-salât, 145; Tirmizî, Mevâkît, 183; Nesâî, Tatbîk, 32. 118
Dârimî, Salât, 218; Buhârî, Iydeyn, 8, 19; Tefsîr (Mümtehıne), 3; Müslim, Iydeyn, 1.
119 Ġbn Mâce, Cenâiz, 16; Tirmizî, Cenâiz, 26; Nesâî, Cenâiz, 56. 120 Ġbn Mâce, Ġkâmetü‟s-salât, 75; Tirmizî, Cum‟a, 39.
121
Buhârî, Ġ‟tisâm, 16.
122
Aktepe, Erken Dönem İslam Hukukçularının Sünnet Anlayışı, s. 191.
123 Ġbn Mâce, Menâsik, 37.
124 Buhârî, Hac, 78; Müslim, Hac, 190. 125
Dârimî, Sıyâm, 47; Tirmizî, Savm, 47.
126 Ünal, Ebû Hanîfe, s. 91.
127 Mâlik, Hudûd, 7; Tirmizî, Hudûd, 16. 128 Ġbn Mâce, Ruhûn, 11.
sebebi kabul etmemesi130 gibi konularda Hz. Osman‟ın kendisinden önceki sünnete uygun hareket ettiği bu baĢlık altında zikredebileceğimiz diğer örneklerdendir. Bunlardan baĢka Hz. Osman‟ın sünnete uygun hareket ettiğini gösteren „Allah Rasulü, Ebû Bekir, Ömer ve Osman bu Ģekilde yaparlardı‟ ifadesi ile aktarılan pek çok uygulama kaynaklarda yerini almıĢtır.