A. Hz Peygamber‟in Abdesti ve Abdestin Mâhiyeti
1. Humrân Rivâyeti
Hz. Osman‟ın azatlısı olan Humrân b. Ebân, onu yakından tanıyanlarından biridir. Hz. Osman‟dan hadis rivayetlerinde bulunmuĢ ve onun hayatından kesitler aktarmıĢtır. Humrân, Hz. Osman‟ın abdest alıĢını da tasvir edenlerdendir. Hz. Osman‟ın, dolayısıyla Hz. Peygamber‟in abdest alıĢı, Humrân‟dan farklı kiĢilerce
110 Ġbnü‟l-Cevzî, el-Mevdûât, I, 53-129.
111 Ġbn Hacer, Fethu‟l-bârî, I, 356. Ayırca bk. Nevevî, el-Minhâc, I, 67-68. 112 Ġbn Hacer, Fethu‟l-bârî, I, 355.
aktarılan rivayetlerle anlatılmıĢtır. Onun anlattığı rivayetler hadis kitaplarında Ģu Ģekilde yerini almıĢtır.
a. HiĢâm, Urve Tarîki
Yahyâ b. Saîd, bize HiĢâm b. Urve‟den onun Ģöyle dediğini aktardı. Dedi ki: Babam bana Humrân‟ın kendisine Ģunu bildirdiğini haber verdi. (Humrân) Dedi ki: Hz. Osman Belât mevkiinde iken abdest aldı. Sonra Ģöyle dedi: Allah Rasulü‟nden duyduğum bir hadisi size aktaracağım. Allah‟ın kitabındaki bir ayet olmasaydı, bunu size aktarmazdım. Rasûlullah'ın (s.a.) Ģöyle dediğini iĢittim: “Kim abdesti güzelce alır, (mescide) girer ve namaz kılarsa kıldığı o namaz ile sonra kılacağı namaz arasındaki günahları affolunur.”114
Bu rivayetin râvîlerinden Ġbn Hanbel‟in hocası Yahyâ b. Saîd el-Kattân (ö.198) meĢhur hâfız sikalardandır. Künyesi Ebû Saîd‟dir. Hadis ilminde müminlerin emîri olarak tanınan bir kimsedir.115
Onun kendisinden rivayette bulunduğu râvî HiĢâm b. Urve b. ez-Zübeyr‟dir (ö.145). Hakkında sika, sebt, huccet, imâm fi‟l-hadîs gibi değerlendirmeler bulunan HiĢâm, dört yüz kadar hadis ile çok hadis rivayet eden kimselerdendir.116 Babası Urve (ö. 94), ez-Zübeyr b. el-Avvâm‟ın oğlu olup, tâbiûnun yedi fakihinden biri olarak bilinir. Çok hadis rivayeti bulunan, hafız, sika bir kimsedir.117 Rivayeti Hz. Osman‟dan aktaran kiĢi daha önceki rivayetlerde zikri geçen Hz. Osman‟ın azatlısı Humrân b. Ebân‟dır (ö.76). Çok hadis rivayet eden sika biri olmakla birlikte, bazı kimseler onun hadislerini delil olarak kullanmamıĢlardır.118
114 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 57.
115 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, VII, 339; Buhârî, et-Târîh, VIII, 277; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, IX,
151; Ġbn Hıbbân, es-Sikât, VII, 599; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XXXI, 318; Zehebî, Siyer, IX, 139; Ġbn Hacer, Tehzîbü‟l-kemâl, XI, 187.
116 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, VII, 321; Buhârî, et-Târîh, VIII, 193; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, IX,
249; Ġbn Hıbbân, es-Sikât, V, 502; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XXX, 232; Zehebî, Siyer, VI, 34; Ġbn Hacer, Tehzîbü‟l-kemâl, XI, 48-51; a.mlf., et-Takrîb, II, 319.
117 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, V, 178-182; Buhârî, et-Târîh, VII, 31; Ġbn Hıbbân, es-Sikât, V, 194; Ġbn Ebî
Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, VI, (2207); Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XX, 11; Zehebî, Siyer, IV, 421.
118 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, V, 283; Buhârî, et-Târîh, III, 80; Ġbn Ebî Hâtim, III, 265; Ġbn Hıbbân, es-Sikât, IV,
179; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, VII, 301; Zehebî, Siyer, IV, 182; Ġbn Hacer, Tehzîbü‟l-kemâl, III, 21.
Bu değerlendirmelerle birlikte râvîlerinin hepsi Buhârî ve Müslim‟in kendilerinden rivayette bulunduğu kimseler olup hadisin isnadı sahîh olmaktadır.
Bu rivayet diğer hadis kaynaklarında farklı tarîkler ve küçük değiĢiklikler ile birlikte Ģu yerlerde geçmektedir:
Mâlik, bu rivayeti HiĢâm‟dan aktarmıĢ; Tayâlisî, Hammâd b. Seleme, HiĢâm; Abdürrezzâk, Ġbn Cüreyc, HiĢâm.. yoluyla rivayete yer vermiĢ; Humeydî, Süfyân, HiĢâm.. tarîkiyle; Ġbn Ebî ġeybe, Vekî‟, HiĢâm..; Abd b. Humeyd, Muhâdır b. el- Müverri‟, HiĢâm.. tarîkleriyle muhtasaran zikretmiĢtir.119
Buhârî, Abdülazîz b. Abdullah, Ġbrâhîm b. Sa‟d, Sâlih b. Keysân, Ġbn ġihâb, Urve.. kanalıyla hadise yer vermiĢtir.120
Müslim ise birkaç tarîk ile bu rivayete yer vermiĢtir.121 Onun verdiği tarîkler Ģöyledir:
1. Kuteybe b. Saîd ve Osman b. Muhammed b. Ebi ġeybe ve Ġshak b. Ġbrâhim, Cerîr, HiĢâm..: Bu rivayette Hz. Osman‟ın mescidin avlusunda bulunduğu esnada müezzinin ikindi namazı için geldiği ve Hz. Osman‟ın abdest almak için su istediği sonra da abdest aldığı ayrıntısına yer verilmiĢtir.
2. Ebû Küreyb, Ebû Üsâme, HiĢâm..: Bu rivayette „abdesti güzelce alıp sonra farz namazları kılan (sümme yusallî el-mektûbe)‟ ifadesi yer almıĢtır.
3. Züheyr b. Harb ve Ebu Küreyb, Vekî‟, HiĢâm.. 4. Ġbn Ebî Ömer, Süfyân b. Uyeyne, HiĢâm..
5. Züheyr b. Harb, Ya‟kûb b. Ġbrâhîm, Ġbrâhîm b. Sa‟d, Sâlih b. Keysân, Ġbn ġihâb, Urve..: Müslim‟in zikrettiği bu sened ile Buhârî‟nin verdiği isnad Hz. Osman‟dan bu tarîk ile aktarılan rivayet için farklı bir Ģâhid olmaktadır. Çünkü diğer rivayetlerde Urve‟den rivayeti aktaran kiĢi, oğlu HiĢâm olmasına rağmen, bu rivayette Ġbn ġihâb ona mutâbaat etmiĢtir.
Rivayeti ayrıca Nesâî, Kuteybe, Mâlik, HiĢâm.. isnadıyla muhtasaran aktarmıĢ; Ġbn Huzeyme, Yahyâ b. Saîd, Süfyân ve Ebû Üsâme‟nin HiĢâm‟dan aktarmasıyla;
119
Mâlik, Tahâret, 6; Tayâlisî, el-Müsned, I, 75; Abdürrezzâk, el-Musannef, I, 45; Humeydî, el-
Müsned, I, 169; Ġbn Ebî ġeybe, el-Musannef, V, 211; Adevî, el-Müntehab, I, 109.
120 Buhârî, Vüdû, 24; Müslim, Tahâret, 6. Rivayeti Buhârî, Abdülaziz‟den aktarırken; Müslim,
senedin baĢına Züheyr b. Harb, Ya‟kûb b. Ġbrâhîm, Ġbrâhim.. Ģeklinde iki isim daha eklemiĢtir. Buhârî‟nin hadisi „an‟ ile baĢladığı için bazı âlimler bu rivayeti muallak olarak değerlendirmiĢlerdir. Ancak Ġbn Hacer, Buhârî‟nin rivayete bu Ģekilde baĢlaması önceki rivayetin destekçisi olduğuna ve oradaki ravinin rivayeti olduğuna dayandığını söylemektedir. Bk. Ġbn Hacer, Fethu‟l-bârî, I, 450.
Ġbn Hıbbân da ..Mâlik, HiĢâm.. tarîkiyle zikretmiĢlerdir.122
Dârakutnî, bunlardan baĢka Leys b. Sa‟d, HiĢâm..; Ebu‟z-Zinâd, Urve..; Abdullah b. Ebî Bekir b. Hazm, Urve.. tarîkleriyle rivayete yer vermiĢtir. Dârakutnî, ayrıca, Hüseyin b. Muhammed el-Mervezî, ġu‟be, HiĢâm, Urve, Süleymân b. Yesâr, Osman; Hamza b. Ziyâd, ġu‟be, HiĢâm, Urve, Süleymân b. Yesâr, Meçhûl bir râvî, Osman; Mübârek b. Fudâle, HiĢâm, Urve, Ebân, Osman Ģeklinde üç sened ile rivayetin aktarıldığını ancak bunların hatalı olduğunu söylemiĢtir.123
Kaynaklarda bu tarîklerle verilen rivayetlerin metinlerinde bazı küçük değiĢiklikler bulunmaktadır. Bunların haricinde bazı kaynaklarda diğerlerinde olmayan ziyadeler vardır. Bunlardan birisi Tayâlisî‟nin verdiği rivayettir. Bu rivayette diğerlerinden farklı olarak Ģunlar zikredilmiĢtir: Hz. Osman, „size bir hadis aktaracağım‟ dedikten sonra el-Hakem b. Ebi‟l-Âs,124
„Ey müminlerin emîri! (Söyle de) hayır ise ona uyalım, Ģer ise ondan sakınalım‟ demiĢ, bunun üzerine Hz. Osman Ģu rivayeti aktarmıĢtır: “Rasulullah „makâıd‟ denilen yerde iken abdest için su getirildi. Allah Rasulü Ģöyle buyurdu: „Abdestini güzelce alan, sonra da rükûsunu secdesini tam yaparak güzelce namaz kılan için o namaz ile sonraki namaz arasında, büyük günah olmamak Ģartıyla, iĢledikleri affolunur.‟”125
Müslim, Tayâlisî‟nin bu rivayetine benzer bir rivayeti Ebu Dahra‟nın Humrân‟dan rivayet ettiğini zikreder. Müslim‟in söz konusu rivayetinde hadisi aktarıp aktarmamada tereddüt eden Osman değil, Hz. Peygamber‟dir.126
Rivayetlerin bazısında Hz. Osman‟ın „Belât‟ mevkiinde bulunduğu,127
bazısında „makâıd‟ denilen yerde oturduğu,128
bazısında ise mescidin avlusunda bulunduğu129
geçmektedir. Bu yerlerin hepsi de aynı yeri tanımlamaktadır ki burası Mescid-i Nebî ile Medîne çarĢısının arasında mescide yakın, Hz. Osman‟ın da evinin
122
Nesâî, Taharet, 108; Ġbn Huzeyme, es-Sahîh, I, 4; Ġbn Hıbbân, es-Sahîh, III, 315-316. Ayrıca Beğâvî de Mâlik‟ten naklen rivayete yer vermiĢtir. Bk. Begavî, Şerhu‟s-sünne, s. 325.
123 Dârakutnî, el-İlel, III, 22-23. 124
el-Hakem b. Ebi‟l-Âs b. Ümeyye el-Emevî: Hz. Osman‟ın amcası, Mervân‟ın babasıdır. Mekke fethinden sonra Müslüman olmuĢ, ancak Hz. Peygamber tarafından Tâif‟te ikamete mecbur edilmiĢtir. Hz. Osman‟ın halifeliği döneminde isyanlardan önce vefat etmiĢtir. Ġbnü‟l-Esîr, Üsdü‟l-
ğâbe, II, 49. 125
Tayâlisî, el-Müsned, I, 75. Bu rivayet ileride ele alınacaktır.
126 Müslim, Tahâret, 10. Bu rivayet ileride ele alınacaktır. 127 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 57.
128 Mâlik, Tahâret, 6; Tayâlisî, el-Müsned, I, 75; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 68; 129 Müslim, Tahâret, 5.
yanında bulunan, taĢlık bir alan olup Medine‟de Bâbu‟l-akbür yakınlarında bir yerdir. Etrafında gölgelikler olan, insanların ihtiyaçlarını gidermek ve abdest almak gibi iĢler için oturdukları bir yerdir. Bunun Hz. Osman‟ın evinin etrafındaki dükkânlar olduğu da söylenmiĢtir. Yâkût, bu kelimenin karĢılığı olarak „ed-derec‟ kelimesini de vermektedir.130
Sözlükte basamak, merdiven manalarına gelen bu kelimeden, oturulan yerin cami avlularında bulunan ve insanların abdest alıp dinlenebildikleri, tek basamaklı, yerden yüksek yerler olduğunu anlamak mümkündür.
Ġbn Hacer, hadisin metninde geçen „bir ayet olmasaydı..‟ ifadesine Müslim‟in “Allah‟ın kitabında” ifadesini eklediği, bu sebeple de onun bazı nüshalarında „ٌخَ٠آ لاٌٛ‟ ifadesinin „ِللها ِةبزِو ٟف َُٗٔأ َلاٌٛ Ģeklinde tashîfe uğradığı tespitinde bulunmuĢtur.131 Rivayette söz konusu edilen bu ayetin hangi ayet olduğu konusunda râvî Urve, Bakara 159. ayet olduğunu söylemiĢtir.132 Bu âyetin meali Ģöyledir: “İndirdiğimiz apaçık delilleri ve hidayetin kendisi olan ayetleri insanlar için biz kitapta açıkladıktan sonra gizleyenler var ya, Allah mutlaka onlara lanet eder. Lanet edebilecek olanlar da lanet eder.”133 Malik ise rivayeti Urve‟den almasına rağmen, Urve‟nin ilave cümlesi kendisine ulaĢmamıĢ olacak ki, Muvatta‟ında rivayette geçen ayetten muradın Hud sûresinin 114. ayeti olabileceğini söyler.134
Bu ayetin meali ise Ģöyledir: “Gündüzün iki ucunda ve gecenin gündüze yakın saatlerinde namaz kıl. Muhakkak ki iyilikler kötülükleri giderir. Bu ise, düşünebilenlere bir öğüttür.”135
Ġbn Hacer, Hz. Osman‟ın söz konusu ayeti, tebliği açıklamak gerektiğine delil olarak getirdiğini söyler ve her ne kadar ayetin Ehl-i kitab hakkında nazil olmuĢ olsa da hükmünün umumî olacağını belirtir.136
Abdestten sonra kılınan namazın farz olan beĢ vakit namaz olduğu Müslim rivayetinden anlaĢılmaktadır. Ayrıca Buhârî‟nin rivayetinde „herhangi bir namaz‟ olan ifadeyi Müslim, „takip eden namaz‟ Ģeklinde vermiĢtir. Nafile namazlarda
130
Yâkût, Mu‟cemü‟l-büldân, V, 164. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî, „bâbü‟l-ukur‟ Ģeklinde okusa da (Tayâlisî, el-Müsned, I, 75) doğrusu „bâbü‟l-akbur‟ olmalıdır.
131 Ġbn Hacer, Fethu‟l-bârî, I, 450. 132
Buhârî, Vüdû, 24; Müslim, Tahâret, 6.
133 Bakara, 2/159. 134 Mâlik, Tahâret, 6. 135 Hûd, 11/114.
birbirini tâkip etme söz konusu olmadığından Hz. Peygamber‟in dikkat çekmek istediği Ģeyin farz namazlar olduğu anlaĢılmaktadır.
Abdest konusunda Hz. Osman‟dan HiĢâm, Urve, Humrân tarîkiyla aktarılan bir rivayette de abdestin azalar üçer defa yıkanarak alınacağı ve abdest ile birlikte günahların döküleceği zikredilmiĢtir. Bu rivayet Ģöyledir:
.
Süfyân b. Uyeyne, HiĢâm‟dan, o babasından, o da Osman‟ın (r.a.) azatlısı Humrân‟dan bize Ģunu anlattı. Dedi ki: Hz. Osman, mekâid (denilen mescidin yanında bir yer)de abdest aldı. Organlarını üçer kere yıkayarak abdest aldı ve Ģöyle dedi: Allah Rasulü‟nü (s.a.) Ģöyle derken iĢittim: „Kim benim bu abdestim gibi abdest alır, sonra da namaza kalkarsa yaptığı hatalar düĢer.‟ Râvî Ģunu ekledi: „Yüzünden, ellerinden, ayaklarından ve baĢından (bu organlarıyla iĢlediği günahlar affedilir).‟137
Bu seneddeki râvîlerden Ġbn Hanbel‟in hocası Süfyân b. Uyeyne (ö. 198) meĢhûr hâfız sikalardandır. Fakih bir kimse olan Süfyân, sikalardan tedlis yaptığı konusunda cerh edilmiĢ, ömrünün sonlarına doğru da ezber yeteneğinin değiĢtiği söylenmiĢtir. 91 yaĢında vefat etmiĢ uzun ömürlü bir ravidir.138
Diğer râvîler de sika kimseler olup haklarında bir önceki hadisin tahricinde bilgi verilmiĢti. Dolayısıyla sikalardan gelen bu rivayetin isnadı sahih olmaktadır.
Bu hadis ile aynı manada Müslim de ..Osman b. Hakîm, Muhammed b. el- Münkedir, Humrân.. tarîkiyle muhtasar bir rivayet aktarmıĢtır. Bu rivayette tırnakların altındaki günahların bile döküleceği zikredilmiĢtir.139
Abdestin azaların üçer defa yıkamayla alınacağı ve azaların yıkanmasıyla günahların döküleceği hakkındaki diğer rivayetler ileride gelecektir.
HiĢâm, Urve, Humrân.. tarîkiyle gelen rivayetlerin isnad Ģemasını Ģu Ģekilde gösterebiliriz:
137 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 68.
138 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, V, 497; Buhârî, et-Târîh, IV, 2082; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, IV,
973; Ġbn Hıbbân, es-Sikât, I, 165; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XI, 177-196; Ġbn Hacer, Takrîb, 184.
139 Müslim, Tahâret, 33. Bu rivayet ileride ele alınacaktır.
b. Ġbn ġihâb, Atâ b. Yezîd Tarîki
Hz. Osman‟dan abdest hadisini hocası Urve‟den aktaran Ġbn ġihâb, aynı zamanda hocası Atâ b. Yezîd‟den de benzer Ģekilde rivayet etmiĢtir.
Ebû Kâmil bize Ģunu anlattı. Dedi ki: Ġbrâhîm b. Sa‟d Ģöyle rivayet etti: Ġbn ġihâb, Atâ b. Yezîd‟den, o da Humran‟dan bize Ģunu anlattı. Dedi ki: Hz. Osman (r.a) mekâid (denilen mescidin yanında bir yer)de otururken su istedi. Suyu döküp sağ elini yıkadı. Sonra sağ elini kaba daldırdı ve avuçlarını üçer kere yıkadı. Üç kere
Hz. Osman
Ahmed b. Hanbel (241)
Abdullah
Urve Atâ b. Yezîd
Hişâm
Yahyâ b. Saîd İbn Cüreyc
Muh. b.Beşşâr Abdürrezzâk (211)
Ebû Üsâme İbn Uyeyne
Humrân Mâlik Saîd el-Mahzûmî Muh. b. Alâ Ahmed b. Ebîbekir Muâz b. Abdurrahman Hammâd b. Seleme Tayâlisî (204) Cerîr Kuteybe b. Saîd, Osman b. Muh. b. Ebî Şeybe, İshâk b. İbrâhîm Müslim (261) İbn Ebî Ömer Vekî’ Züheyr b. Harb Ebû Küreyb İbn Şihâb Haccâc İbn Uyeyne Hz. Peygamber Müslim (261) Sâlih b. Keysân Muh. b. el-Münkedir 6.3
yüzünü yıkadı, ağzını çalkaladı ve burnuna su verdi. Kollarını dirseklerle birlikte üçer kere yıkadı. BaĢını mesh etti. Ayaklarını topuklarla birlikte üçer kere yıkadı. Sonra Ģöyle dedi: Allah Rasulü‟nü Ģöyle derken iĢittim: “Kim benim bu abdestim gibi abdest alır da içinden bir Ģey geçirmeyerek iki rekat namaz kılarsa geçmiĢ günahları bağıĢlanır.”140
Ahmed b. Hanbel, bu hadisin aynısını Ġbrâhîm b. Nasr et-Tirmizî, Ġbrâhîm b. Sa‟d.. kanalıyla da aktarmıĢtır. Bu rivayetin diğerinden farkı Hz. Osman‟ın bir kap su istemesidir.141
Ġbn Hanbel‟in hocalarından Ebû Kâmil Muzaffer b. Müdrik el-Horasânî (ö. 207) hafız sikalardandır.142
Diğer hocası Ġbrâhîm b. Nasr et-Tirmizî‟nin ise kezzâb olduğu ve yirmi sene kadar hadis uydurduğu söylenir. Arnavut, Ahmed b. Hanbel ve Ali b. el-Medînî‟nin onun durumuna vakıf olamadıklarını, yalancılığının sonradan ortaya çıktığını söylemektedir. Nesâî, onun sika olmadığını söylerken Ġbn Sa‟d, onun hakkında „sünnet ehli ancak hadisi zayıftır‟ demiĢtir.143
Bu iki hocanın rivayeti aktardığı râvî, Ġbrâhîm b. Sa‟d (ö. 183), Abdurrahman b. Avf‟ın torununun oğludur. MeĢhur sikalardan olup siyâhî olduğu rivayet edilmiĢtir. 108 yılında doğmuĢtur. Bu nedenle Zührî‟yi dinlediğinde yaĢının küçük olduğu yönünde eleĢtirilmiĢtir.144
Ġbn ġihâb Muhammed b. Müslim ez-Zührî (ö.124), meĢhur hadis hafızlarından sika ve çok hadis rivayet eden fakîh biridir. Hadis toplayıcılığı ve kitabeti ile meĢgul olmuĢtur.145
Rivayeti Hz. Osman‟ın azatlısı Humrân‟dan aktaran Atâ b. Yezîd el- Leysî (ö. 107) de çok hadis rivayeti bulunan meĢhur sika râvilerdendir.146
Humrân‟ın sika biri olduğu da yukarıda zikredilmiĢti. Bu değerlendirmelerle birlikte Ġbn Hanbel‟in zikrettiği ilk isnad sahih olmakta, ancak ikinci isnad yalanla itham edilen râvî sebebiyle mevzû olmaktadır.
140
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 59; Buhârî, Vüdû, 24, 28; Müslim, Tahâret, 3, 4; Dârakutnî, es-
Sünen, I, 141.
141 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 59. 142
Ġbn Sa'd, et-Tabakât, VII, 337; Buhârî, et-Târîh, VIII, 2217; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, VIII, 2017; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XXVIII, 98-102; Ġbn Hacer, Takrîb, 467.
143 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, VII, 360; Yahyâ b. Maîn, Ma‟rifetü‟ricâl, I, 94.
144 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, VII, 322; Buhârî, et-Târîh, I/1, 288; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, I/1,
10; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, II, 88-175; Ġbn Hacer, Takrîb, 29.
145 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, IX, 165; Buhârî, et-Târîh, I, 693; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, VIII,
318; Ġbn Hıbbân, es-Sikât, V, 349; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XXVI, 419-443; Ġbn Hacer, Takrîb, 440.
146 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, V, 249; Buhârî, et-Târîh, VI, 2990; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, VI,
Ahmed b. Hanbel, bu rivayeti Abdürrezzâk, Ma‟mer, Zührî.. tarîki ile de rivayet etmiĢtir. Bu isnaddaki râvîlerden Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‟ânî (ö. 211) meĢhur, hâfız, musannif, sikalardandır. Ömrünün sonlarına doğru gözlerini kaybetmiĢtir.147
Onun rivayeti aldığı hocası Ma‟mer b. RâĢid el-Ezdî (ö. 154) de musannif sikalardandır. Ancak onun Sâbit, el-A‟meĢ ve HiĢam b. Urve‟den rivayet ettikleri ile Basra‟da iken rivayet ettiği rivayetler eleĢtirilmiĢtir.148
Sikalardan gelen bu rivayetin isnadı da sahih olmaktadır.
Ma‟mer‟in rivayetinde Humrân, burna ve ağza su vermeyi, yüzün yıkanmasından önce zikretmiĢ, Hz. Osman‟ın çift azaların yıkanmasında sağ olanları öncelediğini belirtmiĢtir. Ayrıca bu rivayette Hz. Osman, abdest almayı bitirdikten sonra Allah Rasulü‟nün bu Ģekilde abdest aldığını da ilave etmiĢtir.149
Ahmed b. Hanbel, ayrıca Muhammed b. Bekir, Ġbn Cüreyc, Ġbn ġihâb.. Ģeklinde Ma‟mer‟in rivayetine benzer bir isnad zikretmiĢtir.150
Bu isnadın râvîlerinden Muhammed b. Bekir (ö. 204) bazen hata yaptığı söylenen sika bir râvîdir.151 Ġbn Cüreyc Abdülmelik b. Abdülazîz (ö. 150) de sika ve fakîh bir kimsedir. Tedlis yaptığı ve mürsel rivayetlerde bulunduğu yönünde eleĢtirilmiĢtir.152
Sikalardan gelen bu rivayetin isnadı da sahihtir.
Ġbn Cüreyc rivâyetinde Hz. Osman‟ın abdest alıĢını tasvir eden Humrân, Hz. Osman‟ı „Müminlerin emiri‟ olarak zikretmiĢtir. Humrân‟ın bu Ģekildeki tasviri, hadisenin Hz. Osman‟ın hilafet günlerinde olduğunu göstermektedir.
Rivayet diğer hadis kaynaklarında Ģu yerlerde zikredilmiĢtir:
Buhârî, rivayeti Abdülazîz b. Abdullah el-Üveysî, Ġbrâhîm b. Sa‟d.. tarîkiyle aktarmıĢtır. Buhârî‟nin aktardığı rivayette Hz. Osman, yüzünü ağza-burna su
147 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, V, 543; Buhârî, et-Târîh, VI, 1933; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl,
VI, 204; Ġbn Hıbbân, es-Sikât, VIII, 412; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XVIII, 52-62; Ġbn Hacer,
Takrîb, 296.
148 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, V, 546; Buhârî, et-Târîh, VII, 1631; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl,
VIII, 1165; Ġbn Hıbbân, es-Sikât, VII, 484; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XXVIII, 303-312; Ġbn Hacer,
Takrîb, 473. 149
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 59, Buhârî, Savm, 27; Ebû Dâvûd, Taharet, 50 (no: 106) (Elbânî, bu rivayeti sahîh olarak değerlendirmiĢtir); Nesâî, Tahâret, 68; Abdürrezzâk, el-Musannef, I, 44-45 (no: 139); Dârimî, Tahâret, 27; Beyhakî, es-Sünen (Atâ), I, 92 (no: 254); 95 (no: 263).
150
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 60; Abdürrezzâk, el-Musannef, I, 45 (no: 140).
151 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, VII, 296; Buhârî, et-Târîh, I, 96; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, VII, 1175;
Ġbn Hıbbân, es-Sikât, VII, 442; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XXIV, 530-534; Ġbn Hacer, Takrîb, 406.
152 Ġbn Sa'd, et-Tabakât, V, 491; Buhârî, et-Târîh, V, 1373; Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta‟dîl, V, 1687;
vermeden önce yıkamakta, ağzına ve burnuna verdiği suyu sağ eliyle vermektedir.153
Buhârî, ayrıca Ģu iki isnad ile de hadise yer vermiĢtir: Ebu‟l-Yemân, ġuayb, Zührî..; Abdân, Abdullâh b. el-Mübârek, Ma‟mer, Zührî..154
Müslim, Züheyr b. Harb, Ya‟kûb b. Ġbrâhîm, Ġbrâhîm b. Sa‟d.. ve Ebu‟t-Tâhir Ahmed b. Amr ve Harmele b. Yahyâ, Ġbn Vehb, Yûnus, Ġbn ġihâb.. isnadlarıyla rivayete yer vermiĢtir.155
Buhârî‟nin zikrettiği ġuayb, Zührî.. tarîki156
ve Ma‟mer, Zührî.. tarîki157
ile Müslim‟in vermiĢ olduğu Yûnus, Zührî.. tarîki158, ayrıca Ġbn Cüreyc, Ġbn ġihâb..
tarîki159
diğer bazı musanniflerce de aktarılmıĢtır.
Bunlardan baĢka Bezzâr, Ġbrâhîm b. Ziyâd es-Sâiğ, Ya‟kûb b. Ġbrâhîm, Ġbrâhîm b. Sa‟d, Sâlih, Zührî.. Ģeklinde farklı bir tarîk; Nesâî, Süveyd b. Nasr, Ġbnü‟l- Mübârek, Ģeklinde bir tarîk; Beyhakî ise ..Leys b. Sa‟d, Akîl, Ġbn ġihâb.. Ģeklinde bir baĢka tarîk ile rivayete yer vermiĢtir.160
Bezzâr‟ın Ġbrâhîm b. Sa‟d‟dan önce Sâlih isimli râviyi koyması, Ġbrâhîm‟in Zührî‟den hadis aldığında yaĢının küçüklüğü yönündeki eleĢtirilere cevap niteliğindedir.
Dârakutnî de yukarıda zikredilen tarîklerin çoğununun yanı sıra Ebû Hamza ve Muâviye b. Yahyâ‟nın da Zührî, Atâ, Humrân senediyle rivayeti aktardıklarını söylemiĢtir. O, ayrıca Ca‟fer b. Burkân, Zührî, Humrân Ģeklinde munkatı‟ bir sened ve Yahyâ b. Yemân, Ma‟mer, Zührî, Saîd b. el-Müseyyib, Osman Ģeklinde yanlıĢlık bulunan bir senedle daha rivayet edildiğini belirtmiĢtir.161
153 Dârimî, Tahâret, 27; Buhârî, Vüdû, 24. Buhârî, Abdest kitabının yirmi beĢinci bâb baĢlığında burna
su verme ile ilgili rivayetlerin aktarıcılarından birinin de Hz. Osman olduğunu belirtmiĢtir. Bk. Buhârî, Vüdû, 25.
154 Buhârî, Vüdû, 28; Savm, 27. Beyhakî de Ebu‟l-Yemân‟dan gelen bir tarîk aktarmıĢtır. Bk.
Beyhakî, es-Sünen, I, 80-81 (no: 219, 220).
155 Müslim, Tahâret, 3, 4.
156 Nesâî, Tahâret, 69 (Ahmed b. Muhammed, Osman b. Kesîr, ġuayb..); Ġbn Hıbbân, es-Sahîh, III,
240-241,
157
Abdürrezzâk, el-Musannef, I, 44; Dârimî, Tahâret, 27 (Nasr b. Ali el-Cehmî, Abdüla‟lâ, Ma‟mer..); Ebû Dâvûd, Taharet, 50 (el-Hasen b. Ali el-Hulvânî, Abdürrezzak, Ma‟mer..); Bezzâr, el-Müsned, II, 79 (Muhammed b. el-Müsennâ, Abdüla‟lâ, Ma‟mer.. ve Ahmed b. Mansûr, Abdürrezzâk, Ma‟mer); Nesâî, Tahâret, 68 (Süveyd b. Nasr, Abdullah, Ma‟mer..); Beyhakî, es-Sünen, I, 92.
158
Nesâî, Tahâret, 94 (Ahmed b. Amr ve el-Hâris b. Miskîn, Ġbn Vehb, Yûnus..); Ġbn Huzeyme, es-
Sahîh, I, 4-5, 81-82 (Yûnus b. Abdüla‟lâ, Ġbn Vehb, Yûnus.. ve Muhammed b. Abdullah b.