SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TEMEL ĠSLAM BĠLĠMLERĠ ANA BĠLĠM DALI
HADĠS BĠLĠM DALI
HZ. OSMAN’IN HADĠS RĠVAYETĠNDEKĠ YERĠ
Ömer Faruk AKPINAR
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Zekeriya GÜLER
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI Öğ renci ni n
Adı Soyadı Ömer Faruk AKPINAR
Numarası 084244021007
Ana Bilim / Bilim
Dalı Temel İslam Bilimleri / Hadis
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tezin Adı HZ. OSMAN‟IN HADĠS RĠVAYETĠNDEKĠ YERĠ
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Ömer Faruk AKPINAR T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KABUL FORMU Öğre n cin in
Adı Soyadı Ömer Faruk AKPINAR Numarası 084244021007
Ana Bilim / Bilim
Dalı Temel Ġslam Bilimleri / Hadis
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Zekeriya GÜLER
Tezin Adı HZ. OSMAN‟IN HADĠS RĠVAYETĠNDEKĠ YERĠ
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan “Hz. Osman‟ın Hadis Rivayetindeki Yeri” baĢlıklı bu çalıĢma 27/06/2011 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile baĢarılı bulunarak jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir.
Prof. Dr. Zekeriya GÜLER DanıĢman Prof. Dr. Ġsmail Hakkı ATÇEKEN Üye
Doç. Dr. Adil YAVUZ Üye
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
ÖNSÖZ
Ġslâmî ilimler içerisinde özel bir yeri olan hadis ilminin diğer ilimlere kaynak teĢkil etmesi, ona verilmesi gereken ihtimamın kıymetini göstermektedir. Kur‟ân-ı Kerîm ile birlikte temel kaynak niteliği taĢıyan hadislerin doğru, tam ve anlaĢılır olarak tespit edilmesi de bu konuda oldukça önem arz etmektedir. Nitekim Asr-ı Saadetten bu yana pek çok âlim, kendisine aktarılan hadis kültürünü kitabet ile bir sonraki nesle aktarma gayreti içerisinde bulunmuĢ, bu konuda da gerekli hassasiyeti göstermiĢlerdir.
Hz. Peygamber‟in her söz ve hareketinin dikkatli takipçileri olan sahabenin, bunların öğrenilmesi ve aktarılmasında büyük hizmetleri olmuĢtur. Ġslam‟ı ilk kabul edenlerden olan Hz. Osman‟ın da gerek Hz. Peygamber ve ilk iki halife ile yaĢadığı dönemde, gerekse hilafeti döneminde sünnetin aktarılmasında büyük bir yeri vardır. Ancak ashab içerisinde Rasûlullah‟a en yakın isimlerden biri olan Hz. Osman‟ın, özellikle siyâsî hadiseler sebebiyle ilmî yönü hep perde arkasında kalmıĢtır. O, daha Hz. Peygamber hayatta iken kendisine fetva sorulan kimselerdendir. Ġlk Kur‟ân hafızlarından biridir. Hz. Peygamber‟den birçok hadis nakletmiĢ, bizzat ondan kuĢandığı üstün ilim sayesinde pek çok konuda fetva ve uygulamalarıyla ümmete rehber olmuĢ bir öncüdür.
Dört halife arasında üzerinde pek çok sözlerin tartıĢıldığı Hz. Osman‟ın hilafeti dönemindeki fitne hareketlerinin, kıvılcımını tutuĢturduğu taraflı haberleri nakletme ve yeni haberler uydurma iĢi, Hz. Osman‟ın Ģahsiyeti, dönemi ve uygulamaları ile alakalı birbirine zıt pek çok rivayetin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıĢtır. Bu sebepledir ki onun hayatını doğru bir Ģekilde tespit etmek oldukça zor, ancak çok önemlidir. Hz. Osman‟ın faziletine dair rivayetler ile onun fiillerini eleĢtiren ve ona bazı ithamlarda bulunan haberlerin sahîhini sakîminden ayırmak için hadis bilginlerine önemli iĢler düĢmektedir. Nitekim hadis kaynaklarındaki pek çok rivayet tahriç ve tenkide tabi tutularak incelenmiĢtir. Biz bu çalıĢmamızda Hz. Osman‟ın rivayet ettiği hadisleri ve kendisinin söz ve uygulamalarını inceleyerek, hadis ve sünnetin naklindeki yerini tespit etmeye çalıĢtık.
AraĢtırmamızı bir giriĢ ve üç bölümde hazırladık. GiriĢ bölümünde araĢtırma konusunun önemi, kullanılan metot ve kaynaklar hakkında bilgi verdik. Hz. Osman‟ın hayatı ve kiĢiliğini iĢlediğimiz ilk bölümde onun hayatını hilafet öncesi ve
sonrası diye ikiye ayırarak ele aldık. Bunlara bir baĢlık daha ilave ederek onun Ģahsiyeti ve özel hayatı hakkında bilgi verdik. Ġkinci bölümde Hz. Osman‟ın hadis ve sünnet bilgisini tespit etmeye çalıĢtık. Böylesine mühim bir Ģahsiyet için böyle bir tespit yapabilmek imkân dâhilinde olmasa gerektir. Ancak biz, onun bize ulaĢan rivayetlerinden hareketle bazı değerlendirmelerde bulunmaya çalıĢtık. Burada öncelikli amacımız onun aktardığı rivayetlerin miktarını, hadis aldığı ve aktardığı kimseleri, rivayetlerin kaynaklardaki dağılımını, onun asılsız rivayetlere karĢı tutumunu ve sünnet ile olan münasebetini tespit etmekti. Son bölümde ise çalıĢmamıza esas aldığımız hadis kaynaklarında Hz. Osman‟a isnad edilen hadis rivayetlerini, onun faziletine dair rivayetleri, ondan nakledilen bazı söz ve uygulamaları tahriç metodu ile sunmaya çalıĢtık.
ÇalıĢmamızı hazırlarken kıymetli teklif ve önerileri ile desteğini hep yanımda hissettiğim değerli danıĢman hocam Prof. Dr. Zekeriya GÜLER Bey‟e, ilme olan iĢtiyakım yanında çalıĢma öncesi ve esnasında gösterdiğim azim ve gayretin oluĢmasında büyük emeği ve rolü bulunan kıymetli babam Prof. Dr. Ali AKPINAR‟a, kıymetli tenkit ve önerileri ile çalıĢmanın olgunlaĢmasına katkıda bulunan değerli hocalarım Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKĠN, Doç. Dr. Seyit AVCI, Doç. Dr. Mahmut YeĢil, Doç. Dr. Adil Yavuz, Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÖZTÜRK Beyler‟e; Hz. Osman‟ın hayatını incelediğimiz ilk bölümü gözden geçirip katkıda bulunan kıymetli hocalarım Prof. Dr. Adnan DEMĠRCAN, Prof. Dr. Kasım ġULUL, Prof. Dr. Ġsmail Hakkı ATÇEKEN Beyler‟e; çalıĢmamı hazırlarken maddi-manevi desteğini arkamda hissettiğim eĢime ve çalıĢmamda emeği bulunan diğer herkese teĢekkürü bir borç bilir, Ģükranlarımı sunarım.
Azim ve gayret bizden tevfik ve mükafat Rabbimizdendir.
Ömer Faruk AKPINAR KONYA - 2011
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğr
enc
ini
n Adı Soyadı Ömar Faruk AKPINAR Numarası: 084244021007
Ana Bilim / Bilim Dalı Temel Ġslam Bilimleri / Hadis DanıĢmanı Prof. Dr. Zekeriya GÜLER
Tezin Adı HZ. OSMAN‟IN HADĠS RĠVAYETĠNDEKĠ YERĠ
ÖZET
Bu çalıĢmada Osman b. Affan‟ın rivayet ettiği hadisler ve kendisinin söz ve uygulamaları incelenmiĢ, onun hadis ve sünnetin naklindeki yeri tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır. Hz. Osman, genellikle hilafeti dönemindeki ihtilaflarla bilinir. Halbuki o, ümmetin halifesi olacak kadar ilmî birikim ve yeterliliğe sahiptir. Her ne kadar hadis rivayet etmekten sakınsa da hadis kaynakları ondan gelen onlarca merfû ve mevkûf hadis kaydetmiĢlerdir. Bu araĢtırmada onun rivayet ettiği hadislerden ve kendi uygulamalarından temel kaynaklarda geçen 121 tanesi tahric edilerek değerlendirilmiĢtir. Neticede 56 rivayetin sahih, 14 rivayetin hasen, iki haberin uydurma, geri kalanların ise zayıf olduğu tespit edilmiĢtir.
Öğr
enc
ini
n Adı Soyadı Ömar Faruk AKPINAR Numarası: 084244021007
Ana Bilim / Bilim Dalı Temel Ġslam Bilimleri / Hadis DanıĢmanı Prof. Dr. Zekeriya GÜLER
Tezin Ġngilizce Adı HZ. OSMAN‟S PLACE IN HADITH TRANSFUCION
SUMMARY
In this work we tried to determine Osman b. Affan‟s position in the transfusion of Hadith and Sunna with examining his transfusion narratives from the Prophet Mohammed and his own words and acts. He is usually known with disputes which were occuring in his Caliphate period. Whereas, he had scientific knowledge and adequacy enough to be a caliph of the ummah. Although he was wary of conveying hadith, hadith literature booked tens of hadiths which are conveyed from the Prophet or him. In this study 121 narratives are evaluated and made reference to their resource. Eventually, it was determined that 56 of them are authentic, 14 of them are strong, 2 of them are untrue and rest of them are weak.
T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
ĠÇĠNDEKĠLER
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI ... II YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KABUL FORMU ... III ÖNSÖZ ... IV ÖZET ... VI SUMMARY ... VII ĠÇĠNDEKĠLER ... IX KISALTMALAR ... XIV GĠRĠġ ... XV I. Konu ve Önemi ... XV II. Kaynakların Tanıtımı ... XV A. Hadis Kaynakları, ġerh ve Tahriçleri ... XVI B. Hadis Ġlimleri ile Alakalı Diğer Eserler ... XVII C. Tarih ve Tabakât Kaynakları ... XVIII D. Monografiler ... XIX E. Diğer Eserler ... XXIII III. Ġzlenen Metot ... XXIV
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
HZ. OSMAN‟IN HAYATI VE KĠġĠLĠĞĠ
I. HALĠFELĠĞĠ DÖNEMĠNE KADAR HZ. OSMAN ... 1
A. Doğumu, Nesebi ve Ġslam Öncesi Hayatı ... 1
B. Müslüman OluĢu ve Hicretleri ... 2
C. Hicretten Sonra Hz. Osman ... 4
D. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer Dönemlerinde Hz. Osman ... 6
II. HZ. OSMAN‟IN HALĠFELĠĞĠ ... 9
A. Halife Seçilmesi ... 9
B. Döneminin Önemli Olayları ... 11
1. Fetihler ... 11
2. Ġdârî Kadrolardaki DeğiĢiklikler ... 14
3. Diğer Olaylar ... 17
C. Fitne Olayları ve Hz. Osman‟ın ġehid Edilmesi ... 19
1. Fitnenin Sebepleri ... 20
2. Hareketin GeliĢmesi ... 22
III. HZ. OSMAN‟IN KĠġĠLĠĞĠ VE AĠLESĠ ... 29 A. ġemâil ve Karakteri ... 29 B. Ġlmî ġahsiyeti ... 33 C. Evlilikleri ve Çocukları ... 35 ĠKĠNCĠ BÖLÜM HZ. OSMAN‟IN HADĠS BĠLGĠSĠ I. HADĠS RĠVAYETĠNDE HZ. OSMAN ... 39
A. Rivayetlerinin Sayısı, Konusu ve Kaynaklardaki Dağılımı ... 40
1. Konularına Göre Rivayetleri ... 42
2. Rivayetlerinin Hadis Kaynaklarındaki Dağılımı ... 43
B. Rivayetlerinin Kaynağı ... 47
1. Hadis Aldığı Sahabiler ... 47
2. Kendisinden Aktarılan Mevkûf Rivayetler ... 48
C. Talebeleri ... 49
D. Hadis Tahammül ve Eda Usulü ... 51
E. Rical Hakkındaki Değerlendirmeleri ... 52
F. Hadisleri Anlama Çabası ve Fıkhu‟l-Hadîs Bilgisi ... 54
1. Hadisleri Zahirine Bakarak Değerlendirmesi ... 54
2. Hadisleri Yorumlaması ... 55
G. Asılsız Rivayetlere KarĢı Tavrı ... 55
H. Uydurma Rivayetlerde Hz. Osman‟a Nispet ... 60
I. Hz. Osman‟ın Rivayetlerini Toplayan ÇalıĢmalar ... 61
II. HZ. OSMAN VE SÜNNET ... 62
A. Sünnetle Amel Etmesi ... 62
B. Sünneti Delil Getirmesi ... 67
C. Sahabeye DanıĢması ... 69
D. Sünnette Tasarrufları ve Fetva Vermesi ... 70
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HZ. OSMAN‟DAN NAKLEDĠLEN RĠVAYETLER I. ĠMAN ... 74
A. Kelime-i Tevhidin Önemi ... 74
B. Ġhlâs ve Takva Kelimesi: Kelime-i Tevhid ... 77
II. ĠLĠM ... 82
A. Kur‟ân Öğrenimi ve Öğretimi ... 82
1. Süfyân‟dan Gelen Tarîkler ... 82
2. ġu‟be‟den Gelen Tarîkler ... 85
3. Süfyân ve ġu‟be‟nin Ġkisinden Birden Aktarılan Tarîkler ... 88
III. TAHARET ... 99
A. Hz. Peygamber‟in Abdesti ve Abdestin Mâhiyeti ... 99
1. Humrân Rivâyeti ... 99
2. Ebû Vâil ġakîk b. Seleme Rivâyeti ... 138
3. Ġbn Dâra Rivâyeti ... 141
4. Abdullah b. Ca‟fer Rivâyeti ... 143
5. Saîd b. el-Müseyyib Rivâyeti ... 144
6. Atâ b. Ebî Rabah Rivâyeti ... 145
7. Büsr b. Saîd Rivâyeti ... 148
8. Ebû Enes Rivâyeti ... 149
9. Zeyd b. Sâbit Rivâyeti ... 151
10. Ġbn Ebî Müleyke Rivâyeti ... 152
11. Ebû Alkame Rivâyeti ... 153
12. Amr b. Sâid Rivâyeti ... 155
13. Ebû Sâlih Rivâyeti ... 155
14. Bir BaĢka Rivayet ... 157
B. AteĢte PiĢen Yemeği Yemek Abdesti Bozar Mı? ... 161
C. Ġnzâl Olmayan Cimâdan Abdest Gerekir Mi? ... 164
IV. NAMAZ ... 170
A. Namazın Farz OluĢu ve Önemi ... 170
B. Cemaatle Namaz ... 175
C. Mescit ĠnĢa Etmek ... 183
D. Yolcu Namazı ... 187
E. Sehiv Secdesi ... 199
F. Tilâvet Secdesi ... 202
G. Cuma Hutbesi ... 204
H. Bayram Namazı ... 206
I. Namaz Kılanın Önünden Birinin Geçmesi Namaza Zarar Verir Mi? ... 207
J. Kimin Arkasında Namaz Olmaz? ... 209
V. CENAZE ... 212
A. Cenazeye Saygı ... 212
B. Cenazeye Katılım ... 216
C. Cenaze Namazı ... 218
D. Definden Sonra Ne Yapılır? ... 219
VI. ORUÇ ... 221
VII. HAC ... 224
A. Temettu‟ Haccı ... 225
1. Saîd b. el-Müseyyib Rivayeti ... 225
2. Abdullah b. ġakîk Rivayeti ... 228
B. Tavaf Sırasında Ka‟be‟nin Ġstilâm Edilen Rukünleri ... 235
C. Ġhramlı Kimse Gözünden Rahatsız Olsa Ne Yapar? ... 239
D. Ġhramlı Ġken Av Eti Yemek ... 242
E. Ġhramlının Yüzünü Örtmesi ... 243
VIII. CĠHAD ... 244
A. Allah Yolunda Nöbet Tutmak ... 245
1. Ġbnü‟z-Zübeyr Rivayeti ... 245
2. Ebû Sâlih Rivayeti ... 247
IX. DUA VE ZĠKĠR ... 253
A. Sabah AkĢam Okunacak Dua ... 253
B. Evden Çıkarken Okunacak Dua ... 259
C. Seher Vakti Uyumak ... 261
X. MUÂMELÂT ... 264
A. AlıĢveriĢte Kolaylık Göstermek ... 265
B. Ölçüp Tartmaksızın (Kabala) Yapılan SatıĢ ... 268
C. Borçluya Kolaylık Sağlama ... 271
D. Faiz ... 273
E. ġuf‟a Hakkı ... 274
XI. AHKÂM ... 276
A. Hâkim Atamak ... 276
B. Çocuk Yatak Sahibinindir ... 279
C. Müslüman Kanı Dökmenin Haramlığı ... 283
D. Ferâiz ... 288
XII. NĠKÂH ... 290
A. Evliliğe TeĢvik ... 290
B. Ġhramlı Ġçin Nikâh Yasağı ... 292
C. KardeĢ Cariyelerin Durumu ... 301
XIII. GĠYECEKLER ... 303
A. Aspûrlu Elbise Giymek ... 303
B. Hz. Peygamber‟in Elbisesi ... 306
C. DiĢleri Altın Kaplatmak ... 307
XIV. ĠÇEÇEKLER ... 308 A. Ġçkinin Kötülüğü ... 308 XV. ZÜHD VE EDEB ... 311 A. Ölümü Hatırlamak ... 311 B. Dünyada Zahidlik ... 313 C. Ġnfak ... 315
E. Güvercin Beslemek ... 319
F. Köpeklerin ve Güvercinlerin Öldürülmesi ... 320
G. Mescidde Yatmak ... 322 XVI. FĠTEN ... 323 A. ġefaat ... 323 B. Ġlâhî Adalet ... 324 XVII. TEFSĠR ... 326 A. Bakara Sûresi ... 327 1. 240. Ayet ... 327 B. Âl-i Ġmrân Sûresi ... 328 C. Tevbe Sûresi ... 328 XVIII. MENÂKIB ... 337
A. Hz. Osman Ġle Ġlgili Rivayetler ... 337
1. Hz. Osman‟ın Bazı Hasletleri ... 337
2. Hz. Osman‟ın Cennetle MüjdeleniĢi ... 343
3. Hz. Osman‟ın Hayâlı OluĢu ... 347
4. Hz. Osman‟ın Cömertliği ... 351
5. Hz. Osman‟ın ġemâili ... 352
6. Hz. Osman‟ın Halife Seçilmesi ... 353
7. Hz. Osman‟a Yöneltilen EleĢtiriler ... 355
8. Hz. Osman‟ın Kendisini Muhasara Edenlere Yaptığı Hitap ... 358
9. Hz. Osman‟a Önerilen Teklifler ... 377
10. Hz. Osman‟ın ġehid Edildiği Gün Olanlar ... 381
11. Hz. Osman‟ın ġehadetine Dair Hz. Peygamber‟den Gelen Rivayetler .. 384
12. Hz. Osman‟ın Vefatı ve Hilafet Süresi Ġle Alakalı Haberler ... 388
13. Hz. Osman‟ın Cenaze Namazı ve Defni ... 392
14. Hz. Osman‟ın Vasiyeti ... 394
B. Ammâr Ailesinin Fazileti ... 398
C. KureyĢ‟in Fazileti ... 400
D. Arap Olmanın Fazileti ... 403
XIX. HZ. OSMAN‟DAN GELEN RĠVAYETLERĠN DEĞERLENDĠRMESĠ .. 405
SONUÇ ... 407
KISALTMALAR
a.g.e. : adı geçen eser a.mlf. : aynı müellif
A.Ü.Ġ.F.D. : Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi A.Ü.S.B.E. : Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü b. / bt. : bin / bint
Bk. : Bakınız
c. : cilt
C.Ü.Ġ.F.D. : Cumhuriyet Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi Ç.Ü.Ġ.F.D. : Çukurova Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi DĠA. : Türkiye Diyanet Vakfı Ġslâm Ansiklopedisi G.Ü.Ġ.F.D. : Gazi Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi H. : Hicrî
Hz. : Hazreti
ĠFAV. : Marmara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Yayınları ĠSTEM. : Ġslam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Mûsikî Dergisi M. : Milâdî
M.Ü.S.B.E. : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nĢr. : neĢreden / nâĢir
ö. : ölüm tarihi
(r.a) : radıyallâhu anh/anha s. : sayfa
(s.a.) : sallallahu aleyhi ve selem
S.Ü.Ġ.F.D. : Selçuk Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi sy. : Sayı
thk. : tahkik eden
ter. : tercüme / tercüme eden ts. : tarihsiz
vb. : ve benzeri vd. : ve diğerleri
GĠRĠġ
I. Konu ve Önemi
Kur‟ân ile birlikte Ġslam dininin ikinci önemli kaynağı olan sünnet, bu özelliği ile tarih boyunca büyük bir ilgiye mazhar olmuĢtur. Kur‟ân‟ı bizzat yaĢayarak insanlara tebliğ eden Hz. Peygamber‟in Kur‟ân merkezli yaĢantısının ilk Ģahitleri sahabe nesli olmuĢtur. Kutlu elçiden öğrendikleri bilgileri hafızalarına kaydeden ve yaĢamlarına yansıtan bu ilk neslin gereği gibi tanınması, Kur‟ân ve sünnetle yoğrulan hayatlarının irdelenmesi, aktardıkları bilgilerin incelenmesi ve doğru bir Ģekilde değerlendirilmesi onların yolundan gidenler için bir zorunluluktur.
Ġlk inananlardan olması, Hz. Peygamber‟le akrabalık kurması, inandığı Ģeyler uğruna hicretlere katılması, Hz. Peygamber‟e dost ve komĢu olması, ilk Kur‟ân hafızlarından, cennetle müjdelenmiĢ on kiĢiden, halifelerin danıĢmanlarından ve Ģûra heyetinden biri olması, zengin, ağırbaĢlı ve cömert olması, Hz. Peygamber‟in üçüncü halifesi olması ve on iki yıl ümmetin imamı, baĢkadısı, baĢkomutanı olması, tüm ashab tarafından sevilmesi gibi meziyetleri ile sahabe arasında önemli bir mevkiye sahip olan Hz. Osman‟ın Peygamber‟den (s.a.) aktardığı hadisler ve sonraki nesillerce ondan nakledilen söz ve uygulamalarının da incelenmesi bu minvalde büyük önem arz etmekte, onun ve hilafet dönemi hakkındaki doğru-yanlıĢ pek çok rivayetin bulunması da bu konunun önemini artırmaktadır. ĠĢbu nedenle ondan nakledilen her türlü hadis, söz ve uygulamanın Ġslam tarihçiliği yanında bir hadisçi gözüyle incelenmesi ve değerlendirilmesi gerekir. ÇalıĢmamızda esas aldığımız konu bu açıdan önemlidir.
II. Kaynakların Tanıtımı
Hz. Osman‟ın hayatı ve rivayetlerini ele aldığımız bu çalıĢmada temel Ġslamî eserlerden fazlasıyla istifade etmek kaçınılmazdır. Onun yaĢantısını, gerek halifelikten önce gerekse halifeliği dönemindeki icraatlarını araĢtırırken bu tarih, tabakât, hadis, coğrafya ve biyografi kitaplarından; ondan nakledilen rivayetleri tespit edip değerlendirirken de yine hadis, hadis Ģerhleri, tarih ve tabakât
kaynaklarından büyük ölçüde yararlanılması gerekir. Bu nedenle çalıĢmada kullanacağımız kaynakları birkaç baĢlık altında zikretmek yerinde olacaktır.
A. Hadis Kaynakları, ġerh ve Tahriçleri
Konumuzun çerçevesi hasebiyle çalıĢmamızda ağırlıklı olarak hadis kaynaklarının kullanılması kaçınılmazdır. Biz, özellikle Hz. Osman‟dan gelen rivayetleri incelerken Kütüb-i Tis‟a diye bilinen hadis külliyatı ile Tayâlisî, Abd b. Humeyd ve Bezzâr‟ın Müsned‟lerini esas kabul edeceğiz.
Bu kitaplar arasında öncelikli olarak ele aldığımız kaynak hiç Ģüphesiz Ġbn Hanbel‟in Müsned‟i olacaktır. Onun Hz. Osman‟a tahsis ettiği müsnedinde sıralanan 163 rivayet incelenirken Müsned muhakkiklerinden Ahmed Muhammed ġâkir ile ġuayb Arnavut ve az da olsa Abdurrahman es-Saatî'nin tespitlerinden büyük ölçüde yararlanılacaktır. Diğer müsnedlerden Muhammed Abdülmuhsin et-Türkî‟nin tahkik ettiği Tayâlisî Müsned‟i, Mustafa el-Adevî‟nin tahkik ettiği Abd b. Humeyd Müsned‟i ve Mahfûzurrahmân Zeynullah‟ın tahkik ettiği Bezzâr Müsned‟i yine çalıĢmamızda sıkça kullandığımız temel kaynaklardandır.
AraĢtırmamız boyunca Kütüb-i Sitte diye bilinen kaynaklar birkaç farklı nüshalarıyla birlikte kullanılmıĢ, bunlardan Elbânî‟nin neĢrettiği nüshalardaki hadislerin sıhhatleri ile alakalı tespitlerden oldukça istifade edilmiĢtir. Bu eserler üzerine yapılan Ģerh çalıĢmalarından Ġbn Hacer‟in Fethu‟l-bârî‟si, Aynî‟nin Umdetü‟l-kârî‟si ile Nevevî‟nin el-Minhâc‟ının yanı sıra Sübkî‟nin el-Menhel‟i, Sindî‟nin Hâşiye‟si, Mübârekpûrî‟nin Tuhfetü‟l-ahvezî‟si yararlandığımız kaynaklar arasındadır. Ayrıca Türkçe yapılmıĢ tercüme ve Ģerh çalıĢmalarından da yeri geldikçe istifade edilmiĢtir.
Rivayetlerin diğer geçtiği kaynaklara da çoğu yerde iĢaret edilmiĢ, daha çok Ģöhret bulmuĢ kaynaklara referans verirken, diğer hadis cüzlerindeki rivayetlere atıfta bulunulmamıĢtır. Abdürrezzâk ve Ġbn Ebî ġeybe‟nin Musannef‟leri, Ġbn ġihâb, Humeydî ve Ebû Ya‟lâ‟nın Müsned‟leri, Nesâî‟nin es-Sünenü‟l-kübrâ‟sı, Tahavî‟nin Şerhu Müşkili‟l-âsâr‟ı ile Şerhu Meâni‟l-âsâr‟ı, Ġbn Huzeyme ve Ġbn Hıbbân‟ın Sahîh‟leri, Dârakutnî‟nin es-Sünen ve el-İlel‟i, Beyhakî‟nin Sünen‟leri ve Şuab‟ı, Beğavî‟nin Şerhu‟s-sünne‟si, Hâkim‟in Müstedrek‟i tahric yaparken yararlandığımız baĢlıca kaynaklardır. Bunlardan Abdürrezzâk ve Ġbn Ebî ġeybe‟nin Musannefleri ile
Taberânî‟nin Mu‟cemleri, merfû rivayetlerin yanında sahabi fetva ve uygulamalarını, ayrıca tarihî bazı hadiseleri de zikretmeleri hasebiyle oldukça önemlidir. Ancak biz özellikle yukarıdaki kaynaklarda geçen rivayetleri esas aldığımız için bu eserlerdeki diğer rivayetlerin sadece bir kısmıyla ilgilenmiĢ olduk. Bizim çokça istifade ettiğimiz bir kaynak da Dârakutnî‟nin İlel‟idir. Bu konuda gerek Dârakutnî‟nin tespitleri ve gerekse muhakkik Mahfûzurrahmân Zeynullah es-Selefî‟nin açıklamaları oldukça önemlidir.
Bunların yanı sıra Kütüb-i Tis‟a müelliflerinin diğer eserlerine ve bazı hadis cüzlerine de yeri geldiğinde iĢaret edilmiĢtir. Ahmed b. Hanbel‟in Fezâilü‟s-sahâbe‟si ve ez-Zühd‟ü, Buhârî‟nin el-Edeb‟i, Tirmizî‟nin eş-Şemâil‟i, Ġbn Huzeyme‟nin et-Tevhîd‟i, Ġbnü‟d-Durays ve Nesâî‟nin Fezâilü‟l-Kur‟ân‟ları, Muhâmilî‟nin ed-Dua‟sı, Taberânî‟nin el-Mekârim‟i, Beyhakî‟nin ed-Deâvât‟ı, bunlardandır.
Sonraki dönem kaynaklarından ise Ġbnü‟l-Cevzî‟nin usûl ve Câmiu‟l-mesânîd‟i, Mizzî‟nin Tuhfetü‟l-eşrâf‟ı, Heysemî‟nin Mecmau‟z-zevâid, Mecmau‟l-Bahreyn ve Keşfü‟l-estâr‟ı, Ġbn Hacer‟in el-Metâlib‟i istifade ettiğimiz diğer kaynaklardandır. Bütün bu kaynaklar bibliyografya bölümünde uzun künyeleriyle zikredilecektir.
Burada Ģunu belirtmek gerekir ki, Hz. Osmân‟dan gelen rivayetler Süyûtî tarafından bir araya getirilerek bir müsned oluĢturulmuĢtur. Bu çalıĢma Aziz Bey tarafından tahkik edilerek 1983 yılında Bombay‟da neĢredilmiĢtir. Hz. Osman‟a dair rivayetleri bir araya getirmesi açısından büyük önem arz etse de yapılan tahkik çalıĢmasının yüzeysel olması eseri istifadeden uzaklaĢtırmıĢtır. Biz çalıĢmamızda temel kaynakları esas alacağımızdan bu esere atıfta bulunmayacağız.
B. Hadis Ġlimleri ile Alakalı Diğer Eserler
Hadis mecmualarından baĢka râvîler hakkındaki değerlendirmeleri zikrederken ilel kitapları baĢlıca kullandığımız kaynaklardan olmuĢtur. Bu minvâlde Buhârî‟nin Târîh‟i ve Duafâ‟sı, Ġbn Ebî Hâtim‟in el-Cerh ve‟t-ta‟dîl‟i, Ġbn Hıbbân‟ın Sikât ve Mecrûhîn‟i, Mizzî‟nin Tehzîb‟i ve Ġbn Hacer‟in Takrîb‟i esas aldığımız kaynaklardır. Bu kitaplarda bilgi bulunduğu takdirde genellikle diğer eserlere müracaat edilmemiĢ, aksi durumda ise sair cerh ve ta‟dil eserlerine baĢvurulmuĢtur. Yahyâ b. Maîn‟in
Ma‟rifetü‟r-ricâl‟i, Tirmizî, Ġbn Ebî Hâtim ve Dârakutnî‟nin İlel‟leri, Ukaylî‟nin Duafâ‟sı, Ġbn Adiy‟in el-Kâmil‟i, Ġbnü‟l-Cevzî‟nin Mevzûât‟ı, Zehebî‟nin Tezkira‟sı ve Mîzân‟ı, Ġbn Hacer‟in Lisânü‟l-mîzân‟ı, Tehzîb‟i, Ta‟cîl‟i bu konuda yararlandığımız kaynaklardandır.
Usül kitaplarından el-Muhaddisü‟l-fâsıl, Ma‟rifetü ulumi‟l-hadîs ve Tedrîbü‟r-râvî adlı eserler; hadislerde geçen garip kelimeler için Ġbnü‟l-Esîr‟in en-Nihâye‟si, ıstılahlar için ise Abdullah Aydınlı‟nın hazırlamıĢ olduğu sözlüğü kullanılan kaynaklardandır. Bunların yanı sıra Ġbn Kuteybe‟nin Te‟vîlü muhtelifi‟l-hadîs‟i, ZerkeĢî‟nin el-İcâbe‟sinin tercümesi, Muhammed Acâc el-Hatîb‟in Sünnetin Tespiti adlı eseri, Ebû ġehbe‟nin Sünnet Müdafaası, Bünyamin Erul‟un Sahabenin Sünnet Anlayışı, Musa Bağcı‟nın, Hadis Rivayetinde Sahabenin Kavrama ve Nakletme Sorunu, Kemal Sandıkçı‟nın İlk Üç Asırda Hadis adlı çalıĢmaları baĢvurduğumuz diğer kitaplardandır.
C. Tarih ve Tabakât Kaynakları
Hz. Osman‟ın hayatını genel hatlarıyla incelerken öncelikle Hz. Peygamber dönemi ile ilgili kaynaklara müracaat edeceğiz. Ġbn Ġshâk ve Ġbn HiĢâm‟ın Sîre‟leri ile Vâkıdî‟nin Megâzî‟si bunlardandır. Sahabi mucemlerinden Ġbn Abdilber‟in İstîâb‟ı ve Ġbn Hacer‟in İsâbe‟sini kullanmakla birlikte, zaman zaman Ġbnü‟l-Esîr‟in Üsdü‟l-ğâbe‟sine de atıfta bulunacağız. Hz. Osman‟la alakalı bilgilerin tespitinde Zübeyrî‟nin Nesebu Kureyş‟i, Belâzurî‟nin Ensâb‟ı ve Mes‟ûdî‟nin Mürûcu‟z-zeheb‟i de sıkça kullandığımız kaynaklar arasındadır.
Tarihî rivâyetleri zikreden ilk kaynaklardan olması hasebiyle Ġbn Sa‟d‟ın Tabakât‟ının çalıĢmamızda ayrı bir yeri vardır. Eserde Hz. Osman‟a tahsis edilen bölüm fazla uzun olmamasına rağmen içerdiği mühim bilgilerle hem tarih kısmını iĢlerken hem de hadislerin tahriclerinde bu esere çokça atıfta bulunulacaktır. AraĢtırmacılara senedleriyle birlikte çok çeĢitli rivayetler sunan Ġbn ġebbe‟nin Târîhu‟l-Medîne adlı eseri ile Ġbn Asâkîr‟in Târîhu Medîneti Dımaşk adlı eserleri de oldukça önemlidir. Bunların yanı sıra târihî hadiseleri tespitte Taberî‟nin Târîh‟i, Ġbnü‟l-Esîr‟in el-Kâmil‟i, Zehebî‟nin Siyer, İber ve Târîh‟i, Ġbn Kesîr‟in el-Bidâye‟si, Süyûtî‟nin Târîhu‟l-hulefâ‟sı istifade edilen diğer eserlerin baĢlıcalarıdır.
Son dönem kaynaklarından Hakkı Dursun Yıldız editörlüğünde hazırlanan Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi adlı eserin ilgili kısımları, Murat Akarsu‟nun doktora çalıĢması olarak hazırladığı Hz. Osman ve Hilâfeti adlı çalıĢma ve Ali Muhammed Sallâbî‟nin hazırladığı Ġslam Tarihi setinin Hz. Osman‟a tahsis edilmiĢ cildi muhtelif rivayetleri bir araya toplaması ve disiplinize etmesi açısından oldukça faydalı olacaktır.
D. Monografiler
Hz. Osman‟ı konu edinen müstakil kitaplar bulunmaktadır. Abdullah b. Ahmed b. Hanbel onun faziletine dair rivayetleri topladığı Fezâilü Osmân b. Affân adlı eser ile Süyûtî‟nin telif ettiği Tuhfetü‟l-aclân fî fezâili Osman adlı bir kırk hadis çalıĢması bu konudaki ilk eserlerdendir. Süyûtî‟nin Müsnedü Osmân b. Affân adlı eseri de ondan gelen rivayetleri bir araya getirmiĢ bir çalıĢmadır.
Sonraki dönemde de Hz. Osman ve hilafet dönemi ile alakalı pek çok sayıda çalıĢmalar yapılmıĢtır. Bunların bazılarını Ģu Ģekilde listeleyebiliriz:
1. Ġbn Habîb es-Sülemî, Menâkıbu Osman b. Affân.
2. Radıyyuddîn Ahmed b. Ġsmâîl et-Tâlekânî, Kurbetü‟d-dâreyn fî menâkıbi Zinnûreyn.
3. Ebû Bekir Ahmed b. Alî el-Mervezî, Müsnedü Osman b. Affân. 4. Me‟mûn Ğarîb, Hilâfetü Osman b. Affân, Kahire, ty.
5. Tâhâ Hüseyin, Fitnetü‟l-kübrâ I: Osman
6. Muhammed b. Abdullah Gabbân, Fitnetü makteli Osman b. Affân, Riyâd, 1999.
7. Ahmed Mahmûd Hüseyin Heykel, Osman b. Affân, Kahire, 1964.
8. Muhammed es-Sâdık Arcûn, el-Halîfetü‟l-müfterâ aleyh Osman b. Affân, Kâhire, 1966.
9. Muhammed Rıza, Zü‟n-nûreyn Osman b. Affân, el-Halîfetü‟s-sâlise, Beyrût, 1982.
10. Muhammed Ravvâs Kal‟acî, Mevsûatü fıkhi Osman b. Affân, Kahire, 1983. 11. Ġbrahim Kutub, es-Siyâsetü‟l-mâliye li Osman b. Affân, Mısır, 1986.
12. Muhammed Sabri Muhammed Atıyye, Vakfetü mea zi‟n-nûreyn Osman b. Affân, Kahire, 1992.
13. Ahmed Hurûf, Şehîdü‟d-dâr Osman b. Affân, Amman, 1997. 14. Abbas Mahmud Akkad, Zü‟n-nûreyn Osman b. Affân, Kahire, ts.
15. Veli Ertan, Hazreti Osman, Diyanet ĠĢleri Reisliği Yayınları, Ankara, 1959. 16. Ahmet Ağırakça, Hz. Osman, Ġstanbul, 1994.
17. Adil Akkoyunlu, Hz. Osman (Sahabinin Yolu 3), Ġstanbul, 1994.
18. Sevim Asımgil, Şerefle Yaşanmış Hayatlar Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali, Ġstanbul, 1997.
19. Hz. Osman 11. Kitap, Hikmet NeĢriyat, Ġstanbul, 2000.
20. Ahmet Lütfi Kazancı, Hayâ Örneği Şehit Halife Hazreti Osman 1-2, Ġstanbul, 2002.
21. ġaban PiriĢ, Hz. Osman, Ġstanbul, 2004.
22. Ahmet Cemil Akıncı, Hz. Osman, Ġstanbul, 2006.
23. Murat Sarıcık, Hayâ Timsâli Hz. Osman (r.a.), Ġstanbul, 2009.
24. AyĢe Çokçevik, İki Nur ve Hilm Sahibi Hz. Osman (r.a.) Zinnûreyn, Ġstanbul, 2009.
25. Ebubekir SubaĢı, Zinnûreyn Hz. Osman (r.a.), Ġstanbul, 2010. 26. Abdullah Salihoğlu - Metin Hatipoğlu, Hz. Osman, Ġstanbul, ts. 27. Ruhi Demirel, Hazreti Osman (Gül Devri-4)
28. Enis Yüce, Hazreti Osman (Sevgili Peygamber‟in Arkadaşları 3)
Bu kitaplardan baĢka dört halifeyi konu edinen ve AĢere-i MübeĢĢere‟yi konu edinen müstakil kitaplar bulunmaktadır. Ayrıca Hz. Osman ile alakalı hazırlanmıĢ tezler de vardır. Bu çalıĢmalar Ģöyledir:
1. Ali Ġpek, Hz. Osman Zamanında İran Fetihleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul, 1993.
2. Ülker Aytekin, Hz. Osman Zamanında Kûfe, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul, 1995.
3. Adem Apak, Hz. Osman Dönemi Emevî Ġdarecileri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1995.
4. Ali Rıza Ayar, Hz. Osman ve Hz. Ali Dönemlerinde Devlet-Halk Münasebetleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), Samsun, 1997.
5. Dursun Ali ġeker, Hz. Osman Döneminde Devlet Yapısı ve Sosyal Hayat, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), ġanlıurfa, 1998.
6. Murat Akarsu, Hz. Osman ve Hilâfeti, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), Ankara, 2001.
7. Fatih Topaloğlu, Hz. Ali‟nin Hz. Osman Dönemi Syasi Olaylarına KarĢı Tutumu, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Ġzmir, 2001.
8. Hasan Keskin, Hz. Osmân‟ın Devlet Politikası ve Valileri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Elazığ, 2001.
9. Erdal Korkmaz, Hz. Osman‟ın Dahili Siyâseti, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 2003.
10. Celal Fidan, Hz. Osman‟ın Öldürülmesi Olayında Sahabenin Tavrı, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Sivas, 2005.
11. Zeynel Abidin Aydın, Hz. Osman ve Sonrası Dönemde Kur‟ân‟ın Metinleşme Tarihi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), Ankara, 2008.
12. Halil Ġbrahim Hançabay, Halifeliği Döneminde Hz. Osmanla Hz. Ali Dışındaki Şura Üyeler Arasındaki İlişkiler, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), Ġstanbul, 2009.
13. Abdülvâli es-Sülemî, Fıkhu‟l-halifeti‟r-râşid Osman b. Affân fi‟l-ıbâdât mukârinen bi fıkhı‟l-eimmeti‟l-erbaa, I-II, Ümmü‟l-Kurâ Üniversitesi ġeriat ve Ġslamî Ġlimler Fakültesi (Yüksek Lisans Tezi), Mekke, 1995.
14. Abdülvâli es-Sülemî, Fıkhu Osman b. Affân fi‟l-muâmelât mukârinen bi fıkhı‟l-eimmeti‟l-erbaa, Ümmü‟l-Kurâ Üniversitesi ġeriat ve Ġslamî Ġlimler Fakültesi (Doktora Tezi), Mekke, 2002.
15. Abdülalîm Lâciverdhân, Fıkhu Osman b. affan fi'l-hudud ve'l-cinayat ve'd-diyat ve't-teâzîr, Ümmü‟l-Kurâ Üniversitesi ġeriat ve Ġslami Ġlimler Fakütlesi (Yüksek Lisans Tezi), Mekke, 1995.
16. Esedullâh Muhammed Hanîf, Fıkhu Osman b. Affân fî ahkâmi‟l-üsra dirâseten mukareneten, Ümmü‟l-Kurâ Üniversitesi ġeriat ve Ġslami Ġlimler Fakütlesi (Yüksek Lisans Tezi), Mekke, 1994.
17. Mustafa Yûnus er-Râkî el-Fâharî, el-Vecîzü‟l-müfîd fî tibyâni esbâbi ve netâici katli Osman b. Affân, Libya-Ecdebiye Kâr Yûnus Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Lisans Tezi), 2006.
Hz. Osman ile alakalı makaleler ise Ģöyledir:
1. Ahmed Muhammed Aswar, “Osman b. Affân”, Mecelletü‟l-Ezher, 47/4, Kahire, 1975, s. 13-16.
2. Ebû Bekir Cezâirî, “Osman b. Affân”, Mecelletü‟l-Câmiatü‟l-Ġslâmiyye, 49, Medîne 1980, s. 194-200.
3. Abdülmün‟ım Mâcid, “Esbâbü‟l-fitne fî ahdi Osman b. Affân”, Mecelletü‟l-Ezher, XXII, Kahire 1950, s. 453-458.
4. Saîd Fevde, “Hâdisetü tahrîki‟l-mesâhif: el-i‟tirâzât alâ Osman (r.a.) ve‟l-cevâbü anha”
5. Adnan Demircan, “Üçüncü Halife Osman‟a Yöneltilen Bazı EleĢtirilere Bâkıllânî‟nin Cevapları”, İSTEM, yıl:4, sayı: 8, Konya 2006, s. 9-20.
6. Mustafa Demirci, “Hz. Osman Dönemi Fitne Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”, İslâmiyât, c. 7, sy. 1, Ankara, 2004, s. 155-170.
7. Adem Apak, “Hz. Osman‟ın Halifeliği Döneminde Meydana Gelen Siyâsî Problemler ve Sebepleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, İslam Araştırmaları-Usûl, IV, 2005/2, s. 157-170.
8. Ġsmail Hakkı Atçeken, “Hz. Osman Dönemi Ġç Olaylarında Mervân b. Hakem‟in Rolü”, SÜİFD, sy. 9, Konya 1999, s. 315-348.
9. Sabri Hizmetli, “Târîhî Rivayetlere Göre Hz. Osman‟ın Öldürülmesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXVII, Ankara, 1985, s. 149-176.
10. Ünal Kılıç, “Kûfelilerin Hz. Osman‟a Muhalefet Etmelerinin Sebepleri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı:2, Sivas 2002, s. 239-260.
11. M. Mahfuz Söylemez, “Hz. Osman Dönemindeki Ekonomik Krizin Garnizon Kentlere Etkisi-Kûfe Örneği”, GÜİFD, c. 2, sy. 3, Çorum 2003, s. 63-86.
12. Bekir Tatlı, “Sünnete Bağlılığı ve Bazı Kritik Olaylardaki Dikkat Çekici Durumu Açısından Hz. Osman”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c.VIII, s. 2, Adana, Temmuz-Aralık 2008, s. 21-57.
Hz. Osman‟a ait söz ve tavsiyeleri derleyen çalıĢmalar da bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi HarzemĢahlar döneminin alimlerinden ReĢîdüddîn Muhammed el-Vatvat‟ın (578/1182), dört büyük halifenin sözlerini derlediği Sad Kelime-i Çıhâr-i Yâr-i Güzin adlı eseridir. 16. asır Osmanlı ulemâsından Hâcegi-zâde Mustafa b. Muhammed
(998/1590) bu eseri Türkçe‟ye tercüme edip Ģerh ederek halkın istifadesine sunmuĢtur. Prof. Dr. Hikmet Özdemir, bu eserin Hz. Osman‟ın sözlerini içeren “ġerh-i Sad Kelime-i Zi‟n-nûriyye” baĢlıklı kısmını yazma nüshalardan sadeleĢtirerek Sad Kelime-i Hazret-i Osman (Hazreti Osman‟ın Yüze Veciz Sözü) adıyla ayrıca neĢretmiĢtir (Ġstanbul, 2008). Bir diğer çalıĢma ise Yrd. Doç. Dr. Yasin Kahyaoğlu tarafından hazırlanmıĢ olan Vasâyâ‟l-hulefâi‟r-râşidîn el-edebiyye ve‟s-siyâsiyye ve‟d-dîniyye adlı eserdir (ġanlıurfa, 1999). Kitabın Hz. Osman‟a ait kısmı, onun çeĢitli vesilelerle yaptığı konuĢmalardan alıntılanan tavsiyelerden oluĢmaktadır. Yazar eserini Dört Halifenin Edebi, Siyasi ve Dini Tavsiyeleri (ġanlıurfa, 2002) adıyla Türkçe olarak da neĢretmiĢtir.
Ayrıca “Hz. Osman” baĢlıklı ansiklopedi maddeleri vardır. G.Levi Della Vida‟nın yazdığı “Osman”, (İA, IX, 427-431) maddesi ile Ġsmâil Yiğit‟in yazdığı “Osman” (DİA, XXXIII, 438-443) maddesi bunlardandır.
Bu kaynakların ekserisi Ġslam tarihi alanında hazırlanmıĢ çalıĢmalar olup, kullandıkları kaynaklar itibariyle benzeĢmektedirler. Biz de çalıĢmamızda temel kaynaklara müracaat ettiğimiz için bu eserleri ayrıca referans almayacağız. Muhtevalarını gözden geçirdiğimiz bu eserlerden Murat Sarıcık ve ġaban PiriĢ‟in hazırladığı ikisinden ve tez ve makalelerin bir kısmından bazı konularda istifade etmekle iktifa edeceğiz.
Hz. Osman‟ın fıkhına dair hazırlanan tez çalıĢmaları ise hadis kaynaklarından derlenen çoğunluğunu mevkûf ve maktû haberlerin teĢkil ettiği rivayetlerin değerlendirilmesiyle yapılmıĢtır. Bu çalıĢmalarda Hz. Osman‟ın hilafeti dönemindeki söz, fetva ve uygulamalarına geniĢ yer verilmiĢtir. Hz. Osman‟ın yüz sözünün Ģerh edildiği çalıĢma ise akademik bir hadis araĢtırması olmayıp, halka yönelik bir vaz ve nasihat kitabı mahiyetindedir.
E. Diğer Eserler
Hz. Osman‟a yöneltilen eleĢtiriler ve bunlara verilen cevaplar hakkında Ġbnü‟l-Arabî‟nin el-Avâsım‟ı ile Bakıllânî‟nin et-Temhîd‟inde ve Bekir Tatlı ile Adnan Demircan‟ın ilgili makalelerinde geniĢ bilgi bulunmaktadır. Bu eserlere yeri geldiğinde atıfta bulunacağız.
Hadislerin tahriçlerini yaparken özellikle “el-Mektebetü‟ş-şâmile 3.24” adlı programdan ve internet üzerinden, bulduğumuz her bilgiyi bizzat kaynağından bakmak ve yerini bulmak sûretiyle, büyük ölçüde istifade edeceğiz.
Bunların yanı sıra bazı rivayetlerin tespitinde tefsir kitapları, fıkıh bilgilerini aktarırken fıkıh kitapları, ayrıca muhtelif konularda makale ve tezler yararlanacağımız kaynaklardandır.
III. Ġzlenen Metot
AraĢtırmanın hacmi oldukça geniĢ olduğundan ve aynı konuda gelen rivayetlerin çok çeĢitli olmasından ötürü tekrarlar olmasın diye belli bir yöntem oluĢturup, çalıĢmamızı bu doğrultuda sürdürmek uygun olacaktır. Bu doğrultuda Ģu yöntemler takip edilecektir:
Ġlk bölümünde Hz. Osman‟ın hayatı ve hilafet dönemi hakkında verdiğimiz bilgiler temel Ġslam tarihi kaynaklarından derlenecek, son dönem eserlerde bulunan farklı bilgilere de yeri geldiğinde iĢaret edilecektir. Bu bölümde tarihî hadiseler ele alındığı için objektifliğe önem verilecek fazla değerlendirmede bulunmaktan kaçınılacaktır.
Hz. Osman‟ın hadis bilgisini tespit etmeye çalıĢtığımız ikinci bölümde ondan veya onunla ilgili aktarılan rivayetlerden hareketle bazı tespit ve değerlendirmelerde bulunacağız. Ondan ilim alan kiĢileri onun yakınları, sahabe nesli, Hz. Peygamber‟den hadis aktarmamıĢ sahabiler, muhadram tâbiîler, tâbiîler, Hz. Osman‟dan iĢitip iĢitmediği tespit edilemeyen kimseler ve meçhul râvîler Ģeklinde kendimize has bir sınıflandırmaya tabi tutarak zikredeceğiz. Bir râvînin bu gruplardan hangisine girdiği konusunda ihtilafın bulunduğu durumlarda daha doğru olan görüĢ tercih edilecektir. Hz. Osman‟ın sünnet konusundaki tutumuna hadis rivayetlerinden örnekler sunulacaktır.
Hz. Osman‟dan gelen rivayetleri incelediğimiz son bölümde öncelikle hadisleri konulara göre (ale‟l-ebvâb) taksim edeceğiz. Ġncelediğimiz rivayetlerden istifadeyi kolaylaĢtırmak için rivayetlerin baĢ taraflarına sayı numarası verecek, aynı manada aktarılan rivayetleri aynı sayı üzerine bir sayı ilavesi ile numaralandıracağız. Örneğin Kur‟ân öğreniminin faziletine dair gelen rivayetlerin ilkine “3.1”, bir sonra
zikrettiğimiz farklı tarikine –Ģayet Hz. Osman‟dan rivayeti aktaran râvî aynı isim ise– “3.2” numarası verilecektir. Hz. Osman‟dan aktaran kimse farklı olduğunda ise esas sıra numarasına devam edilecektir. Senedlerin ittisali için râvîlerin vefat tarihleri önemli olduğundan incelediğimiz rivayetin senedindeki râvîlerin vefat tarihlerini parantez içerisinde vermeye özen göstereceğiz. Râvîlerin vefat tarihlerinde, milâdî yılın tespitindeki güçlük ve hicrî yılın yeterliliği sebebiyle, sadece hicrî yıl dikkate alınacaktır. Yine ittisalin tespiti için bazı râvîlerin doğum ve ölüm tarihleri bir arada verilecektir.
Hadislerin metinlerini verirken Ahmed b. Hanbel‟in Müsned‟ini esas alınacak, Müsned‟de olmayan rivayetler hadis metninin baĢında ٖاٚر ifadesi ile belirtilecektir. Gerek Müsned rivayetlerinde gerekse diğer kaynaklardan aldığımız rivayetlerde musanniflerin isimlerini tercümeye yansıtmayacak, sadece Abdullah b. Ahmed‟in Müsned‟e ziyadelerini belli etmek için onun ismi tercüme edilecektir.
Hakkında bilgi verdiğimiz bir raviyi adının ilk geçtiği rivayette değerlendirirken, sonraki geçtiği yerlerde hadis numarasına iĢaret ederek önceki geçtiği yere atıfta bulunacağız. Böylelikle bir bilginin birden fazla zikredilip çalıĢmanın hacmini geniĢletmesinin önüne geçilecektir. Râvî değerlendirmelerinden sonra rivayetin geçtiği diğer kaynaklara ve varsa bu rivayetten farklarına iĢaret edilecektir.
Tahricini yaptığımız rivayetin ravi Ģemasını hazırladığımız isnad tablolarında göstereceğiz. Ġncelediğimiz rivayeti aldığımız ilk hadis kaynağındaki tarîkin ravîleri koyu renkle gösterilecektir. Çok fazla kanalla aktarılan rivayetlerde önceliği Müsned ve Kütüb-i Sitte tarîklerine verecek, diğerlerini tabloda göstermeyeceğiz. ġayet bu kaynaklarda da çok sayıda tarik varsa Buhârî ve Müslim‟in tarîkleri öncelenecektir. Aynı tabakadaki râvîlerin aynı hizada görünmesine özen gösterilmesine rağmen. isnadların âlî veya nâzil olmalarına göre buna bazen riayet edilemeyecektir. Tablolarda bulunan okların birbirine karıĢmaması için gereken azami itinayı gösterilecek, bu sebeple bazı musanniflerin isimlerini birden fazla zikretmek, bazı kimselerin isimlerinde anlaĢılması kolay kısaltmalara gitmek durumunda kalınacaktır.
AnlaĢılması müĢkil olan bazı rivayetlerde tarihî ve fıkhî bilgiler verip, muhaddislerin değerlendirmelerini zikrederek rivayetlerin doğru anlaĢılmasını sağlanmaya çalıĢılacak, bu sebeple bazı konularda etfarlıca bilgi verilecektir.
Hz. Osman ile ilgili rivayetleri incelediğimiz „Menâkıb‟ baĢlığı altında bazı rivayetlerin metinleri uzun oldukları ve aynı konudaki diğer metinlere benzedikleri için ayrıca zikredilmeyip sadece tercümesi ile yetinilecektir. Yine bazı tarîhi bilgiler içeren rivayetlerin isnad Ģemaları da gösterilmeyecektir.
Rivayetlerin genel değerlendirilmesi kısmında Hz. Osman‟dan gelen zikrettiğimiz rivayetlerin merfû-mevkûf-maktu‟ mu oldukları ile sıhhat durumlarını bir tablo ile gösterilip değerlendirilecektir..
AraĢtırmada istifade edilen kaynaklardan aldığımız referansları çalıĢmanın tamamında dipnotlarda anlaĢılabilir, kısa Ģekliyle zikredilecek, eserlerin uzun künyeleri ise bibliyografya bölümünde verilecektir. Bu Ģekilde çalıĢma sonlandırılacaktır.
Hz. Osman‟ın hadis rivayetindeki yerini tespite geçmeden önce onu tanımak, hangi yönleriyle ve nasıl tanındığını bilmek yerinde olacaktır. Özellikle Hz. Osman hakkındaki rivayetleri değerlendirmede onun halifeliği dönemindeki siyasi ihtilafları bilmek ve iyi bir Ģekilde tahlil etmek gerekmektedir. Bu vesile ile bu bölümde Hz. Osman‟ın doğumundan Ģehit edilmesine kadarki hayatını fazla ayrıntıya girmeden inceleyeceğiz. Bu bölümü Hz. Osman‟ın halifelikten önceki ve sonraki hayatı Ģeklinde iki kısımda iĢleyecek, onun Ģahsiyeti ve ailesine dair bilgiler için de ayrı bir baĢlık açacağız.
I. HALĠFELĠĞĠ DÖNEMĠNE KADAR HZ. OSMAN A. Doğumu, Nesebi ve Ġslam Öncesi Hayatı
Hz. Osman, Fil Olayı‟ndan altı yıl sonra, miladî 576-577 yıllarında, Tâif‟te doğdu. KureyĢ kabilesinin Ümeyyeoğulları koluna mensuptur. Nesebi, Osman b. Affân b. Ebi‟l-Âs b. Ümeyye b. AbdüĢems b. Abdümenaf b. Kusay Ģeklindedir.1
Annesi, Ervâ bt. Küreyz b. Rebîa b. Habîb b. AbdüĢems b. Abdümenâf b. Kusay olup, Hz.Peygamber‟in halası Ümmü Hâkim Beyzâ bt. Abdülmuttalib‟in kızıdır.2
Hz. Osman‟ın soyu, hem babası hem de annesi tarafından atası Abdümenaf‟da Hz. Peygamber‟in soyu ile birleĢmektedir.
Mekke‟nin ileri gelen tâcirlerinden biri olan Hz. Osman‟ın babası Affân‟ın ticaret için çıktığı bir seferde öldüğü söylenir.3
Hz. Osman‟ın, babası Affân‟dan, Âmine4 adında bir kardeĢi olmuĢtur. Babasının ölümünden sonra annesi Ervâ, Ukbe b. Ebî Muayt ile evlenmiĢ ve bu evliliğinden Velîd,5
Ümârâ,6 Hâlid,7 Ümmü Gülsüm,8
1 Ġbn HiĢâm, Sîre, I, 250; Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 51; Mes‟ûdî, Mürûcu‟z-zeheb, II, 341; Taberânî, el-Kebîr, I, 74 (no: 90); Ġbn Abdilber, el-İstîâb, 504; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XIX, 445-446; Zehebî, Siyer,149.
2
Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 51; Mes‟ûdî, Mürûcu‟z-zeheb, II, 341; Taberânî, el-Kebîr, I, 74 (no: 90); Ġbn Abdilber, İstîâb, 504; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XIX, 445-446; Zehebî, Siyer,149; Ġbn Hacer,
el-İsâbe, VIII, 6.
3 Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, VI, 97. 4
el-Hakem b. Keysân ile evlenmiĢtir. Kocası, Abdullah b. CahĢ seriyyesinde esir düĢmüĢ, sonra Medîne‟de Müslüman olmuĢ, Bi‟ru Mâûne günü Ģehit edilmiĢtir. Âmine ise Mekke fethinden sonra Müslüman olmuĢtur. Ġbn Hacer, el-İsâbe, VIII, 3.
5
Mekke fethinde Müslüman olmuĢtur. Hz. Osman, döneminde Kûfe valiliği yapmıĢ, daha sonra azledilmiĢtir.Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, IX, 343-345; Ġbn Hacer, el-İsâbe, VI, 321.
Ümmü Hakîm ve Hind adlı çocukları doğmuĢtur. Ervâ, Hz. Osman‟ın Ġslam‟ı kabul etmesinden bir müddet sonra Ebû Bekir, Talha, Ammâr, Zübeyr ve Abdurrahmân b. Avf‟ın anneleri ile birlikte Müslüman olmuĢ ve kızı Ümmü Gülsüm‟den sonra Medîne‟ye hicret etmiĢtir. Hz. Osman‟ın halifeliği döneminde doksan yaĢında iken Medîne‟de vefat etmiĢtir.9
Müslüman olmadan önceki hayatı hakkında bilgilerimiz kısıtlı olan Hz. Os-man‟ın babası ile ticaret seferlerine katıldığı,10 babasının vefatıyla birlikte bütün ticaret iĢlerini üstlendiği, ticaret için yolculuklar yaptığı bilinmektedir. O, Müslüman olduktan sonra da kumaĢ ve elbise ticareti ile meĢgul olmuĢtur. Ayrıca sermâye kendisinden ol-mak Ģartıyla emek-sermâye ortaklığı (mudârabe) ile de ticâret hacmini geniĢletmiĢtir.11
Sadakâti, dürüstlüğü ve çalıĢkanlılığıyla büyük ticarî baĢarı kazanan, baĢkalarına borç veren, Hz. Osman, Mekke‟nin itibarlı kimselerinden biri hâline gelmiĢtir.12
B. Müslüman OluĢu ve Hicretleri
Hz. Osman, tüccar dostlarından Ebû Bekir‟in daveti üzerine, Zübeyr b. Avvâm‟dan hemen sonra, Talha b. Ubeydullah ile birlikte Müslüman olmuĢtur. 34 yaĢlarında olan Hz. Osman‟ın Müslüman olması Ġslâm‟ın gizli davet döneminde gerçekleĢmiĢti. Zira Hz. Peygamber henüz Dârü‟l-Erkâm‟ın evinde tebliğe baĢlamamıĢtı.13
Mekke‟nin ileri gelen ailelerinden itibarlı bir kiĢi olmasına rağmen Müslümanların maruz kaldığı baskı ve eziyete ortak oldu. Onun Ġslam‟ı kabul etmesi Emevî-HâĢimî rekabetinin bulunduğu Mekke‟de Ümeyyoğulları tarafından endiĢe iĢe karĢılandı. Nitekim o müslüman olduktan hemen sonra amcası Ebu‟l-Hakem b. el-Âs,
7
Muâviye döneminde Mervan b. el-Hakem tarafından Medîne kadısı olarak görevlendirilmiĢtir. Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, IX, 347; Ġbn Hacer, el-İsâbe, II, 95.
8 Mekke‟de Müslüman olmuĢ, Hudeybiye anlaĢmasından hemen sonra hicret etmiĢtir. KureyĢ, onu
anlaĢma gereği geri istemiĢ, ancak mümin muhacir kadınların geri iade edilmemesi konusunda inen ayet sayesinde Medîne‟de kalabilmiĢtir. Hz. Peygamber ile seferlere katılır, yaralıları tedavi eder, kendisine ganimetten pay verilirdi. Sırasıyla Zeyd b. Hârise, Abdurrahmân b. Avf ve Zübeyr b. Avvâm ile evlenmiĢtir. Zübeyr, onu boĢamıĢ; Amr b. el-Âs onunla evlenmiĢtir. Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, II, 112; IX, 343; Ġbn Hacer, el-İsâbe, VIII, 274.
9 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, X, 218; Zübeyrî, Nesebu Kureyş, 147; Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, VI, 97; Ġbn
Hacer, el-İsâbe, VIII, 6.
10 Ġbn HiĢâm, Sîre, II, 431. 11 Mâlik, Kırâd, 1. 12
Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 57; Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, VI, 100-101.
13 Ġbn HiĢâm, Sîre, I, 250; Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 52; Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, VI, 100; Mes‟ûdî, Mürûcu‟z-zeheb, II, 283; Ġbn Hacer, el-İsâbe, IV, 223.
onu hapsetmiĢ ve eski inancına dönmesini istemiĢtir. Hatta yeğenini saptırdığına inandığı Hz. Peygamber‟in yanına giderek O‟na (s.a.) hakarette bulunmuĢtur. Ancak Ebu‟l-Hakem, daha sonra Hz. Osman‟ın imanındaki sağlamlığı görünce ona eziyet etmekten vazgeçmiĢtir.14
Hz. Osman‟ın üvey babası Ukbe b. Ebî Muayt da onun Müslüman olmasına karĢı çıkmıĢ ve hem ona hem de Hz. Peygamber‟e eziyetler yapmıĢtır. Hz. Osman‟ın annesi Ervâ‟nın da oğlunu eski dinine döndürmek için uğraĢtığı, ancak sonra vazgeçip15
kendisinin de Ġslâm‟ı benimsediği bilinmektedir.16 Hz. Peygamber, Hz. Osman‟ı kızı Rukiye ile evlendirdi. Ancak Hz. Osman, Müslümanlara yönelik baskılar artınca eĢi Rukiye ile birlikte bi‟setin beĢinci yılında (m. 615) HabeĢistan‟a hicret eden ilk kafileye katılmıĢtır.17 Onlar HabeĢistan‟da iken Mekkeli müĢriklerin Ġslam‟ı kabul ettikleri Ģeklinde bir söylenti ulaĢtı. Bunu üzerine Hz. Osman eĢi ve diğer muhacirlerle birlikte Mekke‟ye geri döndü.18 Ancak Mekke‟ye yaklaĢtıklarında bu haberin gerçek olmadığını öğrendiler. Hz. Osman, müĢrik dostu Ebû Uhayha Saîd b. Âs‟ın himayesinde Mekke‟ye girebildi. Baskı ve iĢkenceler devam edince Müslümanlar ikinci kez HabeĢistan‟a hicret ettiler. Hz Osman da yeniden eĢiyle birlikte hicret etti.19 Mekkeliler HabeĢ necâĢîsine hicret eden muhacirleri teslim etmesi için elçi gönderdiğinde, necâĢînin huzurunda Hz. Osman‟ın da konuĢma yaptığı rivayet edilmiĢtir.20
Yolculukları ve HabeĢistan hayatları boyunca pek çok sıkıntıya maruz kalan bu muhacirlerin bir kısmı bir sene sonra m. 616 yılında tekrar Mekke‟ye dönmüĢlerdir. Bunların arasında olan Hz. Osman ve eĢi de Saîd b. Âs‟ın himayesi altında Mekke‟ye girmiĢlerdir.21
Hz. Peygamber, Mekke‟de Müslümanlar arasındaki dayanıĢmayı güçlendirmek için ilan ettiği manevî kardeĢlik anlaĢmasında, onu Abdurrahmân b. Avf veya Talha b. Ubeydullah ile kardeĢ yapmıĢtır.22
Hz. Osman, Hz. Peygamber‟in hicretinden kısa bir süre önce eĢi Rukiye ile birlikte Medîne‟ye hicret etmiĢ ve Ensar‟dan Evs b. Sâbit‟in evine konuk olmuĢtur.
14 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 52; Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, VI, 100. 15 Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, VI, 100.
16
Ġbn Hacer, el-İsâbe, VIII, 6.
17 Ġbn Ġshâk, Sîre, 205, 229, 237; Ġbn HiĢâm, Sîre, I, 222-223; Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 52; Zübeyrî, Nesebu Kureyş, 101; Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, I, 401; VI, 100; Ġbn Abdilber, el-İstîâb, 504; Ġbn Hacer, el-İsâbe, IV, 223.
18
Ġbn HiĢâm, Sîre, I, 365.
19 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 52; Zübeyrî, Nesebu Kureyş, 101; Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, VI, 100;
Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, I, 596-598.
20
Ġbn Ġshâk, Sîre, 199.
21 Ġbn Ġshâk, Sîre, 199.
Hicretten birkaç ay sonra yapılan kardeĢlik anlaĢmasında da Evs b. Sâbit ile kardeĢ olmuĢtur.23
C. Hicretten Sonra Hz. Osman
Medîne‟de Müslümanların sayısının artması bazı sosyal ve ekonomik ihtiyaçları da beraberinde getirdi. Bunlardan birisi de su sıkıntısıydı. O sıralar Medineliler su ihtiyacını Rûme adı verilen ve bir Yahudi‟nin iĢletmesinde bulunan kuyudan karĢılamaktaydılar. Sıkıntıyı giderebilmek için Hz. Peygamber, Rûme kuyusunu satın alıp Müslümanların hizmetine sunacak kimseyi cennetle müjdeledi. Hz. Osman da kuyuyu satın alıp Müslümanların hizmetine sundu.24
Yine Mescid-i Nebevî‟nin yerinin alınmasına da büyük katkıda bulundu.25
Hz. Osman‟ın eĢi Rukiye Medîne‟de iken ölümcül bir hastalığa yakalandı. O sırada KureyĢ kervanının önünü kesmek için Bedir‟e gitmeye hazırlanan Hz. Peygamber, Hz. Osman‟ın, Rukiye‟nin yanında kalmasını istedi. Hz. Osman, bu sebeple Bedir SavaĢı‟na katılamamıĢ, ancak Hz. Peygamber, Bedir dönüĢü ona da ganimetten pay vermiĢtir.26
Rukiye‟nin vefatı ile Allah Rasulü ile akrabalık bağı kesildiğine çok üzülen Hz. Osman‟ı, Hz. Peygamber, hicretin üçüncü yılında, kızı Ümmü Gülsüm ile evlendirdi.27 Hz. Osman yaptığı bu iki evlilik nedeniyle „Zü‟n-Nureyn (Ġki nur sahibi)‟ lakabı ile anılmıĢtır.28
Hz. Osman, Uhud SavaĢı‟na da katılmıĢ ve Ayneyn Tepesi‟ndeki okçuların yerlerini terk etmeleri ile ortaya çıkan kargaĢa anında bozguna uğrayıp kaçanlar arasında bulunuyordu. Hz. Osman‟ın muhasara edildiğinde defalarca yüzüne çarpılan bu durumu hakkında Allah Ģu ayetleri indirerek onları bağıĢladığını bildirmiĢtir:29
“Emir konusunda tartıştığınız ve isyan ettiğiniz ana kadar Allah size olan vadini
23
Ġbn HiĢâm, Sîre, I, 479, 505; Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 52-53; Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, VI, 100-101.
24 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, I, 435; Buhârî, Fezailü ashâbi‟n-nebî, 7; Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, II, 200-201;
Ġbn Abdilber, el-İstîâb, 505; Ġbn Hacer, el-İsâbe, IV, 223.
25 Ġbn Abdilber, el-İstîâb, 505; Mizzî, Tehzîbü‟l-kemâl, XIX, 450; Ġbn Hacer, el-İsâbe, IV, 223.
26 Ġbn HiĢâm, Sîre, I, 642-643, 678-679; Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 11; III, 53; Zübeyrî, Nesebu Kureyş,
101; Buhârî, Farzu‟l-humus, 14; Fezailü ashâbi‟n-nebî, 7; Meğâzî, 13; Ebû Davud, Cihâd, 151; Tirmizî, Menâkıb, 19; Belâzürî, Ensâbu‟l-eşrâf, I, 401; Ġbn Abdilber, İstîâb, 505; Ġbn Hacer,
el-İsâbe, IV, 223.
27 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 53; Zübeyrî, Nesebu Kureyş, 101; Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, I, 401; Ġbn
Abdilber, el-İstîâb, 505. Hz. Osman‟ın Ümmü Gülsüm ile nikâhlanmasını Cebrâil‟in Hz. Peygamber‟e ilettiğine dair rivayetler bulunmaktadır. Ahmed b. Hanbel, Fezâilü‟s-sahâbe, II, 631; Ġbn Mâce, Mukaddime, 13. Ancak bu rivayetin isnadı oldukça zayıftır.
28
Ġbn Hacer, el-İsâbe, IV, 223.
29 Ġbn Ġshâk, Sîre, 311; Buhârî, Fezâilü ashâbi‟n-nebî, 7; Meğâzî, 19; Tirmizî, Menâkıb, 19; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, II, 52.
çekleştirmişti. Onun izni ile kâfirleri öldürüyordunuz. Kiminiz dünya hayatını istiyor, kiminiz ahiret hayatını istiyordu. Sonra denemek için onların karşısında sizi bozguna uğrattı. Artık Allah sizi affetmiştir. Çünkü Allah çok bağışlayandır, çok lütufkârdır.”30
Hz. Osman‟ın diğer seferlerdeki konumu ise Ģöyledir: Hicretin üçüncü yılında yapılan Gatafan seferi ile hicretin dördüncü yılında yapılan Zâtü‟r-Rika Seferine Hz. Peygamber tarafından Medîne‟de vekil olarak görevlendirildiği için katılamamıĢ, bundan baĢka bütün sefer ve savaĢlarda Peygamberle birlikte bulunmuĢtur.31
Onun savaĢlardaki konumu hakkında temel kaynaklarda ayrıntılı bir bilgiye ulaĢamasak da, çağdaĢ yazarların kitaplarında onun yumuĢak huylu mizacı gereği genellikle savaĢlarda önemli görevler üstlenmediği, tâlî görevlerde bulunduğu ve lojistik destek sağladığı söylenmiĢtir.32
Nitekim Benî Kureyza Gazvesi‟nde alınan esirleri, Abdurrahmân b. Avf ile Osman satın almıĢtır.33
Hendek SavaĢı‟nda müĢrikleri müttefiklerinden ayırmak için Gatafan kabilesine anlaĢma yapmak üzere Hz. Osman‟ın gönderildiği rivayet edilmiĢtir.34
Hudeybiye AnlaĢması sırasında da Hz. Peygamber, onu Mekke‟ye elçi olarak göndermiĢ, onun gelmesinin gecikmesi üzerine ashabından biat almıĢtır. Rıdvan Beyatı adı verilen bu hadisede Hz. Osman‟ın hayatta olduğunu öğrenen Hz. Peygamber, bir elini diğer eli üzerine koyarak Hz. Osman adına kendisine beyat ettiğini açıklamıĢ ve „Allah‟ım! Bu beyat da Senin ve elçinin hizmetinde olan Osman içindir.‟ buyurmuĢtur. Sonunda Müslümanlar ile Mekkeliler arasında bir barıĢ anlaĢması yapılmıĢ ve Müslümanlar Medine‟ye geri dönmüĢlerdir.35
Hz. Osman‟ın bu barıĢ anlaĢmasındaki rolü önemlidir. Ölümü göze alarak Mekke‟ye elçi olarak gitmiĢ ve güzel hitabeti ve barıĢçı söyleviyle Mekkelileri yumuĢatmıĢtır.
Hz. Osman‟ın yumuĢak huylu ve akrabalarına düĢkün olması, onu, Hz. Peygamber‟den af dilemek isteyenlerin referansı haline getirmiĢtir. Uhud‟da Hz. Hamza‟nın cesedine eziyet yapan Muâviye b. Muğîre Medîne‟ye gelip Hz. Osman‟a iltica etmiĢ, ancak kendisine verilen sürede Medîne‟den çıkmayınca öldürülmüĢtür.36
30
Âl-i Ġmrân, 3/155.
31 Ġbn HiĢâm, Sîre, II, 46, 203; Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 31, 57; III, 53; Zübeyrî, Nesebu Kureyş, 101;
Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, II, 66.
32 Akarsu, Hz. Osman, s. 33. 33
Vâkıdî, el-Meğâzî, II, 523.
34 Vâkıdî, el-Meğâzî, II, 477.
35 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 92-94; Ġbn HiĢâm, Sîre, II, 315-318; Buhârî, Fezailü ashâbi‟n-nebî, 7;
Megâzî, 32; Müslim, Ġmâre, 67-81; Tirmizî, Menâkıb, 19; Ġbn Abdilber, İstîâb, 505; Ġbn Hacer,
el-İsâbe, IV, 223.
KureyĢ‟in Hudeybiye anlaĢmasını bozmasının hemen ardından Medîne‟ye gelerek anlaĢmayı tazelemek isteyen Ebû Süfyân, Hz. Osman‟dan yardım istemiĢ, ancak Hz. Osman bundan kaçınmıĢtır.37 Yine Mekke fethinde nerede bulunursa bulunsun öldürülmesi emredilen Hz. Osman‟ın sütkardeĢi Abdullah b. Sa‟d b. Ebî Serh, Hz. Osman‟a sığınmıĢ ve onun ricası üzerine affedilmiĢtir.38
Hz. Osman‟ın katıldığı belki de en çok üzerinde durulması gereken seferlerden birisi Tebük seferidir. Halkın büyük bir sıkıntıda olduğu ve „Zorluk seferi‟ diye anılan bu sefer için Hz. Osman malının üçte birini vakfetmiĢ, binlerce mücahidi donatmıĢ, yüzlerce deve bağıĢlamıĢ, ayrıca nakdi yardımda bulunmuĢtur. Hz. Peygamber, onun bu yaptıklarından memnun kalarak „Osman‟ın yaptığı bu yardım, bundan sonraki yapacaklarına keffarettir. Allah‟ım! Kendisinden razı olduğum Osman‟dan sen de razı ol.‟ buyurarak dua etmiĢtir.39
Hz. Osman, Rasulullah ile beraber Veda haccına da katılmıĢtır.40 Seferde ve hazarda Hz. Peygamber‟e refakat eden Hz. Osman, ondan öğrendiği bilgilerle Hz. Peygamber hayatta iken kendisine danıĢılan ve fetva sorulan sayılı kiĢilerden birisi,41
yine Hz. Peygamber hayatta iken Kur‟ân ayetlerinin tamamını ezberleyen altı kiĢiden biri42 ve Hz. Peygamber‟in kâtiplerinden biri olmuĢtur.43
D. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer Dönemlerinde Hz. Osman
Hz. Peygamber (s.a.), 10/632 yılında vefat etti. Ashabı, kendilerinden çok sevdikleri peygamberlerinin öldüğünü kabullenemedi. Onun vefatından sonra Hz. Ömer‟in „Muhammed öldü‟ diyeni ölümle tehdit ettiği çokça anlatıldığı için meĢhur olmuĢtur.44
Hz. Osman‟ın da Peygamber (s.a.) vefat edince “Vallahi o ölmedi. Allah, onu, Meryem oğlu Ġsa gibi göğe çıkarmıĢtır. Onun öldüğünü söyleyeni dinlemeyip susturacağız.” dediği nakledilmiĢtir.45
Hz. Ebû Bekir, ayeti kerîmelerle desteklediği
37 Vâkıdî, el-Meğâzî, II, 793. 38
Ġbn HiĢâm, Sîre, II, 409; Ebû Dâvud, Cihâd, 127; Hudûd, 1; Nesâî, Tahrîmü‟d-dem, 13, 14; Belâzurî,
Ensâbu‟l-eşrâf, XI, 19-20.
39 Ġbn HiĢâm, Sîre, II, 517-518; Tirmizî, Menâkıb, 19; Ġbn Abdilber, el-İstîâb, 505-506. 40 Vâkıdî, el-Meğâzî, III, 1090.
41
Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 302-303.
42 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 306; Ġbn Ebî ġeybe, el-Musannef, XV, 481-482, Ġbn Asâkir, Târîh, XI, 74. 43 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, I, 246, 265; Taberî, Târîh, III, 173; Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, II, 193; Alî
el-Müttakî, Kenzü‟l-ummâl, XIII, 487.
44 Ġbn HiĢâm, Sîre, II, 655; Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 266-267, 270; Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, II, 240-242. 45 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 271-272; Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, II, 242.
hitabesi ile bu ĢaĢkınlık ortamını yatıĢtırmayı baĢarmıĢtır.46
Daha sonra Benî Sakîfe toplantısı yapılmıĢ ve Hz. Ebû Bekir halife seçilmiĢtir. Hz. Osman da ona ilk biat edenlerden olmuĢtur.47
Hz. Ebû Bekir döneminde onun kâtiplerinden biri olan Hz. Osman,48 aynı zamanda halifenin danıĢmanlarından olmuĢtur. Hz. Ebû Bekir, önemli iĢlerinde onun görüĢlerini de almayı ihmal etmemiĢ,49
12/633 yılında hac için Mekke‟ye giderken Medîne‟de vekil olarak Hz. Osman‟ı bırakmıĢtır50
Hz. Osman‟ın sözü geçen biri ve arabulucu olmasının Hz. Ebû Bekir zamanında da devam ettiği görülmektedir. Onun Hz. Ali ve ailesinin Hz. Ebû Bekir‟e biat etmesinde de önemli rol oynadığı rivayet edilmiĢtir.51
Bundan baĢka Hz. Peygamber‟in hanımları, kendi hakları olduğunu iddia ettikleri Fedek ve Hayber gelirlerindeki hisselerini istemek için Hz. Osman‟ı halifeye elçi olarak göndermiĢlerdir. Bilindiği gibi Hz. Ebû Bekir, “Peygamberler miras bırakmazlar” hadisini hatırlatarak bu meseleyi çözüme kavuĢturmuĢtur.52
Hz. Ebûbekir‟in halifeliği döneminde de Hz. Osman‟ı, cömert ve yardımsever biri olarak görmekteyiz. Hz. Osman, Medîne‟de kıtlık yaĢandığı günlerde kendisine ait ġam‟dan dönen bin deve buğday yüklü kervanı, tüccarların kârlı tekliflerine rağmen, Medîne halkına bağıĢlamıĢtır.53
46 Abdürrezzâk, el-Musannef, V, 437; Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 267-269, 272; Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf,
II, 240-241.
47 Hz. Ebû Bekir‟in halife seçilmesi ile ilgili geniĢ bilgi için bk. Zorlu, Cem, İslâm‟da İlk İktidar Mücadelesi, Konya, 2002, s. 74-245; Hatipoğlu, M. Sait, “Hilâfetin KureyĢliliği”, A.Ü.İ.F. Dergisi,
XXIII (Ankara 1982), 121-223.
48
Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 302-303; Ġbn Asâkir, Târîh, XXXIX, 209; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, II, 268; Zehebî, Târîhu‟l-İslâm, III, 121.
49 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, II, 302-303; Ġbn Asâkir, Târîh, XXXIX, 209. Hz. Ebû Bekir‟in Hz. Osman‟a
danıĢtığı birkaç örnek için bk. Sallâbî, Hz. Osman, s.51. Akarsu, Hz. Osman‟ın Hz. Ebû Bekir döneminde Kur‟ân‟ın Mushaf haline getirilmesinde de görev aldığını söylemiĢtir. Akarsu, Hz. Osman, 42. Biz baktığımız kayraklarda bu ifadeyi doğrulayacak bir bilgiye rastlamadık.
50 Ġbn Sa‟d, et-Tabakât, III, 171; Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, X, 74; Ġbn Asâkir, Târîh, XXXIX, 209;
Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, II, 251; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, IX, 537.
51
Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, II, 270.
52 Mâlik, Kelâm, 12; Buhârî, Meğâzî, 14; Ferâiz, 3; Müslim, Cihad ve Siyer 51; Ebû Dâvud, Harac, 19;
Belâzurî, Ensâbu‟l-eşrâf, II, 173-174; Zehebî, Târîhu‟l-İslâm, III, 21.
53 Sallâbî, Hz. Osman, 50. Bu bilgi çok meĢhur olmasına rağmen temel Ġslam tarihi ve hadis
kaynaklarında tespit edemedik. Bu bilgiyi bulabildiğimiz en erken kaynak Âcûrî‟nin (360/971)
eş-Şerîa adlı eseri oldu. Bu eserin muhakkiki Abdullah b. Ömer b. Süleyman ed-Demîcî, söz konusu
rivayeti sadece Âcûrî‟nin bu eserinde gördüğünü belirtmiĢtir. Âcûrî, eş-Şerîa, IV, 2012-2014. Bazı menâkıb kitapları (Ġbn Kudâme, er-Rikka ve‟l-bükâ, s. 190; Sivâsî, Dört Büyük Halife, s. 281-282) ve son devir eserleri de bu rivayete yer vermektedirler. Bk. Ahmed el-Hurûf, Şehîdü‟d-dâr, s. 21; Hasan Eyyûb, el-Hulefâü‟r-râşidîn, s. 191.
