BÖLÜM 3: RUSYA ÇOKKÜLTÜRLÜLÜĞÜ
3.9 Rusya Federasyonu Dönemi
Sovyetler Birliği’nin çöküşü Rusya’yı barındırdığı farklı etnik gruplardan oluşan nüfusu ve sahip olduğu toprakları açısından paradoksal bir durumda bıraktı. Nüfusu neredeyse yarıya düşmüş ve sınırları küçülmüştür. Devletleri devlet yapan askeri, ticari, sanayi ve dahi kültürel kodları tekelinde bulunduran Rusya, çok geçmeden kendisini terk eden ülkelerin çoğunu SSCB’nin sınırlarını ima eden Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) adı altında sürdürülebilir politik, sosyal ve kültürel alan açarak yeniden kendisine bağlamıştır.
Komünizmin çöküşünden sonra dini grup ve kiliselerin etkisini artırmaya başladığı Rusya Federasyonu’nda, Papalıkla anlaşmalar yapılmış ancak sekülerizm kabul edilmiştir (Albayrak, 2015, s. 190).
Dışarıda bunu yaparken Federasyon içinde ise artan milliyetçi unsurları bertaraf edebilmek, çok kimlikli ve çoketnili sosyal dokuya yönelik uygulanması planlanan politikalar için öncelikli olarak kimlik ve çokkültürlülük tanımlamalarının iyi belirlenmesi ve Rusya halklarının (nüfusun çoğunluğunu teşkil eden etnik Rusların da dahil) bu kavramlarla alakalı düşüncelerinin iyi analiz edilmesi gerekmektedir. Zira Rus gençlerinin önemli bir kesimi son yıllarda sosyal, kültürel ve ekonomik nedenlerle aşırı sağ propagandanın etkisi altına girmiş durumdadır. Günümüzde Rusya’da zenofobi, ırkçı milliyetçilik ve Kafkas karşıtlığı artarak, Slav olmayan göçmenlere karşı nefret besleyen organize edilmiş bir siyasi akıma dönüştürülmektedir (Kuzmin, 2010, s. 148-149).
Rusya’da zenofobi ve milliyetçilik zemininde işlenmiş suçları analiz eden SOVA’nın28 2019
yılı araştırma raporlarına göre 2007-2018 yılları arasında Rusya’da ırkçı ve yabancı düşmanlığı saldırıları yüzünden yaşamını yitirenlerin sayısı 3516’dır (SOVA, 2019):
Yaşamını Yitirenler 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 Toplam 1 Orta Asyalı 5 10 28 14 45 77 44 51 103 132 190 131 830 2 Kafkasyalı 4 3 8 17 31 19 23 48 96 102 102 453 3 Siyahi 1 1 1 6 15 7 26 20 30 61 29 34 231 4 Arap 4 6 1 2 5 2 2 15 22 59 5 Asyalı 1 3 5 2 6 7 5 15 21 49 47 72 233 6 Diğer Slavlar 7 7 10 9 9 31 16 27 109 59 73 75 432 7 Gençlik Grupları ve Sol Gruplar 15 22 15 17 16 7 58 41 71 82 106 179 629 8 Evsizler 1 5 2 2 12 5 8 6 4 4 5 4 58 9 Ruslar 2 4 1 5 3 3 9 9 8 15 22 81 10 Yahudiler 3 3 1 2 3 3 4 6 10 35 11 Dini Gruplar 1 3 22 23 15 30 12 31 25 3 7 9 181 12 LGBT 6 11 4 9 9 27 12 3 3 7 7 98 13 Diğerleri 2 8 5 8 13 9 11 11 35 25 28 28 183 14 Tespit Edilemeyenler 4 1 8 13 TOPLAM 43 77 102 106 169 245 216 245 463 525 630 695 3516
28 Rusya’da faaliyet gösteren bilgi analiz merkezidir. Kurum Rusya Devlet Başkanı kararnamesine uygun
olarak Uluslararası İnsan Hakları Ortaklığı (IPHR), Rusya Yahudi Kongresi, Norveç Helsinki Komitesi ve AB desteği ile faaliyet göstermektedir.
Özellikle 2014 yılında Kırım’ın ilhakından sonra Ukrayna’dan gelen mülteciler ve ekonomik sorunlar nedeniyle eski Sovyet cumhuriyetlerinden Rusya’ya gelen göçmenler Rusya’da aşırı sağ milliyetçiliğin artışını tetiklemiştir. Etnik sorunlar, göç, demografi ve istihdam konusundaki sorunların çözümü için etkin bir hükümet politikasının olmayışına bir de Rusya toplumundaki tolerans ve anlaşma kültürünün düşük düzeyde olması gibi sebepler eklenince Rus milliyetçiliğinin ve buna bağlı olarak ırkçılığın ve yabancı düşmanlığının giderek artış göstereceği tahmin edilmektedir.
Son yıllarda, Batı’da olduğu gibi Rusya’da da hemen hemen bütün etnik ilişki uzmanları ırkçılığı konu alan bir kitap yayımlamıştır. Şu da bir gerçek ki, ayrımcılık karşıtı siyasetlerin ve sosyoloji araştırmalarının aslında farkında olmadan güçlü bir “ırk” bilinci yaratmaktadır (Schnapper, 2005, s. 393). İdaresi zor olan farklı dil, kültür ve inanç gruplarından müteşekkil Rusya toplumu, son yıllarda yaşanan gelir dağılımındaki dengesizik yüzünden toplumsal hareketliliğin üst seviyede olduğu bir dönemi yaşamaktadır. Buna bağlı olarak hükümet, toplumun dışarıdan manüpile edilmesini önlemek maksadıyla 2012 yılında Sivil Toplum Örgütleri (STK) ilgilendiren ve uluslararası kamuoyunda “Ajan Yasası”29 olarak
29 Rusya Federal kanunu No: 121. Kâr amacı gütmeyen ve yabancı ajan görevi üstlenen kuruluşlar hakkında
Kabul tarihi: 20.07.2012.
Genel olarak kanunun getirdiği yenilikler:
STK’ların önceden kayıtlı olduğu merkez değiştirilmiş ve denetimleri farklı birkaç kuruma bağlanmıştır.
Yurtdışından mali destek alan ve siyasi faaliyetlerde bulunan kuruluşların “Yabancı Ajan Fonksüyonu Üstlenen Kar Amacı Gütmeyen Kuruluş” adı altında kayıt yaptırması gerekmektedir.
Bu kuruluşlar yurtdışı mali kaynaklarını her üç ayda bir hangi amaçlarla kullanacaklarını ibraz etmeleri gerekmektedirler. Yurt dışından edindikleri mali kaynakları ayrıca muhasebelendirmeleri ve bir Rus finans denetçisi tarafından bu görevin yerine getirilmesi gerekmektedir.
Bu kuruluşlar internet ve diğer yayın organları aracılığı ile yapacakları haberlerin veya bilgilendirmenin sonunda Yabancı Ajan olduklarını belirtmek zorundadırlar.
Hangi kuruluşlar “Yabancı Ajan” adı almak zorundadırlar: Yurtdışından mali kaynak alan kuruluşlar.
Siyasi faaliyetlerde bulunan kuruluşlar (siyasi partiler hariç)
Bilim, sağlık, kültür, sosyal destek, anne ve çocukların korunması, engellilerin sosyal desteği, sağlıklı yaşam propagandası ve spor, bitki-hayvan ve doğanın korunması ve diğer hayır faaliyetleri yürüten kuruluşlar bu kapsama alınmaz.
Sorumluluklar, Cezalar ve yaptırımlar:
STK’lar yetkili organa bir dilekçe ile başvuru yapmalı ve kendilerini Yabancı Ajan olarak kaydettirmelidirler. Aksi halde STK’ların 6 aya kadar faaliyetleri durdurulur ve banka hesapları dondurulur.
STK’lar birkaç kurum tarafından kontrol edilir. Ayrıca “Suç yolları ile gelirlerin yasallaştırılmasını ve terörizmin finanse edilmesini engelleyen federal organ” da denetçi kurumlar arasındadır ve bu
adlandırılan bir kanun çıkartmıştır. Kanun, Rusya Federasyonu resmî gazetesi (www.pravo.gov.ru, 2012)’nde yayınlandıktan sonra 2018 yılında yayınlanan İnsan Hakları İzleme Örgütü Raporuna göre (HRW, 20018) çeşitli İnsan Hakları Örgütleri ile bunlara çevre grupları da dahil olmak üzere 30'dan fazla STK kapatılmıştır.
Rusya Anayasasının 13. Maddesinde “Toplumsal birlikler kanun önünde eşittir”ilkesine (www.constitution.ru) aykırı olan bu tutumundan yalnızca kimlik ve kültürlerini muhafa etmek için kurulmuş olan azınlık dernekleri de olumsuz etkilenmiştir. Çokkültürlülük politikaları ve uygulamaları bir tarafa, temel insan haklarının olmazsa olmazları arasında yer alan ifade özgürlüğü, anadil, din ve kültür özgürlüğü, iletişim özgürlüğü gibi kavramların Rusya Anayasasının 2930,3031,6832,6933’uncu maddelerine aykırı şekilde işletildiği ve bu
haliyle SSCB dönemi uygulamalarının dahi gerisinde kaldığı söylenebilir.
Mart 2018 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde hükümet siyasi muhalefet ve barışçıl protestoculara yönelik baskılar yapmış ve bağımsız sesleri bastırmak için yeni adımlar
kurum her yıl Rusya topraklarında faaliyet gösteren Yabancı Ajan STK’ları hakkında Rusya meclisini bilgilendirir.
Yabancı Ajan kanunun 301.1. maddesi gereği kanunu kasıtlı olarak ihlal edenlerle ilgili 300.000 ruble veya kişinin 2 yıllık geliri veya 480 saat devlete zorunlu hizmet veya 2 yıl hapis cezası uygulanır. Yabancı Ajan Kuruluşlarının, 200.000 rubleye kadar olan yurt dışı kaynaklı mali gelirleri denetimden
geçirilir. 200.000 ruble üstü gelirler ise zorunlu denetime tabi tutulur.
30 Rusya Anayasası Madde 29:
Her kesin düşünce ve ifade özgürlüğü güvence altına alınır. Sosyal, ırki, milli veya dini kin ve düşmanlığı uyandıracak propaganda yapma veya teşvik etme yasaktır. Sosyal, ırk, milliyet, din veya dil üstünlüğünün propagandası yasaktır. Hiç kimse görüş ve inançlarını açıklamaya veya onlardan vazgeçmeye zorlanamaz. Herkes; her türlü yasal yöntemle bilgiyi serbestçe arama, edinme, aktarma, ürütme ve yayma hakkına sahiptir. Devlet sırrını oluşturan bilgilerin listesi federal kanunla belirlenir. Kitlesel iletişim özgürlüğü temin edilir. Sansür yasaktır.
31 Rusya Anayasası Madde 30:
Herkes kendi çıkarlarını korumak için sendikalar oluşturma hakkı dahil örgütlenme hakkına sahiptir. Toplumsal birliklerin faaliyet özgürlüğü güvence altına alınır.
32 Rusya Anayasası Madde 68:
Rusya Federasyonu genelinde devlet dili Rusçadır.
Cumhuriyetler kendi devlet dillerini belirleyebilirler. Bu diller Cumhuriyetlerin devlet hakimiyeti organlarında, yerel yönetim organlarında, devlet kurumlarında Rusya Federasyonu’nun devlet dili ile bir arada kullanılır. Rusya Federasyonu, tüm halklarına ana dillerini muhafaza etmeleri, öğrenmeleri ve geliştirmeleri için ortamın oluşturulması hakkını güvence altına alır.
33 Rusya Anayasası Madde 68:
Rusya Federasyonu; milli azınlıkların haklarını, uluslararası hukukun evrensel ilke ve normlarına ve Rusya Federasyonu’nun uluslararası antlaşmalarına uygun olarak güvence altına alır.
atmıştır. Rusya, kontrolü altındaki doğu Ukrayna’daki “ayrılıkçıları” desteklemeye devam ederek, sadece kendi topraklarında değil işgal altındaki Kırım’daki Tatar Türkleri’ni ve diğer muhalifleri susturmayı hedeflemiştir (HRW, 20018).
Sovyetler Birliği döneminde farklı millet ve kültürleri birarada tutabilmek üzere devlet politikası olarak kullanılan “Halkların Dosluğu” söylemi Rusya Federasyonu döneminde “Halkların Dostluğu-Rusya’nın Birliği” şeklinde devam ettirilmektedir. Bu söylemi 8 Temmuz 1998 tarihinde kurulan Rusya Halklar Asamblesi (ANR) resmi mottosu olarak kullanmaktadır. ANR’nin amaçları ise kendi tüzüğünde şu şekilde sıralanmıştır (ANR, 1998- 2019):
Rusya Federasyonu'nun çok uluslu toplumunun birliğinin güçlendirilmesi, Rusya halklarının etnokültürel çeşitliliğinin korunması ve geliştirilmesi,
Rusya halklarının ulusal, kültürel geleneklerinin restorasyonu ve korunması ile (devlete) tam uyumlu gelişimlerinin sağlanması,
Etnik gruplar arası ilişkilerin iyileştirilmesi,
Rusya devlet yapısını güçlendirmeyi amaçlayan devlet otoriteleri, yerel özerk yönetim ve etnik topluluklar arasında verimli bir diyaloğun sağlanması,
Etnik gruplar arası yaşanabilecek çatışmalara müdahil olma ve çözüme ilişkin öneriler sunma,
Halklar arasında karşılıklı olarak yararlı ve güçlü bağlar geliştirmeyi amaçlayan girişimlerin desteklenmesinde kamu, özel ve devlet yapılarının birleştirilmesinde ve koordine edilmesinde yardımcı olma.
Rusya Halklar Asamblesi’nin faaliyetleri incelendiğinde salt kültürel etkinlik ve kutlamaların dışında amaca uygun bir fonksiyonunun olmadığı görülmektedir (ANR, 1998- 2019).
Sovyetler Birliğinde çoğulculuğa dayanan toplum, etnik grupların kamusal yaşamdaki varlığını olduğu gibi tanıyordu, ancak bu durum toplum üyelerinin yurttaşlık temelinde bütünleşmesine engel değildi. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Rusya Federasyonu’nda
eşitsizliklerin kaynağını sadece kültürel farklar olarak göstermek yanlış olabilir. Kapitalizme hızlı geçişe bağlı olarak sınıfsal dengeler ve yapılar bozuldu. Dolayısıyla artık çokkültürlülüğün tesisi için sadece farklı grupların fırsat eşitliğini sağlamak yetmiyor ayrıca kapitalizme bağlı yapısal ayrımcılıkla da mücadele etmek gerekiyordu.