Özel denetim hakkının pay sahipliği hakları içindeki yerini açıklarken, onun yönetime katılma haklarından olduğunu ve bu hak kategorisi içinde hakkın, hem aydınlatıcı hem de koruyucu hak niteliğini açıklamıştık119. İşte özel denetimin pay sahiplerini bilgilendirme amacı, özel denetim hakkının “aydınlatıcı hak” olma özelliğiyle ilgilidir. Özel denetim sayesinde pay sahipleri, anonim ortaklığın faaliyeti, işlemleri, ekonomik ve mali durumu ve geleceği hakkında bilgi edinir. Bu sayede pay sahipleri, diğer pay sahipliği haklarını daha bilinçli kullanır ve menfaatlerinin gerektirdiği takdirde uygun tedbirleri alır.
118 Weber, Sonderprüfung, s. 403; Basler Kommentar/Weber, Art. 697a, kn. 1.
119 Bkz. yuk: B. 1, § 2, II.
35
Anonim ortaklığa bir malvarlığı değeri koyarak sermayeye katılan pay sahipleri ortaklık işlerine çoğu kez yabancıdır. Ortaklık işleri hakkında yönetim kurulu ve bazı hallerde denetçiler bilgi sahibidirler. Pay sahiplerinin menfaati ise paya bağlı tüm mal varlıksal ve yönetsel hakları etkili kullanabilmesindedir. Bu bakımından onların ortaklık işleri hakkında bilgi almasının önemi açıktır. Ancak zamanında, tam ve doğru bilgi ile pay sahibi, pay sahipliği haklarını etki kullanabilecektir. Bu konuda yönetsel hakların başında gelen ve diğer pay sahipliği haklarının kullanılabilmesinde temel oluşturan oy hakkı önem arz eder. Pay sahipleri genel kurulda kullandıkları oy hakkı ile diğer pay sahipliği haklarının bilinçli olarak kullanabilir; yönetime etki edebilir ve onu denetleyebilir. Pay sahibinin oy hakkını kullanırken yapacağı tercihler ve seçimler ise ancak kendisine sağlanan tam ve doğru bilgi akışı ile mümkündür. İşte özel denetim hakkı başta oy hakkı olmak üzere, tüm pay sahipliği haklarının daha etkin kullanılmasında pay sahiplerinin bilgi almalarını sağlayacak ve onların belirli konularda tereddütlerini giderebilecek bir yoldur.
Özel denetim hakkının bu oldukça genel amacı, Ticaret Kanunu’nun 438’inci maddesinin birinci fıkrası ile bağlantılıdır. Çünkü TTK m. 438, f. 1, özel denetim hakkının bireysel pay sahipliği niteliğine ilişkindir ve buna göre özel denetim talebinde bulunabilmenin koşullarından biri de “pay sahipliği haklarının kullanılması bakımından özel denetimin gerekli olduğunun120” pay sahipleri tarafından ortaya konulmasıdır.
Özel denetim hakkı, pay sahiplerinin bilgilenmesi sağlayarak pay sahipliği haklarını daha bilinçli kullanmayı sağlamanın tek yolu olmadığı gibi, bu konuda başvurulacak ilk yol da değildir. Anonim ortaklıklarda pay sahiplerinin bilgi alma kaynaklarından ilki, kamuyu aydınlatma ilkesi ile gerçekleşir. Önceleri hisse senetleri borsada işlem gören anonim ortaklıklar ile anılan, daha sonraları tüm ortaklıkları kapsayan bir anlayışa evrilen ve şeffaflık, adillik, hesap verilebilirlik ve sorumluluk taşıyıcı kolonları ile temellenen kurumsal yönetim ilkelerinin dört sac ayağından birini oluşturan kamuyu aydınlatma ilkesi121 sayesinde pay sahipleri, kendileri bakımından önemli tüm ortaklık işleri, ilişkileri, raporları, plan ve projeleri
120 Özel denetim talebinin maddi koşullarından ilki olarak açıkladığımız bu koşula ilişkin açıklamalar için bkz.
aşa: B. 2, § 8, II. A.
121 Kurumsal yönetimin esaslı dört unsurundan biri olarak da nitelendirilen kamuyu aydınlatma ilkesi hakkında ayrıca bkz. Ali Paslı: Anonim Ortaklık Kurumsal Yönetimi, 2. B, İstanbul 2005, s. 74-76. Kmauyu aydınlatma bugün yerini oldukça büyük oranda daha anlaşılır bir kavram olan “şeffaflığa” bırakmıştır. Bkz. Genel Gerekçe, p. 68. Şeffaflık/kamuyu aydınlatma ilkesi açısından SerPK’nın anonim ortaklıklardaki yönetim kuruna ilişkin yaklaşımı için bkz. H. Erdal Demir: Sermaye Piyasası Kurulu’nun Anonim Şirketlerdeki Yönetim Kuruluna İlişkin Kurumsal Yönetim İlkeleri, İstanbul 2013, s. 124-126.
36
hakkında bilgi alma hakkına sahiptirler122. Bununla birlikte bu ilke kapsamında edinilen bilgi, sadece pay sahiplerine değil ortaklıkta menfaati olan tüm ilgililere yöneliktir. Bu sebeple de kamuyu aydınlatma ilkesi altında verilen bilgiler oldukça geneldir. Verilen bilgilerin genel oluşu bunların yüzeysel olmasına yol açar. Üstelik bu bilgiler geriye dönüktür. Dolayısıyla pay sahipliği haklarını kullanmak isteyen pay sahiplerini harekete geçirme konusunda yetersiz kalmaktadır.
Pay sahipliği haklarının daha bilinçli kullanılma bağlamında pay sahiplerinin ortaklık işleri hakkında bilgilendirilmesini sağlamaya yönelik başka bir bilgi alma kaynağını, Ticaret Kanunu’nun 437’nci maddesinde düzenlenen pay sahibinin bireysel bilgi alma hakkı oluşturur.
Bu hak da kendi içinde pasif bilgi alma, aktif bilgi alma ve inceleme hakkı olarak üçe ayrılabilir.
Pay sahipleri, pasif ve geriye dönük (retrospektif) bilgi alma kapsamında, genel kurul toplantısından en az onbeş gün önce hazır bulundurulan finansal tabloları, konsolide finansal tabloları, yönetim kurulunun yıllık faaliyet raporlarını, denetleme raporları, kar dağıtım önerine ilişkin belgeleri inceleyerek bilgi sahibi olabilirler (TTK m. 437, f. 1). Aktif bilgi alma kapsamında ise pay sahipleri, genel kurulda yönetim kurulu üyelerine ve bulunduğu takdirde denetçilere, soru sormak suretiyle ortaklık işleri ve denetimin yapılma şekli ve sonuçları hakkında bilgi isteyebilirler. Yine aktif bilgi alma hakkının bir uzantısı olarak inceleme hakkı sayesinde pay sahipleri, ortaklığın ticari defter ve yazışmalarının sorularını ilgilendiren kısımlarını inceleyebilmek için genel kuruldan ve yönetim kurulundan kendilerine izin verilmesini isteyebilirler. (TTK m. 437, f. 2 ve 4). Pay sahiplerinin bilgi alma veya inceleme haklarının ihlali mülga Ticaret Kanunundaki düzenlemenin aksine, 6102 sayılı TTK’nın yürürlüğü ile yaptırıma bağlanmıştır. Ticaret Kanunu’nun 437’nci maddesinin beşinci fıkrasında yer alan hükme göre, pay sahiplerinin bilgi alma veya inceleme istemleri cevapsız bırakılır, haksız olarak reddedilir veya ertelenirse, pay sahiplerinin mahkemeye başvurma hakkı vardır.
Pay sahiplerinin ortaklık işleri hakkında hukuksal bilgi kaynaklarını şöyle özetlemek mümkündür: Kamuyu aydınlatma ilkesi kapsamında diğer tüm menfaat sahipleri ile kamuya duyurulduğu anda ve şekliyle pay sahiplerine aktarılan genel bilgiler, ilk bilgi kaynağını oluşturmaktadır. İkinci olarak, TTK m. 437, f. 1 hükmü uyarınca pay sahibinin bireysel fakat
122 Ticaret Kanunu’nun kurumsal yönetim anlayışı hakkında bkz. Genel Gerekçe, p. 88 vd.
Kurumsal yönetim ilkesinin bilgi alma hakkı ile ilgisi bakımından ayrıca bkz. Ünal Tekinalp: İşletme İlgililerinin Finansal Bilgi Elde Etmek Hakkı, Muhasebe Enstitüsü Dergisi, S. 21-22, Ağustos-Kasım 1980, s. 16 vd; Arslan Kaya: Anonim Ortaklıkta Pay Sahibinin Bilgi Alma Hakkı, Ankara 2001, s. 15 vd.
37
pasif bilgi alma hakkının olduğunu söyleyebiliriz. Üçüncü bilgi kaynağı ise, TTK m. 437, f. 2-5’te düzenlenen aktif bilgi alma hakkıdır. Aktif bilgi alma hakkının ise soru sormaya dayalı bilgi alma hakkı (m. 437, f. 2) ve inceleme hakkı (m. 437, f. 4) olmak üzere iki yönü vardır. İşte özel denetim hakkı ise, pay sahiplerinin ortaklık işleri hakkında bilgi alma kaynağı olması bakımından, aktif bilgi alma hakkı içerisinde yer alan ve bu hakkın iki yönünün tamamlayıcısı ve uzantısı olan bir haktır123.
Özel denetim hakkının soru sormaya dayalı bilgi alma hakkı ve inceleme hakkının tamamlayıcısı ve uzantısı olmasının bir görünümünü, pay sahiplerinin genel kurulda özel denetim talebinde bulurken ön koşul olan önce bilgi alma ve inceleme hakkına başvurulmasının gerekliliği oluşturmaktadır. Pay sahiplerinin ortaklık işleri hakkında bilgilenmesi sağlanarak pay sahipliği haklarının daha bilinçli kullanılmasını sağlamanın tek yolunun özel denetim olmadığını belirtirken bu konuda diğer bilgi alma kaynaklarını belirtmiştik. Hakkın bu bilgi alma kaynaklarından ilki olmadığını ifade ederken vurgulamak istediğimiz ise, hakkın bu ikincil özelliğidir. Yani özel denetim hakkı pay sahipliği haklarının etkin kullanılması noktasında önemli bir bilgi alma kaynağıdır; fakat bu konuda bilgi alma ve inceleme hakkından sonra gelir124.
Pay sahiplerinin ortaklık işleri hakkında bilgilendirilmesi hususunda özel denetim hakkının bilgi alma hakkından sonra gelişi, aynı zamanda onu bilgi alma kaynakları arasında farklı bir yere de koymaktadır. Özel denetim hakkını bu anlamda farklı kılan özelliklerden biri, pay sahiplerinin bu yolla nitelikli ve işlenmiş bilgi alabilmesidir. Özellikle soru sormaya dayalı aktif bilgi alma hakkında pay sahipleri yönetim kurulu üyelerinin ve denetçilerin verdikleri bilgilerle yetinmek durumunda kalırlar. Hakkı sadece genel kurulda kullanılabilmesi sebebiyle verilen bilgiler çoğu zaman pay sahiplerini tatmin etmekten uzak olabilecektir. Pay sahiplerinin sorusuna geniş açıklamalarla cevap verilse dahi, bu bilgiler ortaklık iş ve hesaplarına yabancı pay sahiplerine oldukça teknik gelebilir. Bu halde özel denetim önemli rol oynar. Özel denetim sayesinde pay sahiplerine sağlanan bilginin kısa, yetersiz ve onları tatmin etmekten uzak olma ihtimali yoktur. Nitekim 6102 sayılı Ticaret Kanunu’nun özel denetim sisteminde her hâlükârda özel denetçiler mahkeme tarafından atanırlar. Böylelikle bağımsızlıkları sağlanan bu uzmanlar, başta bilgi alma ve inceleme hakkı olmak üzere (TTK m. 441, f. 2 ve 3) önemli yetkilerle
123 Aynı yönde bkz. Kaya, Bilgi Alma Hakkı, s. 54. İsviçre hukukunda benzer yönde tanımlama için bkz. Basler Kommentar/Weber, Art 697a, kn. 1.
124 Özel denetim hakkının tali (ikincil) niteliği hakkında bkz. aşa: B. 2, § 8, I. A.
38
donanmışlardır. Özel denetçiler bu yetkilere dayanak belirli bir konuyu açıklığa kavuşturmak için derinlemesine araştırma yaparak bir rapor düzenlerler. Yani özel denetim sayesinde pay sahipleri bilgiye, kaynağından ve açıklığa kavuşturulması istenen durum hakkında tatminkâr biçimde bağımsız uzmanlar eliyle ulaşırlar.
Özel denetim bu anlamda inceleme hakkına yaklaşırsa da, inceleme hakkında pay sahipleri ancak izin alındığı takdirde bir uzmandan faydalanabilirler. Bununla birlikte, özel denetimin mahkeme gözetiminde ve mahkeme tarafından atanan denetçiler eliyle gerçekleşmesi ve önemli yetkilerle donanmış şekilde ortaklıkta inceleme yaparak derin bir araştırma yapabilmesi, onu inceleme hakkından farklı kılar.
Her ne kadar bu başlık altında pay sahipliği haklarının bilinçli olarak kullanmasında özel denetim ile sağlanan nitelikli bilginin önemine değinmiş olsak da, sadece pay sahipliği haklarının kullanılmasında değil; aynı zamanda pay sahipliğinden çıkma yani ortaklıktan ayrılma noktasında da pay sahipleri, özel denetim yoluyla edindikleri bilgileri kullanabileceklerini de ekleyelim.
B. ORTAKLIK SIRLARI BAKIMINDAN PAY SAHİPLERİNİN