Müfettiş William Brodie ve Tercüman Nassif Mallouf’un Antalya’daki Tahkikatları

Frederick Gadaleta hakkındaki şikâyetlerin sonunun gelmemesi İngiltere Sefareti’ni harekete geçirmiş ve İstanbul’da bulunan İngiltere Elçisi Sir Henry Phillips’in girişimleriyle bir tahkikat heyeti oluşturularak bu heyetin Antalya’ya gönderilmesine karar verilmişti. Bu heyette İzmir’deki İngiltere Konsolosu Charles Blunt’un yanı sıra Müfettiş William Brodie ile

982 _{BOA. HR. MKT. 294-12, lef. 1 (25 Zi-l-ka’de 1275/26 Haziran 1859).} 983

BOA. A.} MKT. UM. 357-23, lef. 3 (23 Zi-l-hicce 1275/24 Temmuz 1859).

984 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 70.}

Tercüman Nassif Mallouf bulunuyordu. Ne var ki Charles Blunt, Ağustos’un sonlarında Antalya’ya hareket eden986

ve 5 Eylül’de Antalya’ya ulaşan987 William Brodie ile Nassif Mallouf’un aksine, ancak 21 Aralık’ta Antalya’ya gelebilmiştir988_{. Onun Antalya’ya geldiği}

tarihe kadar William Brodie ile Nassif Mallouf, Frederick Gadaleta hakkındaki iddiaları dinleme fırsatı bulmuş, meselenin tüm tafsilatına vakıf olabilmiştir.

Gerçekte Frederick Gadaleta aleyhindeki şikâyetler elçilik müfettişi ve tercümanı Antalya’ya varır varmaz dile getirilmeye başlanmıştı. Sözgelimi Isparta Meclisi, muhtemelen William Brodie’nin incelemesi için hazırladığı 8 Eylül 1859 tarihli mazbatasını Antalya Kaymakamı Mustafa Paşa’ya iletmişti989_{. Frederick Gadaleta’nın Metropolit Meletios’un}

şikâyetlerine de neden olan girişimleri de –mesela Alanyalı Damid’de pasaport verilmesi gibi– yine bu dönemde tekrar dile getirilmişti990.

Muhtemelen bu gibi şikâyetlerin ardı ardına William Brodie’yi iletilmiş olmasının ve elçilik müfettişinin Antalya’daki görüşmelerinin da etkisiyle 18 Eylül’e gelindiğinde Nassif Mallouf, Sir Henry Bulwer’e gönderdiği mektupta, Frederick Gadaleta hakkındaki şikâyetlerin “maalesef gerçek” olduğunu belirtmiştir. Aslında William Brodie ve Nassif Mallouf’ın ilk düşüncesi tahkikatı bir an evvel neticelendirerek Ekim’in ilk günlerinde Antalya’dan ayrılmaktı. Ne var ki meselenin bir an önce çözülmesini isteyen Sir Henry Phillips’in ısrarları ve Konsolos Vekili’nin sebep olduğu sorunların tahmin edilenden çok daha karmaşık olduğunun anlaşılması, elçilik müfettişi ve tercümanın daha uzun süre Antalya’da kalmayı kararlaştırmalarına neden olmuştur. Bu durum karşısında William Brodie ve Nassif Mallouf Antalya’ya gelmek için İzmir’den hareket edecek olan Charles Blunt’un gelişine kadar şehirde kalmaya karar vermişti. Charles Blunt ise 21 Aralık’ta Antalya’ya ulaşmış ve bu süre zarfında William Brodie ile Nassif Mallouf, başta Kaymakam Mustafa Paşa olmak üzere Antalya Meclisi ile Antalyalıların Frederick Gadaleta hakkındaki şikâyetlerini dinleme ve inceleme fırsatı bulmuştu991

.

Williem Brodie 29 Eylül’de Antalya Kaymakamı Mustafa Paşa’ya hitaben bir mektup kaleme alarak Antalya’da bulunma nedenlerini anlatmış, şehre, Konsolos Vekili hakkındaki şikâyetleri incelemek için geldiklerinin altını bir kere daha çizmişti992_{. Mustafa Paşa ise 2}

Ekim’de Williem Brodie’ye bir cevap göndererek Frederick Gadaleta hakkında Bab-ı Âli’ye iletilen şikâyetlerin bir kısmını listelemişti. Buna göre Frederick Gadaleta, 100 Türk lirası

986

BOA. HR. MKT. 300-39 (14 Muharrem 1276/13 Ağustos 1859).

987 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 22.} 988 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 22.} 989 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 74-82.} 990

BOA. HR. MKT. 316-44 (7 Rebî-ül-evvel 1276/4 Ekim 1859).

991 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 21-22.} 992 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 27.}

karşılığında Burdurlu Spiraki ile Antalya Meclisi azasından Çorbacı Hacı İstrati’nin oğlu Antalyalı Hacı Bandeli Danieloğlu’na pasaport vermişti. Hacı Bandeli Danieloğlu sahip olduğu bu pasaportla İskenderiye’ye gitmişti. Konsolos Vekili bunların haricinde Haim Avadja’yı himayesine almış, bu korumanın karşılığında onun sahip olduğu arazinin küçük bir bölümüne el koymuştu. Konsolos Vekili ayrıca, Fırıncı Francesko ile Hekim Costentaki’den çeşitli hediyeler almıştı993

.

Mustafa Paşa Williem Brodie’ye hitaben kaleme aldığı 23 Ekim 1859 tarihli mektubunda ise Frederick Gadaleta’nın kendisi hakkındaki asılsız ithamlarına değinmiştir. Bu ithamlardan ilki, Frederick Gadaleta’nın, Mustafa Paşa’yı Arap Süleyman Efendi’nin ortağı olmakla suçlaması ve bu nedenle onu Konya Valisi Hamdi Paşa’ya şikâyet etmesiydi. Frederick Gadaleta’nın iddialarına göre Mustafa Paşa, Arap Süleyman Efendi ile müşterek olarak İstanbul’a gönderilmek üzere sancak dâhilinden 700.000 kuruştan fazla para toplamış, fakat bu parayı ticari amaçları için kullanmıştı. Ayrıca, Mustafa Paşa’nın, adı yolsuzluklarla anılan Arap Süleyman Efendi’yi kolladığını, Süleyman Efendi’nin adamlarından Kadı Ahmed ve Hacı İbrahim’i Bucak ve Kalkan’a müdür olarak atadığını da iddia etmişti. Mustafa Paşa bu iddialara verdiği cevapta ise iddiaların asılsız olduğunu ve Konsolos Vekili’nin kendisini haksız bir şekilde şikâyet ettiğini vurgulamıştır994

.

Mustafa Paşa ilerleyen günlerde Williem Brodie’ye, Frederick Gadaleta’nın iddialarını ve kendisinin bu iddialara ilişkin cevaplarını içeren çok tafsilatlı bir rapor daha sunmuştur. Bu raporda Frederick Gadaleta’nın şikâyetçi olduğu hususlara tek tek değinilmiştir. Ele alınan ilk mesele ise Antalya Meclisi’nin Frederick Gadaleta aleyhine tanzim edip İstanbul’a gönderdiği mazbataydı. Konsolos Vekili bu mazbatanın bir örneğinin kendisine verilmemesinden şikâyetçi olmuştu. Bu şikâyete ilişkin Mustafa Paşa, kanunlara göre bu talebin karşılanmasının mümkün olmadığı cevabını vermiştir.

Raporda ele alınan bir diğer mesele ise Frederick Gadaleta’nın şikâyet ettiği, aynı zamanda Hacı Ömer Ağa ile Arap Süleyman Efendi’nin de ortağı olan Metropolit Meletios Efendi’ydi. Konsolos Vekili’ne göre Antalya Metropoliti Meletios Efendi İngiltere pasaportu sahibi olan Kazako’nun, ölümünden sonra mallarına el koymuş, Konsolos Vekili bu malları

993

Nassif Mallouf, a.g.e. s. 29. Mustafa Paşa’nın Williem Brodie’ye sunduğu bir diğer listede ise Frederick Gadaleta’nın muhtelif tarihlerde tahsil ettiği toplam 394.000 kuruş meblağ yer almaktadır. Buna göre Frederick Gadaleta Sarı Simonoğlu’nun eniştesinden 6.000 kuruş; Yordan Sandıkçıoğlu’ndan 10.000 kuruş; himayesi altına alacağı ve Kaş ve Kalkan’daki ticari işlerinde yardım edeceği vaadiyle Kayalı Baharoğlu’ndan 18.000 kuruş; benzer gerekçeyle Hacı İlyas Papazoğlu’ndan 20.000 kuruş; Burdur’daki ticari işlerine aracı olması için Burdurlu Numen Ağa’dan 150.000 kuruş (150 lira); pasaport vermek ve hamisi olmak vaadiyle Alanyalı Damit’ten 15.000 kuruş; Alanya’ya İngiltere’nin acentesi olarak atadığı Hacı Philipi’den 25.000 kuruş; Elmalı’ya İngiltere’nin acentesi olarak atadığı Girom’dan 15.000 kuruş; verdiği pasaport karşılığında Burdurlu Stanas’tan 100.000 kuruş; Burdurlu Stanas’ın işlerine yardımcı olması için Kayalı Turabe’den 5.000 kuruş; Ispartalı Çeneoğlu’ndan 30.000 kuruş tahsil etmişti. Bkz. Nassif Mallouf, a.g.e. s. 30-31.

almak için Metropolit Efendi’nin evine gideceğini söyleyip bu nedenle kendisine zaptiyelerin eşlik etmesini rica ettiğinde ise Mustafa Paşa tarafından engellenmişti. Mustafa Paşa Konsolos Vekili’nin bu iddiasını cevaplarken Kazako’nun İngiliz pasaportu sahibi olmadığını, ayrıca mutasarrıflığın Frederick Gadaleta’nın zaptiye talebini karşılamak gibi bir vazifesinin bulunmadığını belirterek Meletios Efendi’ye destek çıkmıştır995

.

Raporda değinilen üçüncü mesele ise Arap Süleyman Efendi’nin İngiliz vatandaşı olan –aynı zamanda İzmirli Frederick Whittal’ın aracısı bulunan– Mumiko Artinoğlu’nun mallarını müsadere etmesi, fakat bu durum hakkında Frederick Gadaleta’ya bir açıklamada bulunulmaması ve tazminat ödenmemesiydi. Konsolos Vekili’nin bu iddiası hakkında Mustafa Paşa, Mumiko Artinoğlu’nun Kızılkaya’dan vergisini ödemeden 180 koyun satın aldığını, daha sonra Isparta’da Arap Süleyman Efendi’nin bir adamıyla karşılaştığını söylemiş, Süleyman Efendi’nin Mumiko Artinoğlu’nun satın aldığı bu koyunların vergisini talep etini belirtmiştir. Fakat Mumiko Artinoğlu vergi vermeyi reddetmiş ve Antalya’ya gelerek Arap Süleyman Efendi’yi Frederick Gadaleta’ya şikâyet etmişti. Konsolos Vekili ise tercümanını ona refakat etmesi için görevlendirmiş ve koyun başına 60 para olan vergi borcu için ona aracı olmuştu. Neticede tahsil edilmesi yasal olan bu para ödenmişti ve bu durum hiçbir şekilde Arap Süleyman Efendi’nin Mumiko Artinoğlu’nun mallarını müsadere ettiği iddiasını desteklememekteydi996

.

Frederick Gadaleta’nın bir diğer şikâyeti ise aşçısı ve bahçıvanın zaptiyeler tarafından darp edilmiş olması ve seyisinin çarşı içinde bir zaptiye tarafından atından indirilmiş olmasıydı. Bu son muamelenin sebebi ise Mustafa Paşa’nın “Kalekapısı’ndan içeri hiçbir Hıristiyan at üzerinde giremez” emriydi. Kaymakam Paşa bu iddialara verdiği cevapta Konsolos Vekili’nin bahçıvanını darp ettiği iddiasıyla şikâyetçi olduğu zaptiyenin sorgulandığını ve iddiaları kesin bir dille reddettiğini, aşçının başına gelenler hakkında hiçbir bilgisi olmadığını söylemiştir. Frederick Gadaleta’nın seyisini Kalekapısı’ndan içeri girerken atından indiren zaptiye ise subayı tarafından tutuklanmış, subaya bir daha böyle bir durumun tekrar etmememsi tâlimâtı verilmişti997

.

Frederick Gadaleta, Fırıncı Francesko’nun dükkânın birçok kere zaptiyeler tarafından basıldığı ve bir keresinde zaptiyeler tarafından, bir keresinde de Mustafa Paşa tarafından darp edildiğini, birçok kere de konakta hapsedildiğini de iddia etmişti. Mustafa Paşa bu iddialara verdiği cevapta “Fırıncı Francesko ne hapsedilmiştir ne de darp edilmiştir” demiştir. Ayrıca Francesko Osmanlı İmparatorluğu tebaasıydı ve bu nedenle reayaydı. Eğer Fırıncı Francesko,

995

Nassif Mallouf, a.g.e. s. 34-35.

996 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 36-37.} 997 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 38.}

Konsolos Vekili’nin iddia ettiği gibi İngiltere vatandaşı ise buna dair belgelerin kendisine gösterilmesi gerekiyordu. Ancak Frederick Gadaleta böyle bir belge göstermemişti. Fırıncı Francesko, ekmeklerin içine ince toprak katmakla suçlanmış ve bu nedenle konağa çağrılmıştı. Bunun dışında Konsolos Vekili’nin iddia ettiği gibi ne tutuklanmış ne darp edilmişti, ne de fırını zaptiyeler tarafından basılmıştı998

.

Konsolos Vekili, Elmalı’daki aracısı Costaki Schilizi’nin hanesinin zaptiyeler tarafından basılmasından ve hizmetçilerinden birinin tevkif edilmesinden, bu suretle Costaki Schilizi’nin faaliyetlerinin zarar görmesinden de şikâyetçi olmuştur. Mustafa Paşa ise bu iddiayı da kabul etmemiş, bu iddialarla ilgili kendisine hiçbir şikâyetin ulaşmadığını söylemiştir999

.

Frederick Gadaleta Antalya kazalarına atadığı acentaların yasal olarak tanınmamasını da şikayet etmiştir. Örneğin Elmalı ve Finike’ye atadığı acentelerinin bu bölgelerdeki resmi görevliler tarafından tanınması için onlara bir emir göndermesini rica etmiş, ancak bu ricası sadece reddedilmemiş, Mustafa Paşa, Konsolos Vekili’nin acente atama yetkisi olup olmadığını sorgulamıştı. Mustafa Paşa ise bu tutumunun doğru olduğunu belirtmiştir, çünkü Frederick Gadaleta’nın acente atayabilmesi için izninin olması gerekmektedir1000

.

Frederick Gadaleta, iddiasına göre, Antalya’daki İngiliz vatandaşı tüccarların işlerinin halledilebilmesi için bunlardan bazılarının ticaret meclisine aza olmalarını talep ettiğinde de Mustafa Paşa’nın itirazıyla karşılaşmıştı. Üstelik sadece bu talebi reddedilmemiş, herhangi bir kamu işinde görevlendirilmesi Bâb-ı Âli tarafından yasaklanmış olmasına rağmen Arap Süleyman Efendi ticaret meclisinin reisi tayin edilmişti. Mustafa Paşa bu iddialara verdiği cevapta Antalya’da bir ticaret meclisi bulunmadığını, ticari işlerin bir komisyon vasıtasıyla çözüldüğünü söylemiştir. Ancak son zamanlarda şehrin ticari etkinliğinin artması böyle bir meclisi gerekli kılmış, bunun için Bâb-ı Âli’ye müracaatta bulunulmuştur. Bâb-ı Âli’den bir cevap beklendiği dönemde, Frederick Gadaleta hem bu hususta bilgilendirilmiş hem de bir dragoman vasıtasıyla maiyetinde bulunan tüccarların işlerinin komisyonda halledilebileceği defalarca kendisine söylenmişti. Bununla birlikte Frederick Gadaleta tüm bu önerileri reddetmişti. Bu esnada Bâb-ı Âli’den konuyla ilgili cevap Antalya’ya ulaşmış ve burada ticaret meclisi azalarının Devlet-i Âliyye tebaası Müslüman ve Hıristiyan tüccarlardan oluşacağı ve meclise bir şehbender vekilinin reislik edeceği bildirilmişti. Bunun üzerine Arap Süleyman Efendi bu meclise şehbender vekili atanmıştı. Antalya Ticaret Meclisi’nin kuruluşu bu suretle olmuştu, fakat Frederick Gadaleta bu mecliste İngiltere pasaportu sahibi tüccarlar olmadığı için meclisi protesto etmişti. Bu hususta Mustafa Paşa’nın elinden bir şey

998

Nassif Mallouf, a.g.e. s. 40.

999 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 40-41.} 1000 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 42.}

gelmemekteydi, o sadece, ister Osmanlı İmparatorluğu tebaası olsun ister ecnebi tüccar olsun, herkesin işini adaletli bir şekilde çözmeye gayret ediyordu1001

.

Frederick Gadaleta Antalya’da bazı hukuksuz uygulamalarda bulunulduğunu da iddia etmiştir. Örneğin Haim Avadja adında Yahudi bir tüccar haksız bir şekilde mahkûm edilmiş ve sürgüne gönderilmekle tehdit edilmiş, bu durumdan ancak Frederick Gadaleta’nın girişimleriyle kurtulabilmişti. Mustafa Paşa bu hadisenin kendisinden önceki kaymakam döneminde olduğunu, Haim Avadja’nın Antalya’da Yunan ve İngiliz tebaası birçok kişiyi aşağıladığını, bu sebeple hakkında şikâyetçileri zuhûr ettiğini ve muhakeme edilip suçlu bulunduğunu söylemiştir. Bu yargılamanın sonucu Bâb-ı Âli’ye bildirilmiş ve kısa bir süre tevkif edilmiş, daha sonra da serbest bırakılmıştır. Haim Avadja’nın sürgünle tehdit edildiği iddiası ise doğru değildi, olup bitene başta Antalya Meclisi azaları olmak üzere Antalya’daki birçok tüccar şahitti1002

.

Frederick Gadaleta’nın en çok şikâyetçi olduğu kişilerden biri de Metropolit Meletios Efendi’ydi. Örneğin Konsolos Vekili kendi tebaası olan La Fontaigne’in mallarına el koymak için emir verdiğinde Meletios Efendi buna müsaade etmemiş, La Fontaigne’in hanesine silahlı adamlarını yerleştirerek Konsolos Vekili’nin adamlarını uzaklaştırmıştı1003

.

Frederick Gadaleta, Metropolit Efendi’nin kendi görev bölgesinde dolaşarak aleyhinde belge topladığını, bunu, Konsolos Vekili’nin namussuz ve ahlaksız bir adam olduğunu Mustafa Paşa’ya ispatlamak için (güya bunu ispatlayacağına dair Kaymakam Paşa’ya söz vermişti) yaptığını söylemişti. Üstelik Frederick Gadaleta aleyhinde ifade toplamak işini Hıristiyan köylüleri aforoz etmek tehdidiyle gerçekleştirmiş ve bu şekilde birçok Hıristiyanı kendisinin muhalifi yapmış, onlara kendisi aleyhinde belge imzalatmaya muvaffak olmuştu. Arap Süleyman Efendi ise Konsolos Vekili aleyhinde yürüttüğü çalışmalarında Metropolit Efendi’nin en önemli destekçisiydi1004

.

Mustafa Paşa bu iddialara verdiği cevapta, Meletios Efendi’nin La Fontaigne’in hanesine silahlı adam yerleştirmediğini, Frederick Gadaleta aleyhinde şikâyet toplamadığı gibi Hıristiyanları onun aleyhine kışkırtmadığını söylemiştir. Meletios Efendi sadece bazı Rumlara Devlet-i Âliyye tebaası mı yoksa İngiltere tebaası mı olduklarını sormuştu. Arap Süleyman Efendi ile Metropolit Efendi’nin ortaklıkları hususunda ise Mustafa Paşa’nın söyleyecek hiçbir sözü yoktu1005

.

1001 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 44.} 1002 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 45.} 1003

Nassif Mallouf, a.g.e. s. 45.

1004 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 46.} 1005 _{Nassif Mallouf, a.g.e. s. 46.}