Ebubekir Ağazade Hacı Mehmed Ağa ve Eytamları

Hacı Mehmed Ağa’nın kökenleri ve geçmişi hususunda baba adının Ebubekir olduğu dışında hiçbir bilgimiz bulunmuyor. Mevcut bilgilerimiz bu konuda ancak spekülasyon yapmamıza imkan vermektedir. Ancak muazzam serveti ve nüfuzu düşünüldüğünde Hacı Mehmed Ağa’yı her şeyden önce Tekelioğulları hanesiyle ilişkilendirmek gerektiği akla gelmektedir.

Bu hususta ilk ihtimal, Hacı Mehmed Ağa’nın Tekelioğlu İbrahim Bey’in hazinedarlarından Ebubekir’in oğlu olmasıdır777_{. Senelerce Tekelioğullarının sarraflığı ve}

774 _{BOA. MVL. 295-22, lef. 1 (6 Rebî-ül-evvel 1272/16 Kasım 1855).} 775

BOA. MVL. 295-22, lef. 2 (6 Cemâzi-yel-evvel 1272/14 Ocak 1856).

776 _{BOA. İ. MVL. 351-15307, lef 7 (16 Receb 1272/23 Mart 1856).} 777 _{Serap Sarıhan, a.g.t. s. 208.}

hazinedarlığını üstlenen Zanailoğullarının serveti düşünüldüğünde, Hazinedar Ebubekir Ağa’nın Hacı Mehmed Ağa’nın pederi Ebubekir Ağa olması ihtimal dâhilindedir.

Bir diğer ihtimal ise –ki bu ihtimal daha güçlüdür– Hacı Mehmed Ağa’nın 1779’da Teke mütesellimi olan778_{, 1784’te kendisine “Mîr-i Mîrânlık” rütbesi tevcih edilen}779

Tekelioğlu Hacı Ebubekir Ağa’nın oğlu olmasıdır. Üstelik Hacı Ebubekir Ağa’nın Hacı Mehmed adında bir oğlu olduğu da bilinmektedir780_{. Eğer bu ihtimal gerçekse Hacı Ebubekir}

Ağa 1794’te öldüğünde terekesi kendisinden sonra Teke mütesellimi olan kardeşi Tekelioğlu Mehmed Ağa’nın eline geçmiş demektir. Başka bir ifadeyle, 1794’te Tekelioğlu Hacı Mehmed Ağa’ya intikal eden Hacı Ebubekir Ağa’nın terekesi781_{, Tekelioğlu İbrahim Bey’in}

isyanı bastırıldıktan ve hanenin fertleri Selanik’e sürüldükten sonra tekrar esas sahibine, Hacı Ebubekir Ağa’nın oğlu Hacı Mehmed Ağa’ya dönmüş olmalıdır782

.

Bu iki ihtimalden hangisi gerçek olursa olsun 19. yüzyılın ilk yarısında Antalya’nın en varlıklı ve muktedir kişisinin Hacı Ebubekir Ağa hanesinden Hacı Mehmed Ağa olduğu kesindir. 1831 nüfus defterinde Hacı Mehmed Ağa’nın adı “eşrâf-ı ayân” olarak zikredilmiş ve ikamet ettiği Dîvân Piri Mahallesi’ndeki 5 tabi’sinin adı verilmiştir. Nüfus tahririnden anlaşıldığına göre bu tarihte Hacı Mehmed Ağa 45 yaşındaydı ve erkek evladı yoktu783

.

Osman Paşa’nın Antalya muhassıllığı döneminde Hacı Mehmed Ağa “erbâb-ı rüşt kıtaâtından” olduğu ve göreve başladığı günden itibaren devlet işlerinin tesviyesinde muhassıla birçok yardımda bulunduğu için muhassılın talebiyle “kapıcıbaşılık” rütbesiyle taltîf edilmişti784_{. Bu dönemde Hacı Mehmed Ağa, Muhassıl Osman Paşa’nın kethüdası}

bulunuyordu. Hemen bir sene sonra ise Osman Paşa’nın önerisiyle Hamid müsellimi tayin edilmişti785

.

Bu tarihten itibaren Hacı Mehmed Ağa’nın serveti, babası Hacı Ebubekir Ağa’dan tevârüs ettiği servetin de ötesine çıkarak dikkat çekici bir biçimde artmıştır. Hacı Mehmed

778 _{Mehmet Ak, a.g.e. s. 51.} 779 _{Ahmet Halaçoğlu, a.g.e. s. 13.} 780 _{BOA. HAT. 1224-47833.}

781 _{BOA. HAT. 8538-184 (29 Zi-l-hicce 1204/9 Eylül 1790).}

782 _{Hacı Mehmed Ağa’nın kökenlerine ilişkin bir başka ihtimal ise onu Karaosmanoğulları ailesiyle}

ilişkilendirmeye imkân tanır. Gerçekten de, Tekelioğulları İhtilâli’nin bastırılmasında Karaosmanoğullarının (Aydın muhassılı Karaosmanoğlu Mehmed Ağa’nın) aktif rol oynadıkları, üstelik sadece bununla da yetinmedikleri, bir süre Antalya’yı mütesellim sıfatıyla idare ettikleri düşünüldüğünde bu ihtimal de mümkün görünmektedir. Tekelioğlu İhtilâli’nin bastırılmasında Karaosmanoğullarının rolü hakkında bkz. BOA. HAT. 1224-47834 (6 Muharrem 1229/29 Aralık 1813); BOA. HAT. 1350-52738 (29 Zi-l-hicce 1229/12 Aralık 1814);

BOA. HAT. 1350-52756 (29 Zi-l-hicce 1229/12 Aralık 1814). Ayrıca 1823-1824’te Karaosmazade Ebubekir Ağa adında birinin Tirkemiş voyvodalığı yaptığı bilinmektedir. Karaosmazade Ebubekir Ağa, hakkındaki birçok şikâyet nedeniyle görevinden alınmıştır. Bkz. Fahrettin Tızlak, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Burdur ve Kazalarında Toplum ve Devlet Düzeni”, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2008, Sayı:17, s. 41-76.

783

BOA. NFS. d. 3190, s. 6-7.

784 _{BOA. HAT. 377-20479-B. lef. 2 (27 Cemâzi-yel-evvel 1251/20 Eylül 1835).} 785 _{BOA. HAT. 530-26108-A, lef. 2, 3.}

Ağa 9 Mart 1836’da Zanailoğullarından 20.000 kuruşa Kındıra Çiftliği’ni786_{, 21 Mart 1836’da}

ise Manavzade Osman Bey’den 19.210 kuruşa 7.500 dönüm arazisi olan Köseler Çiftliği’ni satın almıştı787_{. Nisan 1836’da Bâli Bey Mahallesi’nde arsa}788_{, 24 Nisan 1836’da Kındıra ve}

Döşeme’de birer değirmen satın alan Hacı Mehmed Ağa789_{, 16 Temmuz 1836’da ise şehir}

içinde çok sayıda bahçe almıştı790

.

1844’teki temettuât tahrirlerinden anlaşıldığı kadarıyla bu tarihte Köseler ve Kındıra çiftlikleri hala Hacı Mehmed Ağa’nın uhdesinde bulunuyordu. Bu dönemde Hacı Mehmed Ağa’nın Köseler Çiftliği’nde 20 ortakçısı ve 7 hizmetkârı vardı. Ağa’nın her ortağı, senelik gelirinin belirli bir hissesini ona veriyordu. Çiftliğin 6.000 dönümü ziraat edilmiş ve çiftlik 1844’te 8.500 kuruş, 1845’te ise 4.500 kuruş hâsılat getirmişti. Çiftlikte Ağa’nın sahip olduğu 56 öküz, 10 manda, 7 katır, 100 keçi, 50 oğlak bulunuyordu. Bu mal varlığı, Antalya’nın en verimli çiftliklerinden biri olan Köseler Çiftliği’nde dahi, sadece ziraatla yetinilmediği, çiftlik aktivitesi içinde hayvancılığın oldukça önemli bir yeri olduğunu göstermektedir791

.

Hacı Mehmed Ağa’nın Köseler Çiftliği’yle aynı dönemde satın aldığı Kargın Çitliği de 1844 temettuât tahririnde Hacı Mehmed Ağa’nın uhdesinde görünüyordu. Bu çiftlikte de Hacı Mehmed Ağa’nın hem Müslüman ve Hıristiyan şerikleri hem de ameleleri vardı792

.

1844 temettuât tahririnde Hacı Mehmed Ağa’nın sahip olduğu diğer çiftlikler de kayıt altına alınmıştır. Sözgelimi bu dönemde Hacı Mehmed Ağa İstanos’taki Taş Çiftliği’nin sahibiydi ve burada 5 hizmetkârıyla şerikleri vardı793_{. 1844 tahririnde Uncalı ve Leylek}

çiftlikleri de Hacı Mehmed Ağa’nın uhdesinde görünmektedir. Ağa, Uncalı Çiftliği’ni aralarında Dizdarzade ve geçmişte kendisinin hizmetkârı olan Mehmed Hurşid Efendi’nin de olduğu ortakları aracılığıyla işletiyor, her ortak Hacı Mehmed Ağa’ya temettüünden bir hisse veriyordu 794. Ağa’nın Leylek Çiftliği’nde de birçok hizmetkârı ve ortağı vardı795. Bunların yanı sıra 1844’te Hacı Mehmed Ağa’nın Sulaklar796

ve Dere köylerinden797 kendisine ait birer değirmeni ile Hurma Çiftliği’nde ortağı “Hâcegân-ı Dîvân-ı Hümâyûn”dan Hacı İbrahim Ağa (Çeribaşızade) ile birlikte işlettiği bir değirmeni vardı798

.

786 _{AŞS. 6/79 (20 Zi-l-ka’de 1251/9 Mart 1836).} 787 _{AŞS. 6/83 (3 Zi-l-hicce 1251/21 Mart 1836).} 788

AŞS. 6/107 (Gurre-i Muharrem 1252/Nisan 1836).

789 _{AŞS. 6/103 (7 Muharrem 1252/24 Nisan 1836).} 790 _{AŞS. 6/191 (1 Rebî-ül-âhir 1252/16 Temmuz 1836).} 791 _{BOA. ML. VRD. TMT. d-9670.} 792 BOA. ML. VRD. TMT. d-9673. 793 _{BOA. ML. VRD. TMT. d-9699.} 794 _{BOA. ML. VRD. TMT. d-9704.} 795 _{BOA. ML. VRD. TMT. d-9776.} 796 BOA. ML. VRD. TMT. d-9667, s. 12. 797 _{BOA. ML. VRD. TMT. d-9763, s. 14.} 798 _{BOA. ML. VRD. TMT. d-9697, s. 8.}

Tanzîmât döneminde Antalya’nın en önemli hanedânı olan Hacı Mehmed Ağa 1849’da ölmüştür. Onun ölümü Antalya eşrâfı arasındaki güç dengelerini değiştirmiş, hatta 1850’li yıllarda şehirde iki fırkanın teşekkül etmesi ve hizip ittifaklarının oluşması üzerinde de etkili olmuştur. Zira o, sadece yaşadığı dönemde Antalya’nın en varlıklı tüccarı değildi; Yanıkzade İsmail Bey’in dayısı, Mubayaacızade Mustafa Bey’in ise kayınpederiydi.