İngiltere Konsolos Vekili Frederick Gadaleta

Frederick Gadaleta, 1844’ten itibaren Antalya’da konsolos vekili olarak bulunan John Purdie’nin Ekim 1856’da ölümü üzerine970_{, 1857’nin sonlarında konsolos vekili olarak}

görevlendirilmişti971_{. Kısa bir süre içinde kendi himaye ağını oluşturmuş ve sadece}

Antalya’da değil, aralarında Alanya, Elmalı, Finike, Burdur ve Isparta’nın da bulunduğu şehir ve kasabalarda yaşayan birçok tüccarı kendi himayesi altına almıştı. Hatta öyle ki, kısa bir süre içinde daha önce hiçbir yabancı devlet temsilcisinin başaramadığı kadar geniş bir iletişim ağının tam da merkezinde yer almaya muvaffak olmuştu.

Ancak Konsolos Vekili’nin bu girişimleri ve giderek artan nüfuzu tepki çekmekte gecikmemiştir. Hakkında birçok şikâyet kaleme alınmasına neden olan gelişme ise Konsolos Vekili’nin Burdur ve Isparta’yı ziyaret ederek tebaası bulunan bazı şahısların işlerini “hüsn-i tesviye temek” için (kendi ifadesi buydu) 1859’un ilk günlerinde gerçekleştirdiği seyahatti. Bu seyahat döneminde Isparta’da, seyahatinden avdetinde ise Antalya’da birçok şikâyetçisi zuhûr etmişti.

Tepkilere sebep olan seyahati için Frederick Gadaleta 9 Ocak 1859’da Antalya’dan hareket etmiş ve 12 Ocak’ta Burdur’a ulaşmış, burada fevkalade bir merasimle karşılanmıştı. Onu şehrin yarım saat dışında bekleyen heyette Burdur Kaymakamı Mehmed Raşid Bey, Burdur Meclisi azaları, şehrin önde gelen tüccar ve eşrâfı ile Binbaşı Ali Ağa bulunuyordu. Frederick Gadaleta bu karşılama merasiminden hoşnut kalmıştı972_{, çünkü özellikle altını}

çizdiği gibi Burdur Kaymakamı kendisine gerekli itina ve ihtimamı fazlasıyla göstermişti973

. Öte yandan, Konsolos Vekili’nin aleyhindeki şikâyetleri incelemek için 5 Eylül 1859’da

968 _{BOA. HR. MKT. 216-3, lef. 1 (7 Cemâzi-yel-evvel 1274/24 Aralık 1857).}

969 _{Direction du Commerce Extérieur Bulletin Consulaire Français, Tome: XIX-XX, Paris, 1890, s. 30.} 970 _{William Brewster, “In Memoriam: Henry Augustus Purdie”, The Auk, Vol. 29, No. 1, Jan. 1912, s. 1.} 971

BOA. A.} DVN. DVE. 23-50, lef. 1 (5 Rebî-ül-âhir 1274/23 Kasım 1857).

972 _{BOA. HR. MKT. 276-2, lef. 2 (21 Cemâzi-yel-âhir 1275/26 Ocak 1859).} 973 _{BOA. HR. MKT. 276-2, lef. 3 (12 Cemâzi-yel-âhir 1275/17 Ocak 1859).}

Antalya’ya gelen Konsolosluk Müfettişi William Brodie’ye verilen Burdur Meclisi mazbatasında ifade edilenler doğruysa eğer, Frederick Gadaleta’nın Burdur Kaymakamı Mehmed Raşid Bey’den hoşnut olmaması için hiçbir sebep yoktu. Zira 19 Kasım 1859 tarihli Burdur Meclisi mazbatasında sâbık Burdur Kaymakamı Mehmed Raşid Bey’in Frederick Gadaleta’nın ortağı olduğu iddia edilmişti. Hatta Mehmed Raşid Bey ile Frederick Gadaleta, haksız olarak, Burdurlu Numan Ağa’yı kendilerine 30.000 kuruş para vermeye zorlamışlardı974

.

Konsolos Vekili’nin Burdur’dan sonraki durağı Isparta olmuştu. Ancak burada Kaymakam Ahmed Nazif Bey ile Isparta Meclisi’nin azaları karşılamaya gelmemiş, Frederick Gadaleta Isparta’da sade bir merasimle karşılanmış, Ahmed Nazif Bey Konsolos Vekili’ni karşılamak için oğlu Hüseyin Bey’le birlikte mütevazı bir heyet göndermiş, bu heyet Frederick Gadaleta’ya Isparta’da ikamet edeceği misafirhaneye kadar eşlik etmişti. Bu durum Konsolos Vekili’nin tepkisini çekmiş, Ahmed Nazif Bey’i Sefaret’e şikâyet etmiştir975

. Frederick Gadaleta’nın Isparta’ya teşriflerinin hemen ertesinde Konsolos Vekili’ni bulunduğu misafirhanesinde ziyaret eden Isparta Kaymakamı’na göre bu karşılama oldukça mutattı ve Frederick Gadaleta’nın bu hususa ilişkin şikâyetleri yersizdi. Çünkü şimdiye kadar Isparta’ya gelmiş olan konsoloslara istikbal töreni düzenlenmiş değildi ve konsoloslar doğruca misafirhanelerine getirilirler ve resmi karşılama burada gerçekleştirilirdi.

Kaymakam Ahmed Nazif Bey’e göre Frederick Gadaleta’nın Isparta’da neden olduğu tek mesele merasime ilişkin serzenişleri değildi. Konsolos Vekili Isparta’ya geldikten hemen sonra hakkında birçok şikâyet olan Ispartalı Çeneoğlu Sava’yı himayesine almıştı. Çeneoğlu Sava’yı Konsolos Vekili’nin himayesine müracaat ettiren ise Ispartalı Çivioğlu Hacı Anesti’nin aşar bedeli nedeniyle Sava’dan alacağı 150.000 kuruşu tahsil etmek için Konya Valisi’ne başvurmuş olması ve bu sebeple Konya Valisi’nin Sava’yı Konya’ya çağırmasıydı. Ancak Frederick Gadaleta Isparta’ya varır varmaz Çeneoğlu Sava’yı himaye ederek Antalya’ya götüreceğini söylemiş, 26 Şubat 1859’da da birlikte Antalya’ya hareket etmişlerdi. Ahmed Nazif Bey’e göre Konsolos Vekili’nin bu tavırları nedeniyle hem Konya Valisi’nin emrine uyulmamış hem de Sava kendisinden talep edilen borcunu ödememişti976_{. Ayrıca}

Konsolos Vekili bu tavrını, Ahmed Nazif Bey kendisini Sava’nın durumu hakkında uyardığı halde devam ettirmiştir977

.

974 _{Nassif Mallouf, Gadaleta’s Affair Adalia 1859 or Correspondence Regarding Complaints Against Her}

Brittanic Majesty's Vice-Consul in that Port, İstanbul, 2002, s. 72.

975

BOA. HR. MKT. 283-6 (22 Şâban 1275/27 Mart 1859).

976 _{BOA. A.} MKT. UM. 346-33, lef. 1 (27 Receb 1275/2 Mart 1859).} 977 _{BOA. A.} MKT. UM. 346-33, lef. 2 (22 Receb 1275/25 Şubat 1859).}

Frederick Gadaleta aleyhindeki tüm bu iddialara verdiği cevapta –bu hususa ilişkin Isparta Kaymakamı’na hitaben tezkire de kaleme almıştı– ilk olarak Isparta’da kendisine kötü muamele edildiğini söylemiştir. Konsolos Vekili’ne göre bu muamele nedeniyledir ki meclis azalarıyla görüştürülmemiş, bu suretle Isparta’da takip edeceği işler yüz üstü kalmış, bir nevi Antalya’ya dönmeye mecbur bırakılmıştı. Çeneoğlu Sava’yı beraberinde Antalya’ya götürme sebebi ise Sava’nın Antalya’da ikamet eden İngiltere tebaasından tüccarlara olan borcuydu. Başka bir ifadeyle, Sava’nın birçok alacaklısı Antalya’da ikamet ettiğinden, üstelik Antalya Devlet-i Âliyye’nin bir şehri olduğundan Konsolos Vekili’nin Sava’yı Antalya’ya götürmesinde garipsenecek hiçbir husus yoktu978

.

Isparta Kaymakamı’nın Konsolos Vekili aleyhindeki tüm bu iddiaları, daha sonra Frederick Gadaleta hakkındaki şikâyetleri tetkik etmek için 5 Eylül 1859’da Antalya’ya gelen William Brodie’nin tahkikatında da, üstelik Isparta Meclisi’nin sunduğu bir mazbata aracılığıyla dile getirilecektir.

Frederick Gadaleta aleyhinde Isparta Kaymakamı’nın şikâyetlerde bulunduğu bu tarihten kısa bir süre sonra, Mayıs 1859’da, Antalya ahalisi adına tanzim edilen ve aralarında birçok muteber Rum tüccarın mührünün de yer aldığı bir umûmi mazbatada Konsolos Vekili bir kere daha eleştirilerin hedefi olmuştu. Bu eleştiriler Frederick Gadaleta’nın sebep olduğu huzursuzluğun gerçek nedenleri hakkında da bilgi vermektedir.

Mazbatada iddia edilenlere göre Frederick Gadaleta “hadîd-ül-mizâc” bir karaktere sahipti. Kendisine, bir konsolos vekiline nasıl davranılması gerekiyorsa o şekilde davranılmasına rağmen o, esasında Osmanlı İmparatorluğu’nun iç işlerine müdahale etmek anlamına gelecek bir şekilde, memuriyet görevinin haricinde bulunan işlere el atıyor, bu hususta birçok kez ikaz edilmesine rağmen bildiği gibi davranmaya devam ediyordu. Frederick Gadaleta’nın en çok tepki çeken icraatı ise –ki umûmi mazbatanın hazırlanmasının esas nedeni de muhtemelen buydu– Devlet-i Âliyye tebaasından olan birinin, özellikle de gayrimüslimler arasından birinin, bir diğer Devlet-i Âliyye tebaası ile bir anlaşmazlığı olduğunda aldığı akçeler karşılığında bu iki taraftan birinin tarafını tutması idi. Bu şekilde Frederick Gadaleta “işte bu Hıristiyan yahut bu İslam benim tebaam olmuştur diyerek” haklı veya hakız olduğuna bakmadan bir takım insanları himayesi altına alıyordu. Ayrıca Devlet- i Âliyye tebaasından bazı gayrimüslimlere “pasaport kılıklı bir takım kâğıtlar vererek şunu bunu himayesine geçirmeye gayret ediyor”du. Konsolos Vekili Antalya’da bu şekilde ikamet ettikçe “kendisini bilmez” bazı gayrimüslimi Osmanlı İmparatorluğu tebaası olmaktan çıkarıp “bütün bütün taht-ı himayesine idhâl etmesi” kaçınılmazdı. Frederick Gadaleta’nın bu hareketleri tüm ahalinin sabrını taşırmak derecesine varmış, bütün bu gelişmeler ivedilikle bir

mazbata hazırlanmasını gerekli kılmıştı. Kaldı ki söz konusu umûmi mazbata da “rab göstermesin bir uygunsuzluk olur da devletçe cümlemiz taht-ı mesuliyette kalırız düşüncesiyle vaktiyle ifade-i hal etmek için” tanzim edilmişti. Antalyalıların talebi ise Konsolos Vekili’nin Antalya’dan kaldırılması ve yerine münasip bir diğerinin getirilmesiydi979.

Bu umûmi mazbatanın hazırlanmasından kısa bir süre sonra benzer bir mazbata Antalya Meclisi tarafından da tanzim edilmiştir. Mubayaacızade Mustafa Bey haricinde –Kaymakam Mustafa Paşa, Kocabaş Oran, Metropolit Vekili İstrati ve Ali Muhlis Ağa da şikâyetçiler arasındaydı– tüm meclis azalarının mührünün bulunduğu bu mazbatada, Frederick Gadaleta’nın nizâm ve kanundan habersiz olduğu için kendi bildiği gibi davrandığı, bu durumun ahali arasındaki “kil ü kal”i arttırdığı ve cümlenin huzurunu bozduğu dile getirilmiştir980.

Aleyhindeki birçok şikâyetin peşi sıra ilgili makamlara iletildiği bir dönemde Frederick Gadaleta da Antalya Kaymakamı ile Isparta Kaymakamı’nı, kendisine gerekli hürmeti göstermedikleri gerekçesiyle Sefaret’e şikâyet etmişti. Bu şikâyet Konya Valisi’ne iletilmiş, Konya Valisi’nin talebi üzerine Antalya Kaymakamı bir şukka düzenleyerek aleyhindeki iddialara cevap vermişti981_{. Kaymakam Mustafa Paşa Konsolos Vekili’nin kendisi hakkındaki}

şikâyetine verdiği cevapta, sadece Konsolos Vekili’ne değil, Antalya iskelesinde mukim tebaası bulunan birkaç tüccara dahi gerek kendisinin gerekse de Antalya Meclisi’nin “hürmet- i lâyıka ve merasimde kusur etmedikleri”ni söylemiş, bu kişilerin her türlü şikâyet ve taleplerinin dinlenildiği dile getirilmiştir. Mustafa Paşa’nın kanaatine göre gerek Frederick Gadaleta aleyhindeki ahalinin şikâyetlerinin gerekse de Frederick Gadaleta’nın kendileri hakkındaki şikâyetlerinin en önemli sebebi ise Konsolos Vekili’nin Türkçeye aşina olmaması”, sadece İngilizce konuşması ve muhitinde dirayetli bir tercümanı bulunmamasıydı. Şöyle ki Konsolos Vekili Türkçe bilmediği için işlerini çevresinde bulunan adamlarına takip ettiriyordu. Bu durumda da herhangi bir sorunu olan herhangi bir kişi, ne kadar haksız olursa olsun, meramını bu tercümanlara anlatıyor, bu tercümanlar aracılığıyla –onların anlattığına itimat eden– Konsolos Vekili’ne intisap ediyordu. Bu noktadan sonra bu kişinin işini Konsolos Vekili takip ediyordu, ancak usûlünce gerçekleştirilen tahkikatın neticesinde Konsolos Vekili’ne intisap eden şikâyetçi haksız çıkarsa, Konsolos Vekili bu sonuca bir türlü ikna olmuyor, kendi zannınca olmasında ısrar ediyordu. Bu nedenle mahalli hükümetin ve şer’i mahkemenin haksız bulduğu birçok davacı haklarını Konsolos Vekili’nde arıyordu.

979

BOA. A.} MKT. UM. 357-23, lef. 1 (Şevval 1275/Mayıs 1859).

980 _{BOA. A.} MKT. UM. 357-23, lef. 2 (11 Zi-l-ka’de 1275/12 Haziran 1859).} 981 _{BOA. HR. MKT. 294-12, lef. 2 (3 Muharrem 1275/13 Ağustos 1859).}

Kısacası, Konsolos Vekili hiçbir şekilde kabul edilemeyecek maslahatı (maiyetinde bulunan adamlarının sözlerine itimat ederek) bu şekilde üzerine alıyor, ancak talebi reddedildiğinde bu durumu işlerine bakılmamakta olduğunun göstergesi kabul ediyordu. Oysa Antalya’da gerek Konsolos Vekili’nin gerekse de tebaasının işleriyle ilgileniliyordu982

.

Antalya Kaymakamı Mustafa Paşa Temmuz 1859’da da Konsolos Vekili aleyhindeki fikirlerini ifade etmiştir. Mustafa Paşa’ya göre Frederick Gadaleta “askerperver bir zat” idi ve bu sebeple nizâm ve kanuna bağlı olmaya aşina değildi. Ayrıca, bazı kişilerden haklı ya da haksız “işlerinizi göreceğim sizlere şöyle muavin olacağım” diyerek akçe alması “iş bu vakt-i nazikede” dedikodulara neden oluyordu983

.

Frederick Gadaleta aleyhindeki bir diğer iddiası ise Isparta’ya bir konsolos vekili tayin ettiğiydi. Gerçekten de 1 Eylül 1859’da üzerinde konsolosluğa mahsus üniforma olarak Frederick Gadaleta’nın konsolos vekili olarak tayin ettiği L. Focca Isparta’ya gelmişti. L. Focca Isparta’ya muvasalat etmeden evvel Ağlasun’da konaklamış, buradan Karayanoğlu’na ilettiği haberde ertesi gün Isparta’da olacağını ve kendisine münasip bir konak hazırlamalarını talep etmiştir984_{. Ancak böyle bir görevlinin Isparta’ya gelmiş olması, Isparta Meclisi’nin,}

zaten evvelce de şikâyetçi oldukları Frederick Gadaleta aleyhinde bir kere daha şikâyetçi olmasına neden olmuştur. Her şeyden önce Frederick Gadaleta tarafından konsolos vekili sıfatıyla Isparta’ya gönderilen bu kişinin “itimadnâmesi” bulunmuyordu, başka bir ifadeyle memuriyeti Devlet-i Âliyye tarafından tasdik edilmiş değildi. Ayrıca, Isparta’da ne İngiltere tebaasından ne de bir başka devlet tebaasından tüccar ikamet ediyordu ve şehir Akdeniz’e 24 saat mesafede bulunuyordu. Dolayısıyla şehirde bir iskele olmadığı için burada bir konsolos vekilinin ikametine lüzum olamazdı985

.

Neticede, bütün bu şikâyetler üzerine Konsolos Vekili aleyhindeki iddiaları incelemek için William Brodie ve Tercüman Nassif Mallouf 5 Eylül 1859 tarihinde Antalya’ya gelmişlerdir.

2.7.3. Müfettiş William Brodie ve Tercüman Nassif Mallouf’un Antalya’daki