Kuzey Irak Kürtlerinin Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Yapısı

Kuzey Irak’ta yaşayan Kürtlerin sosyal ve kültürel durumu, şimdiye kadar yapılmış olan anlaşmaların uygulama derecesine bağlı olmuştur. Çocuklar, çoğunlukla erken yaşta, özellikle aile ve çiftlik işlerinde çalıştırılır. Yer altı politik gruplarında çalışma veya peşmerge olarak direniş hareketlerine katılma nedeniyle ailelerinden uzaklaşan çocuklar dengesiz bir yaşam sürerler. Bu dengesiz yaşamda Halepçe Katliamı’nın ve Birinci Körfez Savaşının etkileri de vardır. Kurtarılmış bölgelerde, mülteci kamplarında ya da toplama köylerinde oturanlara yapılan küçük yardımlarla geçinmek zorundadırlar ve genel sağlık hizmetlerinden yararlanamazlar (Özdağ, 1999:29).

Kadınların durumu da çocuklardan çok farklı değildir. Ancak; Baas Partisi yönetimi, bir dönem kadının statüsünü geliştirmeyi ve bu bağlamda boşanma, mülk sahibi olma, vergi verme gibi haklarını tanınmasını hedefleyen bir dizi önlem almıştır. Kız çocuğunun okula gönderilmemesi kanunlarla zorunlu kılınmıştır. Kadınların büyük bir çoğunluğu tarım sektöründe çalışır.

1970’li yılların ilk yarısında ortaya çıkan ve otonomiyi öngören düzenlemeler bağlamında kültürel faaliyetlere katkıda bulunacak birçok adım atılmıştır. Bunlar arasında Kürt Yayınevi, Kürt Akademisi, Kürt Çalışmaları Fakültesi, Kürdistan Öğrenci Birliği, Süleymaniye Üniversitesi, Kürt Kültürel Grubu, Kürt Yazarlar Birliği ve Bağdat Sanat Kolejindeki Kürt Çalışmaları Fakültesi, merkezi hükümet tarafından açılmakla birlikte, sonradan ya lağvedilmiş ya da geçici olarak kapatılmıştır.

Kuzey Irak’taki Kürtlerin ekonomik yapısı ise, çok genel olarak 1989 yılına kadar tarım ve hayvan yetiştiriciliğine dayanıyordu. 1989 yılında başlanan kamp uygulamasıyla Kuzey Iraklı Kürtler, küçük endüstri alanlarında, ticarette, hizmet sektöründe, eğitim alanında, sağlık ve yönetim sektörlerinde istihdam edilmiştir. Kuzey Irak’ın birçok yeri tarımsal açıdan hayli verimli alanlardır. Su kaynakları boldur. Yıl boyu etkili olan yağmur ve karla birlikte iklim koşulları, kanallarla sulamaya giderek duyulmaksızın birçok ürünün yetişmesine olanak verir.

55

Kürtler bir arada yaşadıkları Türkler, Araplar ve Đranlıların dillerinin etkisinde kalmışlardır. Dilleriyle ilgili bilimsel bir araştırmayı Kürtlerin kendileri henüz yapmamışlardır (http://www.ozgurpolitika.org, Erişim Tarihi: 06.05.2015).

Arapça’yla hiçbir akrabalığı olmayan, aslında bir dil olup olmadığı yolunda bilimsel hiçbir dayanağı olmayan bu dilin zamanla birçok lehçeleri olmuştur. Kurmançi Kürtçe’nin en çok konuşulan lehçesidir. Türkiye’de Güneydoğu bölgesinde Zazaca konuşan bir kesimin dışında Kürtlerin büyük bir çoğunluğu Kurmançi konuşur.

Kurmançiden sonra en yaygın olarak konuşulan lehçe, Soran bölgesinde konuşulduğu için Sorani denen lehçedir. Sorani lehçesi Kuzey Irak’ta Kerkük, Erbil, Süleymaniye, Hanekin yörelerinde ve Irak’ın bu bölgeye bitişik kesimlerinde konuşulur. Ayrıca Zazaki ya da Dımıli de, diğer konuşulan lehçeleri arasında yer alır.

Kürt dili, 19 yüzyıla kadar merkezi hükümetlerin direk müdahaleleri olmaksızın özgür bir ortamda gelişmiştir. Osmanlı Devletinin küçülme ve dağılma sürecine girdiği 19 yüzyılda, yabancılar, Osmanlı Devletine yönelik olarak Kürt diline ilgi göstermeye başlamışlardır. Kürt dili araştırmasındaki ilk uzmanlar ve kurumların, Osmanlıya karşı kullanacak, onu zayıflatacak bir argüman olarak yabancılar, tarafından ortaya çıkarılmış olduğu söylenebilir. Kürtlerin kendi dillerine ilişkin çabaları ise 20 yüzyılda başlar. Kürtler, 1931 yılında Yerel Dil Yasası ile kısmen de olsa avantaj elde ettiler. Irak 1932 yılında Milletler Cemiyetine dahil oldu ancak Krallık döneminde 1932-1958 Milletler Cemiyeti’ne Kürtçe hakkında verilen güvenceler görmezlikten gelindi. 14 Temmuz 1958 tarihli darbeyle yönetimi Arap milliyetçilerinin, yapıp ilan ettikleri anayasada, “Irak, Arap dünyasının bir parçasıdır. Kürtler ise, Arapların ortakları olarak Irak milli birliği içinde haklara sahiptir” ibaresi yer alıyordu (http://www.turkmenfront.org, Erişim Tarihi: 06.05.2015). Yani Kürtler, bu ifadeyle ilk kez anayasal açıdan tanınmış olup, aynı etnik kökenli bir halk olarak özgün haklarının olduğu kabul ediliyordu. Bu dönemde, dil açısından en radikal kazanımlar, basın, kitap ve radyo yayıncılığı alanında gerçekleşti. Ancak 1958-1959 arasındaki görece gelişmiş ortam çok kısa sürdü ve Abdülkerim Kasım diktatörlüğünün hışmına uğradı.

56

1961 Eylül ayı ile 1970 Mart ayı arasında Kürtler ile hükümet güçleri arasında askeri çatışma başladı. Daha sonra iktidarı Baas Partisi ele geçirdi ve bunlar, özerklik isteyen Kürtlerle görüşmelere başladı.

Bu görüşme sırasında çıkarılan yasanın (http://www.kerkuk-kurdistan.com, Erişim Tarihi: 22.02.2015) ek maddesinde Süleymaniye Bölge Valiliği kapsamına giren yerlerde Arapça ve Kürtçe resmi dil olarak kabul edilecek; ilk ve orta dereceli okullarda Kürtçe birinci, Arapça ise ikinci dil olarak okutulacak; orta dereceden sonraki eğitim kuruluşlarındaki dil Arapça olacaktı. Ancak, Baas yönetiminin devrilmesiyle 26 Nisan 1964’de yayınlanan Geçici Anayasa, Arapça’yı devletin resmi dili olarak kabul etti. 19. maddesinde Kürtçe konusunu muğlak bıraktı (http://www.geocities.com, Erişim Tarihi: 06.05.2015). Kürtler 11 Ekim 1964’teki bildirilerinde Kürtçe’nin resmi dil olarak kabul edilmesinin hayata geçirilmesini istedi. Bu istek, Arapça “resmi dil” olarak, Kürtçe de “Đlk ve Orta okullarda okutulacak eğitim dili” olarak Yerel Diller Yasası’nda yer aldı. Baas Partisi’nin 1968’de bir darbeyle yeniden iktidarı ele geçirmesiyle Kürt diliyle ilgili ilave bir takım avantajlar elde edildi. Bunlar arasında Kürt Akademisi vardı. Ardından 11 Mart 1970 deklarasyon ortaya çıktı. Bu aynı zamanda “Irak’taki Kürt sorununun barışçı çözümü için 11 Mart Bildirgesi” olarak kayda geçti.

Ne var ki, bu gün bakılınca 1970 yılının bir sınır oluşturduğu göze çarpar. Çünkü 1970’i izleyen iki yıl içinde Irak hükümeti ile Molla Mustafa Barzani arasında yeni ve büyük gerimler oluşur. Bu gerilimler 1974 yılında açık bir kopukluğa yol açarak tırmanır. Kürtleri destekleyen Đran Şahı ise 1975’te Irak hükümeti ile Cezayir Anlaşması’nı imzalayarak Irak Kürtlerini kendi kaderlerine terk eder. Sonuç olarak Kürt faaliyetleri çöker.

Bugün ise, Kuzey Irak’ta, Erbil ve Süleymaniye’de iki Kürt üniversitesi öğrenim vermektedir. Đlk ve ortaöğretim de Kürtçe yapılmaktadır. Ayrıca Bağdat Üniversitesi’nde de Kürtçe bölümü bulunmaktadır.

Türkiye’de Latin alfabesinin kabulü ile birlikte Kürtler arasında da Latin Harfleri kullanmaya yönelik çabalar artmış ve 1932 yılında Celadet Bedircan, ilk kez Latin harfine dayalı bir Kürt alfabesini belirlemiştir. Kürtler arasında hala kullanılan bu alfabede 31 harf bulunur. Rusya Federasyonu ve Ermenistan’da yaşayan Kürtler

57

ise Kurmançi lehçesiyle Kiril alfabesi kullanılır. Bu alfabede de 40 harf bulunur. Arap alfabesinin kullanıldığı Đran ve Kuzey Irak’ta ise, Kurmançi lehçesi için belirlenen alfabede 38 harf yer alır. Sorani lehçesi için Arap harfleriyle hazırlanan alfabe ise 35 harften oluşur. Bütün bunlar Kürtler’in yaygın olarak kullanılan bir alfabeye sahip olmadığına işaret eder. Buna rağmen Arap ve Fars alfabesi ile yazılmış Kürt edebiyatı örnekleri mevcuttur. Yine aynı şekilde eski Sovyetler Birliği’nde Kürdologlar’ın ve Kürt uzmanlarının yaptığı bir çok çalışmanın bulunduğu biliniyor (Đnan, 2000).

Kürtçe yüzyıllar boyunca yazı dili olmamış, yalnız konuşma dili olarak kullanılmıştır. Kürt aydınları Farsça’nın bölgedeki büyük etkisi nedeniyle yapıtlarını daha çok Farsça yazmışlardır. Örneğin 16 yüzyılda yaşayan Şeref Han da Şeref Name adlı Kürt tarihini Farsça yazmıştır. Kürt edebiyatının baş yapıtının ise Ahmede Hani’nin Memuzin adlı yapıtı olduğu söylenir.

Günümüzde Kürt dilinin durumu şudur; lehçe ve şive farklılıkları, alfabe farklılıkları, ortak bir yazılı geleneğin ve kültürün olmaması, Kürtçe’nin bir dil olarak kabul edilmesini tartışmalı hale getirmiştir. Kürtçe ile ilgili yapılan çalışmalar esas itibariyle Kurmançi lehçesi üzerinde olmaktadır. Ortak alfabe ve sözlük oluşturulması bu çalışmaların başında gelmektedir. Latin harfiyle daha önce yazılmış Kürt alfabesini geliştirmek ve eğitim açısından kolayca anlaşılmasını sağlamak için senede iki dergi çıkartılmakta, türetilen yeni kelimelerle ve dilbilgisi kuralları burada yayınlanmaktadır. Kürt Enstitüsü ve çevresindeki Kürdologlar ise Kürtleri Arap alfabesi kullanmaya ikna etmeye yöneliktir. Böylece Kürt dilinin birliğinin daha kolay sağlanabileceği düşünülmektedir. Ancak Kuzey Irak Kürtleri bu girişimlere hiç sıcak bakmamaktadır. Şimdiye kadar kendi kültürlerini ve eğitimlerini Arap alfabesi ile geliştirdiklerini söylemekte, ama yine de Avrupa’daki Kürtçe çalışmalarına katılmaktadırlar (Đnan, 2000).

Komünal yaşam Kürtlerin dini seçimlerinde etkili olmuştur. Din, Kürtler için önemli bir birleştirici etken olarak görülemez. Kürtlerin büyük bir çoğunluğunun Şafi mezhebine bağlı Sünni Müslüman oldukları doğrudur (Özdağ, 1999:30). Ancak başka itikatlara bağlı çok sayıda Kürt grubu vardır. Ayrıca Sünni Kürtler de inançları ve dinsel geleneklerine bağlılıkları bakımından birbirinden oldukça farklıdır. Kaba bir değerlendirme ile Kürtlerin sadece yüzde 80’i Sünnidir. Hanekin, Mandali ve Kerman Şah Kürtleri arasından en yaygın olan din Sünni Đslam değil, Şii mezhebidir.

58

Bundan başka Kürtler arasında çok sayıda dinsel bakımından muhalif azınlık grup ve mezhep vardır. Bunlardan biri, Ahaliyi Hak ya da Hakaik mezhebidir. Bunlar Sorani ve Gorani lehçeleriyle konuşurlar. Irak’ta Türkmen Hakaikler de vardır. Hazreti Ali onlar için kutsal kişilerden sadece biridir. Mezhebin kurcusu Sultan Şahak da bu kutsal kişiler arasında yer alır. Bu mezhep Firuzabad’da ortaya çıkmış ve daha sonra bütün Đran’a ve Irak’ın çeşitli kesimlerine yayılmıştır. Kürtlerin çoğunluğu artık bu mezhebe mensup değildir.