Kompleks Aile Şirketleri (Kuzenler Ortaklığı Aşaması)

Kompleks aile şirketleri, literatürde “kuzenler ortaklığı” veya “kuzenler konsorsiyumu” olarak da anılmaktadır. Çalışmanın bu bölümünde evleviyetle işletme literatürü takip edilmekte ise de işletme literatüründeki kuzen konsorsiyumu ifadesinde yer alan “konsorsiyum”un hukuki anlamdaki özel kullanımı ile karıştırılabileceğinden ve dolayısıyla tezin hukuki yönüyle bağdaşmayabileceğinden “kuzenler ortaklığı” ve “kompleks aile şirketleri” terimleri öncelikli olarak tercih edilmiştir135.

a. Şirketin Yapısı

Kompleks aile şirketlerinin birçok yönüyle karma bir yapıda olduğu söylenebilecektir. Bu aşamadaki aile şirketlerinde birinci ve ikinci kuşaktan şirketin ilk aşamalarını görmüş aile üyeleri olduğu gibi üçüncü ve hatta dördüncü kuşağın da136 _{şirket pay sahibi ve/veya çalışanı olması mümkündür}137_{. Ancak kompleks aile}

şirketleri genel olarak ikinci ve üçüncü kuşağın bir arada olduğu aile şirketleridir. Bu yönüyle kompleks aile şirketleri karmaşık bir yapıdır. Zira her bir kuşağın aile şirketi temelinde edindiği tecrübeler nicelik ve nitelik olarak farklı olduğu gibi138_,

aile içerisindeki ilişkilerden, eğitim seviyelerine ve dünya görüşlerine kadar birçok

134 _{FINDIKÇI, s.42.}

135 _{“Konsorsiyum” ibaresi konsorsiyum sözleşmeleri bağlamında ele alınmakta olup, özetle}

konsorsiyum, birden çok gerçek veya tüzel kişiden her birinin belli bir işi yapmak amacıyla ortaklaşa taahhüt etmiş oldukları işin bir bölümünün yerine getirilmesinin sorumluluğunu diğerinden bağımsız olarak yüklenmek suretiyle katkılarını birleştirmeleridir; bkz. Gülören TEKİNALP ve Ünal TEKİNALP, “Joint Venture”, Prof. Dr. Yaşar Karayalçın’a 65. Yaş Armağanı, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1988, s. 143–176, s.162. Son yıllarda özellikle inşaat sektöründe konsorsiyumların yoğunlukla görüldüğü belirtilmelidir.

136 _{Y. SÖNMEZ, s.53.}

137 _{ERKAN, s.23; ÖZBİRECİKLİ ve TÜM, s.12.} 138 _{Y. SÖNMEZ, s.53.}

konuda farklılık mevcuttur139_{. Kuzenler ortaklıkları her ne kadar yapı olarak kardeş}

ortaklıkları gibi düşünülse de burada çok daha fazla ortaktan oluşan ve dolayısıyla pay sahibi çeşitliliği de olan bir ortaklık söz konusudur. Özellikle kardeşlerin, çocuklarına farklı oranlarda pay bırakması mülkiyet yani şirketin pay sahipliği dağılımında ve dolayısıyla yönetimde de karmaşık bir yapıya neden olmaktadır. Birçok aile şirketi, aile üyesi ile pay sahibi olma karmaşasından çıkamamakta ve bu iki kavram şirket içinde de aile içinde de ayrıştırılamamaktadır. Bu karmaşık yapı farklı deneyimlerin ve esasında artık farklı amaç, strateji, hedef ve beklentilerin yeri olmaktadır.

Bunlarla birlikte, aile şirketi de artık kompleks hale gelmiş, büyümüş ve işleyiş itibariyle de karmaşıklaşmıştır. İlk iki aşamadaki aile reisi esaslı ataerkil aile kültürü kuzen ortaklarından oluşan kompleks yapılı aile şirketlerinde mümkün olmamaktadır. Ataerkil bir yapıda, çatışmaya dayalı bir aile kültürü söz konusudur140. Burada ise şirkette uzlaşmanın önemi artmakta farklılıkların çatışmaya dönmesine uzlaşma sağlanmasıyla engel olunabilmektedir141_.

Kuzenlerin çoğunlukta olduğu bu yapıda tüm çekirdek ailelerin ve dolayısıyla servetlerinin de farklı olması nedeniyle aile şirketinin diğer aşamalarına nazaran farklı bir iş birliği ve amaçta birliktelik söz konusu olacaktır. Diğer yandan aile üyeleri ilk iki aşamaya nazaran birbirlerine karşı daha politik davranışlar sergilemektedir.

Aile şirketinin kuzen ortaklığı yapısının kimi zaman büyüme ve gelişme aşamasında olmakla birlikte genellikle olgunluk aşamasında142 _olduğu

söylenmelidir. Aile şirketinin yapısı bu evrede çoğunlukla grup veya holding şeklindedir143_{. Şirket piyasayı etkileyecek bir konuma gelip, güçlü bir şirket}

139 _{ALAYOĞLU, Aile Şirketlerinde Yönetim ve Kurumsallaşma, s.37.} 140 _{ERKAN, s.27.}

141 _{GÜLEŞ, ARICIOĞLU, ERDİREN ÇELEBİ, s.107.}

142 _{GÜLEŞ, ARICIOĞLU, ERDİREN ÇELEBİ, s.108; Y. SÖNMEZ, s.53.} 143 _{ALAYOĞLU, Aile Şirketlerinde Yönetim ve Kurumsallaşma, s.37.}

imajına144 _{sahip olmaktadır}145_{. Şirketin büyüme hızı mütevazı bir orana inmekte}146_,

kredibilitesi artmakta ve borç ihtiyacı azalmaktadır147. Kurumsallaşma ile birlikte pay sahiplerinin ve şirketin vizyonu ve misyonu da gelişmektedir. Özellikle şirkette çalışan kuzenler için şirkete yatırım yapmanın önemi artmaktadır.

Kurumsallaşmanın öne çıktığı bu aşamada hem yapısal hem de organizasyonel sistemler şirketin işleyişine adapte edilmektedir. Stratejik planlar, kalite kontrol mekanizmaları, iş bölümleri yazılı halde148 _{oluşturulmaktadır. Bunların}

oluşturulması ile aslında kompleks yapıdaki aile şirketlerinin istikrarını destekleyen bir örgüt yapısı sağlanmaktadır149_{. Bu örgüt yapısının devamlılığı için kuzenlerin}

kendi içlerinde ve profesyonel yönetici ile çalışanlarla aralarında uzlaşmanın sağlanarak takım çalışmasının gereklerinin yerine getirilmesi önemlidir.

Kuzenler ortaklığı aşamasında şirketin toplumda bilinirliği artmakta ve ailenin soyadı ile şirketin ismi bağlamında toplum nezdinde bir bütünlük algısı150

oluşmaktadır. Bu algıdan hem aile üyeleri hem de aile şirketi beslenmektedir151_.

Aile şirketi toplum nezdinde edindiği olumlu imajı güçlendirme çalışmaları da yapmakta, vakıf kurma çabaları ortaya çıkmakta veya birtakım hayır işleri ve/veya toplumsal etkinlikler muntazaman düzenlenmektedir.

b. Şirketin Özelliklerine Bağlı Olarak Öne Çıkan Sorunlar

Kuzenler ortaklığı aşamasında ailenin ve şirketin büyümesi her zaman denge içinde olmamaktadır. Hatta genellikle aile, şirketten daha hızlı büyümektedir152_{. Bu durum}

144 _{Y. SÖNMEZ, s.53.}

145 _{ERKAN, s.24.} 146 _{ATEŞ, s.46-47.}

147 _{GÜLEŞ, ARICIOĞLU, ERDİREN ÇELEBİ, s.108.}

148 _{Bu süreç formalizasyon ile yazılı prosedürlerin oluşturulması şeklinde de ifade edilmektedir; bkz.}

Y. SÖNMEZ, s.53.

149 _{ERKAN, s.23-24.} 150 _{Y. SÖNMEZ, s.14.} 151 _{KETS DE VRIES, s.62.} 152 _{GERSICK vd., s.182.}

birtakım sorunlara da neden olmaktadır. Aile şirketi pay sahiplerinin sayısı şirketin büyümesine oranla daha fazla olabilmekte; dolayısıyla şirketin sınırlı olan sermayesine153 ve insan kaynakları yapısına göre fazla sayıda aile üyesi olması durumu ortaya çıkmaktadır154_{. Kuzen ortaklıklarından oluşan aile şirketlerinde pay}

sahipliği yapısı ve aile üyelerinin şirkette çalışmaya katılma oranını şirketin gelişimi ile dengede tutmak oldukça zor bir durumdur155_{. Aksi halde aile üyelerinin}

şirkette istihdamı ile ilgili sıkıntı oluşabileceği gibi pay sahipliğinden doğan kâr payı gibi hakların da156 _{aile üyelerinin geçimi}157 _{için yeterli gelmemesi söz konusu}

olabilecektir158.

Kompleks aile şirketlerinde yatırım amacıyla kârın dağıtılmayarak şirkette kullanılması kuzenler arasında, kardeşler ortaklığı aşamasına nazaran daha yoğun tartışmalara yol açmaktadır. Zira kardeş ortaklığına göre paylar daha fazla kişiye dağılmış olup, çoğunlukla bu noktada ortak bir karara varılamamakta ve nakde ihtiyacı olan kuzen pay sahibinin payını elden çıkarma yoluna gittiği görülmektedir. Yine bu bağlamda aile servetinin şirketin yatırımlarında kullanılması da aile üyeleri arasında çatışmaya neden olabilmektedir. Bu sebeplerin varlığına bağlı olarak kuzen ortaklıkları aşamasında, şirketin devamlılığını sağlama noktasında borç ihtiyacı azalması bir yanda tutulmak kaydıyla, büyük yatırımların yapılması söz konusu olduğunda şirket aile servetine başvurmaktansa borçlanma yoluna gitmekte ve kredi almaktadır.

Yine, bu aşamadaki aile şirketleri bakımından sermaye artırımı ve/veya yatırım gibi ihtiyaçların doğumu halinde halka açılma kararı bir seçenek olarak görülmektedir159_{. Halka açılma kararı kimi zaman dış borçlanma, örneğin kredi}

153 _{Y. SÖNMEZ, s.49.}

154 _{GÜLEŞ, ARICIOĞLU, ERDİREN ÇELEBİ, s.106.} 155 _{GERSICK vd., s.176-177.}

156 _{Y. SÖNMEZ, s.53.} 157 _{GERSICK vd., s.182.}

158 _{GÜLEŞ, ARICIOĞLU, ERDİREN ÇELEBİ, s.106.} 159 _{GÜLEŞ, ARICIOĞLU, ERDİREN ÇELEBİ, s.109.}

alma, veya öz sermayeden kullanma yerine tercih edilen bir yol olmakla beraber aile şirketleri için önemli olan mülkiyetin yani şirket paylarının aile dışına dağılması endişesini ortaya çıkarmaktadır. Hakikaten, aile şirketine yoğun bir nakit akışı olsa dahi, ailenin pay sahipliğine bağlı olarak kontrolü zayıflamaktadır. Aile şirketlerindeki çoğunlukla yatırım yapmaya bağlı ortaya çıkan borçlanmaya ilişkin bu seçenekler, kuzen ortaklıklarındaki üçüncü kuşağın risk almaya daha açık olduğunu da göstermektedir160_.

Aile şirketlerinin kompleks yapısında profesyonel yönetici ve çalışanların sayısının da arttığı ve hatta halka açılma, payların aile dışı kişilere devri veya tamamen kurumsallaşma çerçevesinde yönetim kuruluna yabancı üyelerin alındığı belirtilmelidir161. Hem şirket sermayesinin artması veya paylarının değerlenmesi hem de şirket organizasyonunun büyümesi ve karmaşıklaşması gibi nedenlerle şirket yönetim kurullarının önemi ilk aşamadaki aile şirketlerine nazaran artmaktadır162_{. Özellikle yalnızca aile üyelerinden oluşan yönetim kurullarında, bu}

öneme dayalı olarak kuzen ortaklar arasında farklı politikalar izlenmesi, rekabet güdülmesi163 _{ve hizipleşme eğilimi ile çatışmaların ortaya çıkması söz konusu}

olabilmektedir164_.

Görüldüğü gibi, kuzenler ortaklığı aşamasında stratejik odaklanma, yeniden oluşum ve yatırım öne çıkan hususlardır165_{. Aile ile şirket arasında bazı çizgilerin}

net olarak çizildiği ve kurumsallaşma adına ilerlemeler olduğu söylenebilse dahi bu öne çıkan hususların sağlanması ve devamlılığı için kurumsallaşma düzeyi stratejik bir plan oluşturularak her geçen gün artırılmalıdır166_.

160 _{GÜLEŞ, ARICIOĞLU, ERDİREN ÇELEBİ, s.107-108.} 161 _{GERSICK vd., s.182; ERKAN, s.24.}

162 _{ATEŞ, s.33.} 163 _{Y. SÖNMEZ, s.54.}

164 _{KETS DE VRIES, s.66; ERKAN, s.27; GÜLEŞ, ARICIOĞLU, ERDİREN ÇELEBİ, s.110.} 165 _{John L. WARD, Keeping the Family Business Healthy, New York: Palgrave Macmillan, 2011,}

s.23.

Kompleks yapıdaki kuzenler ortaklığı aşamasında olan aile şirketleri dünya genelinde sayıca azdır. Türkiye’deki aile şirketlerinin yalnızca %13’ünün üçüncü kuşak aile üyelerine ait olduğu görülmektedir167_{. Şirket ve aile olarak genişleyen ve}

büyüyen iki ayrı yapı arasında özgün bir denge sağlanarak bir aile şirketinin olgunluk aşamasını görmesi ve bunu devam ettirmesi oldukça zorlu olup şirketin esas konusu dışında emek ve mesai harcanmasını gerektirmektedir. Bunu başaran aile şirketleri bir sonraki aşamaya da geçecek ve sürekli olmayı başaran aile şirketleri arasında yerini alacaktır.