Toplumdaki her birimin içerisinde çoğunlukla özel bir irade olmaksızın birtakım iç ve dış etkenlerle belirlenen hal, tutum ve davranışlara ilişkin kurallar601 vardır. Bu
kurallar yazılı olmasa dahi uygulanmaya devam eder ve bir sonraki kuşağa veya
597 KIRCA, s.745, Anayasa Mahkemesi’nin 07.04.16 tarihli 2015/94 E. Ve 2016/27 K. sayılı Kararı
(03.05.2016 tarihli 29701 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
598 OKUTAN NILSSON, s.76-78; YÜKSEL, s.42; AYOĞLU, s.199. 599 KIRCA, s.745, 748.
600 OKUTAN NILSSON, s.76. 601 FINDIKÇI, s.169.
birime devreder602. Pek tabii, bu kuralların bir bölümü değişmekte veya zamanın getirdiği koşullarla yoğrulmakta ve esnemekte diğer bir bölümü ise ya aynı kalmakta ya da pekişmekte ve güçlenmektedir. Aileler de toplumun bir birimi olarak bu tarz kurallara sahiptirler. Yine yazılı olmayan bu kurallar aile üyeleri tarafından uygulanır ve genellikle bir sonraki kuşağa aktarılır. Aile şirketi olsun veya olmasın her şirketin kendine ait ve yöneticilerinden çalışanlarına şirketle ilişkili kişilerin uyguladığı603 ve hatta kimi zaman müşterilerine kadar sirayet eden
ve yazılı olmayan kuralları vardır604. Bu kurallardan bazıları kimi zaman bir kişinin
şirkette az bir vakit geçirmesiyle dahi fark edilebilmektedir.
Aile şirketleri de ailenin ve özellikle kurucunun değerlerinin, kurallarının ve ticaret ile yönetim anlayışının entegre olması ile bu yazılı olmayan kurallar silsilesinden faydalanır605. Aile anayasalarının çerçevesi de esasında hem ailenin hem de ailenin
kontrolündeki şirketin temelinde yatan bu iletişim kurma yöntemleri606 ve aile içi
düzen, yönetim ve ahlak anlayışı gibi birçok farklı alana temas eden değerlerin temel oluşturduğu kurallar607 ile çizilmekte ve anayasalar bu hususların yazılı hale
getirilmesi ile oluşmaktadır.
Zira bu yazılı olmayan kuralların birçoğu kimi zaman aile içinde güvensizliklere veya çatışmalara neden olduğundan ve aile üyelerince “konuşulamaz” veya “tartışılamaz” şeklinde nitelendiğinden bunların istişare edilip ortak uygulanabilir bir hale getirilmesi yazılı bir aile anayasası ile mümkün olmaktadır.
Aile anayasası ihtiyacı genelde aile şirketinin kurucusu yani birinci kuşak ile ikinci kuşağın birlikte çalıştığı dönemde ortaya çıkmaktadır608. Bu dönemde ihtiyacın
artmasının sebepleri olarak şirket içinde ve aile ilişkilerine de yansıyan çatışmaların
602 FINDIKÇI, s.169-170; ERKAN, s.97, 102. 603 Y. SÖNMEZ, s.16.
604 FINDIKÇI, s.169.
605 Ailenin kural ve değerlerinin kullanımına ilişkin bkz. Y. SÖNMEZ, s.16-17. 606 SEBİLCİOĞLU vd., s.21.
607 TAYLOR, s.83; POZA, s.281. 608 DIRIN ve TUTAN, s. 6479.
çıkması, şirketin ve ailenin genişlemesi, hem aileyle hem de şirketle ilgili belirsizliklerin artması, şirket yönetiminin devri ve halefiyet planlamasına ihtiyaç duyulması sayılabilir. Türkiye’de aile şirketlerinin ikinci kuşağa devredenlerinin sayısı dahi oldukça azdır. Bunun bir yönüyle sebebi de sözlü kuralların yazılı hale getirilmemesi, ileriye yönelik çözüm arayışından ziyade çatışmalara yoğunlaşılması ve politika, strateji ve plan oluşturulmamasıdır. 2016 yılında yapılan bir araştırma bunu açıkça göstermektedir. Araştırmada Türkiye’deki aile şirketlerinin yalnızca %4’ü yazılı, güvenilir ve aile üyeleriyle paylaşılmış bir halefiyet planına sahiptir609. 2013’te yapılan bir araştırmada ise, Türkiye’deki aile
şirketlerinin %36’sının aile anayasasına sahip olduğu tespit edilmiştir610. Türk aile
şirketlerinin aile anayasası kavramı ile tanışması ve bu aracın uygulamaya alınması 2000’lere dayanmaktadır. Dolayısıyla aile anayasasının Türk aile şirketleri bakımından oldukça yeni bir uygulama olduğu söylenebilecektir.
Aile anayasalarında, ailenin sırları, hem şirketin hem de ailenin özgün yapıları, aile üyeleri arasındaki olası çatışmalar ve bu çatışmalara ilişkin çözüm yöntemleri ortaya koyulduğundan dolayı gizlilik611 esastır. Bundan dolayı aile anayasası
oluşturulması noktasında danışmanlık alınan şirketler ve bizzat aile şirketleri genellikle anayasayı kamuoyuna açmamaktadırlar. Türkiye’de yalnızca birkaç uluslararası danışmanlık şirketinin ve 2005 yılında Ankara Sanayi Odası’nın yayınladığı aile anayasası örnek metinleri vardır612. Bu örnek anayasalardan
faydalanılması mümkündür; ancak her aile anayasası ilgili aile şirketine özgü olması613 gerektiğinden işlevsiz tek tip bir aile anayasasının şirketlerde
uygulanabilirliği olmadığı614 gibi bir yönüyle bu uygulanmazlık aileye ve şirkete
de daha fazla zarar vermekte; aile üyelerinin birbirine olan güvenini
609 PWC, PwC Küresel Aile Şirketleri Araştırması-Türkiye Sonuçları 2016, 2016, s.9. 610 “Dönüşümü Başaranlar”, s.45.
611 Fındıkçı, anayasanın yönetim kurulu üyeleri dışında gizlilik özelliği taşıdığını ifade etmektedir;
ancak tarafımızca, aile anayasasının amacını ve işlevini gerçekleştirmesi bakımından bu tercihin yerinde olmadığı düşünülmektedir; bkz. FINDIKÇI, s.179.
612 DIRIN ve TUTAN, s.6480-6481; bkz. ASO, Aile Anayasası. 613 FINDIKÇI, s.171, 173-174.
zedelemektedir. Neticede, aile anayasalarının Türkiye’deki varlığı yeni olup, işlevini yerine getirmeye yönelik uygulama alanı bulacak yani ihtiyacı görecek aile anayasası sayılıdır.
Aile anayasasının aile şirketine özgü olarak oluşturulma süreci ise epey sancılı olup zaman ve emek gerektirmektedir615. Zira her aile ve aile şirketi farklı olduğundan her aile anayasası oluşturma süreci ve anayasanın kendisi de farklı olmaktadır616.
Öncelikle, aile üyelerinin bir kurallar listesi gibi akıllarında şekillenebilecek bir belgeye ihtiyaç duyması gerekmektedir. Muhtemelen uzun zamandır çatışmaların önlenmesi için sabredilen veya çoktan ortaya çıkan çatışmaların çözümünün bulunamadığı ve geleceğe yönelik kaygıların olduğu aile şirketlerinde bu ihtiyaç fazlasıyla hissedilmektedir. İşlevsel ve ihtiyaca karşılık gelen bir aile anayasasının düzenlenme süreci zorlu ve uzun bir yolculuk gerektirdiğinden aile üyelerinin yalnızca ihtiyaç duyması değil aynı zamanda böyle bir yasa bütününün gerekliliğine inanması ve karar vermesi gerekmektedir.
Aile anayasası oluşturulma süreci her ailede farklılık gösterebileceği gibi literatürde bir görüş birliği de yoktur. Örneğin, ilk adımı, aile konseyinin oluşturulması olarak ifade edenler olduğu gibi şirketin yönetim kurulu tarafından bu ihtiyacın hissedilmesi ile pay sahipleri ve aile üyelerinden oluşan bir anayasa ekibi oluşturulması olarak belirleyenler de vardır617. Kurulacak bu ekibin bir aile üyesi
eklenmesi ile sınırlı kalınarak uzman danışmanlardan oluşması da mümkündür618.
Yine aile konseyi ile anayasa taslağının oluşturulmasına ilişkin bir görüşte ise, esasında aile meclisinin toplanarak aile konseyi üyesi olma ve seçilme kriterlerini belirleyerek bunlara göre bir aile konseyinin belirlenmesi, konseyin aile anayasası üzerinde çalışması ve hazırlanılan taslağın aile meclisine sunulması, aile meclisinin
615 Zaman gerektirdiğine ilişkin olarak bkz. TAYLORWESSING, s.38; SEBİLCİOĞLU vd., s.20-
21.
616 FINDIKÇI, s.170-171.
617 KARPUZOĞLU, “Gelecek İçin Aile Anayasası”, s.166-167. 618 FINDIKÇI, s.173.
görüşlerinin ve en nihayetinde onayının alınması gibi bir süreç de izlenebileceği belirtilmiştir619.
Burada kanaatimizi belirtmeden önce bir hususun zikredilmesi gerekir. Aile anayasasının esasında ailede ve hatta aile şirketinde uygulanan ancak yazılı olarak ifade edilmeyen değer ve kurallara dayandığı yukarıda belirtilmişti. Bu bağlamda aile anayasası hazırlayan aile üyelerinin veya uzmanların en başta toplumun en küçük birimi olan ailede ve ayrıca şirkette analiz ve tespitler yapmaları gerekecektir620. Dolayısıyla bu kişilerce öncelikle, uygulanması noktasında devamında yarar görülen, ailede ve şirkette birliği bütünlüğü sağlayan, çatışmaları ve güvensizliği, tedirginliği, iletişimsizliği önleyen değerlerin621, tutumların,
davranış ve kuralların, amaçların, beklenti ve hedeflerin tespiti ve temalar halinde ayrıştırılmaları622 oldukça önemlidir. Bu tespitin hem aile üyelerince hem de uzman
kişilerce analiz edilmesi623 ile elde edilen tespitlerin sonuçları da öngörülerek yazılı
metne yani anayasaya dönüştürülmesi gerekmektedir.
Kanaatimizce, aile konseyi ve meclisinden bağımsız olarak bir aile anayasası hazırlama ekibi kurulmalıdır. Bu ekipte aile üyelerinden tecrübeli ve olgun kişilerin yer alması gerektiği kadar genç, aile ilişki ve iletişiminde iyi gençlerin de bulunması gerekmektedir. Bu kişilerin pay sahibi olması önem arz etse de pay sahibi olmayan ancak aile servetinden veya şirketin olanaklarından yararlanan bir kişinin de olması önemlidir. Ayrıca pay sahibi ve yönetim kurulu üyesi olan aile üyelerinin olması da elzemdir. Diğer yandan, aile anayasası birçok noktada objektivite gerektirdiğinden uzman kişilerin de bu ekipte yer alması gerekmektedir624. Uzmanlık bağlamında
birkaç husus önem arz etmektedir. Ekipte yer alacak uzman kişiler, öncelikle her
619 DELOITTE ve TKYD, Aile Şirketleri İçi Adım Adım Kurumsal Yönetim, s.8.
620 Fındıkçı, aile anayasalarının oluşturulması sırasında aynı ülke anayasalarında olduğu ilgili
ülkenin sosyal yapısına hâkim değerleri, alışkanlıkları ve ilkelerinden hareket edildiğini ifade etmektedir; bkz. FINDIKÇI, s.170.
621 TAYLOR, s.13.
622 TAYLORWESSING, s.36. 623 YILDIZ, s.43.
bir aile üyesi/pay sahibi/yönetim kurulu üyesine eşit mesafede olmalıdır. Bununla birlikte, uzman kişinin aile anayasası düzenlemede tecrübeli olması, üst düzey şirketlerde yönetim kademesinde çalışmış olması, bu uygulama tecrübesi yanında teoriye de hâkim olması ve bu alanda yerel ve uluslararası güncel gelişmeleri takip etmesi, bir noktada aile üyelerini hangi konumda olurlarsa olsun anlayabilmesi önemlidir625. Yine ilgili ekipte, aile anayasasının bir özel hukuk sözleşmesi olduğu
düşünüldüğünde özellikle ticaret hukuku ve borçlar hukuku bağlamında uzman bir hukukçunun da bulunması yararlı olacaktır626.
En fazla 7-10 kişi arasında kurulacak anayasa ekibi kendi alt çalışma gruplarını da oluşturup farklı bir çalışma tarzı izleyebilecektir. Hazırlık süreci tamamlandıktan sonra tüm ailenin (aslında anayasada muhtemelen aile meclisi olarak yapılandırılmış kurumun) onayı ve imzaları alınarak tüm aile üyelerine ve şirket yönetim kuruluna teslim edilmelidir. Aile anayasasının gizli olması ve aile üyeleri ile yönetim kurulunun bu gizliliğe riayet etmesi de ayrıca önem taşımaktadır. Aile üyelerinin sunulan anayasa taslağı ile ilgili itirazları ve değişiklik talepleri olması halinde bunlar aile anayasası hazırlama ekibi tarafından ele alınarak incelenmeli ve neticeye bağlanmalıdır.
Aile anayasalarının uygulanabilir olması oldukça önemlidir. Zira uygulanamayacak veya aile üyelerine güven vermeyen bir aile anayasasının aile üyelerine ve aile şirketine daha fazla zararı olacaktır627; aile üyeleri arasındaki iletişimsizliğin,
çatışmaların ve güvensizliğin “zaten” çözülemeyeceği fikrini pekiştirecektir. Bu nedenle aile anayasalarının uygulanabilirliği noktasında bir fikir birliği olmalı628 ve
aile anayasalarının da güncel gelişmeler ve ailedeki değişim ve ihtiyaçlara göre esnek olması629 ve öncelikle düzenli olarak ve tabi ki gerektiğinde
625 FINDIKÇI, s.173.
626 Hukukçunun bulunması gerekliliği ile ilgili olarak bkz. FINDIKÇI, s.175; EREN
GÜMÜŞTEKİN ve ADSAN, s.189.
627 FINDIKÇI, s.174. 628 TAYLORWESSING, s.7. 629 TAYLORWESSING, s.15.
uyumlulaştırılabilmesi sağlanabilmelidir630. Bu bağlamda ileride tartışma ve
değerlendirmelere yer vereceğimiz anayasanın bağlayıcılığı ve hukuki niteliği önem taşımaktadır.