Kişilik Türleri ve Değer İlişkisi

Bir kişinin değerleri, bir şahsiyet özelliği olarak düşünülür. Diğer yandan duygusal yönelime, isteklere ve kazanımların paylaşılması hususunda tercihlere tesir eden bireyin sahip olduğu kişilik tipi, değerlerinin niteliğine ve yönüne de etki edecektir.

Bireysel ve sosyal kazanımların paylaşılması hususunda insanlar farklı kişilik tipleri geliştirebilmektedirler. Bu konuda iki farklı kişilik tipi ortaya çıkar: Bunlardan biri Sosyallik Yönelimli (Prosocial) diğeri Bireysellik Yönelimli (Proself) kişilik tipidir. Prososyal bir

319 _{Baymur, Feriha; Genel Psikoloji, İstanbul-1994, sh.252}

320 _{Fromm, Erich; Erdem ve Mutluluk, (Çev. A. Yörükhan), sh.70-71}

321_{Şerif, Muzaffer ve Carolyn W.; Sosyal Psikolojiye Giriş –II, (Çev.: M. Atakay, A. Yavuz), İstanbul-1996,} sh.582

322 _{Şemin, Refia U.; Gençlik Psikolojisi, İstanbul-1992, sh.85}

davranış, eldeki imkanları diğer kişi yada gruba yönelik tasarruf etme yönelimidir. 324 Sosyallik yönelimli bir kişilik tipindeki insan, işbirliği duygusuna sahip, biz merkezli, destekleyici, yardımsever, dayanışmacı ve eşit paylaşımcı bir yapıdadırlar. Halbuki bireysel yönelimli olanlar ise ben merkezli, bencil, fırsatçı ve rekabetçi olarak “senin kazancın benim kaybım” zihniyetindedirler.

Sosyal kazanımların paylaşılması hususunda genel olarak bireyin kendisine ve topluma yönelik tercihine ve tutumlarına baktığımızda, örneklemin büyük çoğunluğunun (%82,5) toplum yönelimli pro-sosyal kişilik tipi özellikleri, diğer bir kısmı ise (%17,5) birey ve ben merkezli kişilik özellikleri taşıdığı görülmüştür.

Grafik 20: Kişilik Tiplerini Ortaya Çıkarması Açısından Mevcut İmkânların Paylaşımı

%17,5 %82,5 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Hayat zor bu yüzden imkanları sadece kendim için kullanırım

Bu imkanları dostlarım ve arkadaşlarımla paylaşırım

İnsanların kişilik özellikleri doğrultusunda, sahip oldukları değerlerinin işletme içi ilişkilerde etkisini göstermek için Hollanda’da yapılan bir çalışmada; 325 bireysel ve ben merkezli değerlere sahip kişilerin işi kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirirken, sosyal ağırlıklı değerlere ve bakış açısına sahip kişiler, işletmeyi bütüncül olarak değerlendirdikleri görülmüştür.

Araştırmamız içerisinde bu kişilik özellikleri ile çeşitli değişkenleri çaprazladığımızda önemli bazı farklılaşmaların olduğu görülmektedir. Bunlar içerisinde kişilik tipine göre, önem verilen ve ideal olarak seçilen değerlere baktığımızda; Tablo 17’de de görüldüğü gibi, ben merkezli bir kişilik yapısına sahip olanların, paylaşımcı ve biz merkezli kişilik yapısına sahip olanlara göre, zenginlik ve girişkenlik değerlerinin daha yüksek bir önem düzeyinde olduğu

324 _{Bilgin, Nuri; Sosyal Psikolojiye Giriş, İzmir-1988, sh.274-275, Bu doğrultuda bir başka sınıflama da şu} eserde bulunmaktadır; Robbins, Stephen P.; Örgütsel Davranışın Temelleri, sh.14-15

325 _{Nauta,A.-Carsten, K.; “Social Value Orientation, Organizational GoolCancerns and Indepartmatal}

görülmektedir. Diğer taraftan biz merkezli kişilik tipine sahip olanların daha çok manevi, dinî ve ahlâkî değerlerinin yüksek olduğunu söyleyebiliriz.

Tablo 17: Kişilik Tiplerine Göre İdeal Alınan Değerler

17 14 3 10 3 48 42 4 141 12,1% 9,9% 2,1% 7,1% 2,1% 34,0% 29,8% 2,8% 100,0% 32,1% 9,8% 20,0% 25,0% 23,1% 14,7% 21,6% 20,0% 17,5% 2,1% 1,7% ,4% 1,2% ,4% 6,0% 5,2% ,5% 17,5% 36 129 12 30 10 278 152 16 663 5,4% 19,5% 1,8% 4,5% 1,5% 41,9% 22,9% 2,4% 100,0% 67,9% 90,2% 80,0% 75,0% 76,9% 85,3% 78,4% 80,0% 82,5% 4,5% 16,0% 1,5% 3,7% 1,2% 34,6% 18,9% 2,0% 82,5% 53 143 15 40 13 326 194 20 804 6,6% 17,8% 1,9% 5,0% 1,6% 40,5% 24,1% 2,5% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 6,6% 17,8% 1,9% 5,0% 1,6% 40,5% 24,1% 2,5% 100,0%

Hayat zor bu yüzden imkanları sadece kendim için kullanır Bu imkanları dostlarım ve arkadaşlarımla paylaşırım Elinizde çok güzel imkanlar olsa ne yapardınız? Toplam Zengin Olmak Mükemmel bir mümin olmak Büyük bir ressam veya sanatçı olmak Alim-Bilim adamı olmak

İyi bir siyasi lider olmak Ahlaklı biri olmak Girişken ve sosyal biri olmak Kişilikli ve Özgür Olmak Size göre idealinizdeki en yüksek değer nedir?

Toplam

X²=19.696, df:7, P<0,01

Yine aynı kişilik özelliklerinin mutluluk düzeyleri de farklılaşmakta olduğu görülmektedir. Tablo 18’de de görüldüğü gibi ben merkezli kişilik yapısına sahip olanların, biz merkezli bir kişilik yapısına sahip olanlara göre daha mutsuz olduklarını söyleyebiliriz. Zira ben merkezli kişilik yapısına sahip olanların %71’i, biz merkezli kişilik yapısına sahip olanların ise %81,9’u kendisini çok mutlu veya mutlu olarak görmektedirler. Buna karşılık biz merkezlilerin %16,1’i, ben merkezlilerin de %29’u kendilerini mutsuz olarak görmektedirler.

Tablo 18: Kişilik Tiplerine Göre Mutluluk Durumları

9 91 26 15 141 6,4% 64,5% 18,4% 10,6% 100,0% 11,4% 16,1% 23,6% 29,4% 17,5% 1,1% 11,3% 3,2% 1,9% 17,5% 70 473 84 36 663 10,6% 71,3% 12,7% 5,4% 100,0% 88,6% 83,9% 76,4% 70,6% 82,5% 8,7% 58,8% 10,4% 4,5% 82,5% 79 564 110 51 804 9,8% 70,1% 13,7% 6,3% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 9,8% 70,1% 13,7% 6,3% 100,0%

Hayat zor bu yüzden imkanları sadece kendim için kullanır Bu imkanları dostlarım ve arkadaşlarımla paylaşırım Elinizde çok güzel imkanlar olsa ne yapardınız? Toplam

Çok Mutluyum Mutluyum Mutlu Değilim

Hiç Mutlu Değilim Hayatınızı bütün yönleri ile değerlendirdiğinizde, mutluluk

hakkında ne düşünürsünüz?

Toplam

X²=10,632, df: 3, P<0,01

Diğer taraftan Tablo 19’da da görüldüğü üzere, ben merkezli kişilik yapısına sahip olanların kendilerini, bireysel, rekabetçi ve saldırgan olarak tanımlamaları, biz merkezli

kişilik yapısına sahip olanlara göre daha yüksektir. Fedakârlık ve dayanışmacı tanımlamaların ise biz merkezli kişilik yapısına sahip olan insanlarda daha belirgin olduğu görülmektedir.

Tablo 19: Kişilik Yapısına Göre Kendini Tanımlama

58 53 15 9 6 141 41,1% 37,6% 10,6% 6,4% 4,3% 100,0% 14,0% 16,6% 46,9% 34,6% 46,2% 17,5% 7,2% 6,6% 1,9% 1,1% ,7% 17,5% 355 267 17 17 7 663 53,5% 40,3% 2,6% 2,6% 1,1% 100,0% 86,0% 83,4% 53,1% 65,4% 53,8% 82,5% 44,2% 33,2% 2,1% 2,1% ,9% 82,5% 413 320 32 26 13 804 51,4% 39,8% 4,0% 3,2% 1,6% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 51,4% 39,8% 4,0% 3,2% 1,6% 100,0%

Hayat zor bu yüzden imkanları sadece kendim için kullanır Bu imkanları dostlarım ve arkadaşlarımla paylaşırım Elinizde çok güzel imkanlar olsa ne yapardınız? Toplam

Fedakar Dayanışmacı Bireysel Rekabetçi Saldırgan Arkadaşlar arası ilişkilerinizde en çok aşağıdakilerden hangisi sizi

ifade eder?

Toplam

X²=35,346 df: 4, P<0,01

Genel olarak tasnif edilmiş yukarıdaki kişilik sınıflamasını, değerler, sosyal ortam ve birey ilişkilerinin sonucunda ortaya çıkan kişilik tipleri olarak yeniden şöyle sıralayabiliriz;

Bağımlı Kişilik; Geleneğe ve otoriteye bağlı kimselerdir. Belirsizliklerden hoşlanmayan bu kişiler, toplumun koymuş olduğu amaç ve araç değerleri yüksek bir düzeyde benimseme içerisine girmişlerdir.

Şekilci Kişilik; Değişen şartlara uyum sağlayıcı, değerlerin o kadar da önemli olmadığı, amaç değerlerden ziyade araç değerlerin benimsendiği faydacı bir kişilik tipidir. “Bana dokunmayan yılan bin yaşasın” düsturuyla mevcut yapıyı değiştirme gayretinde olmadıkları gibi, olumsuzlukları da görmezlikten gelirler. Bu insanlar için değerlerinin değişmesi önemli değildir.

Bireyci Kişilik; Her şeyin merkezine “ben”i yerleştiren bencil ve çıkarcı kişilik tipidir. Bütün aktiflik ve alınan kararlar bu doğrultudadır. Burada amaç değer, benin rahatı ve mutluluğudur, bu noktada amaç değerlerde dahil olmak üzere bütün değerler araçtır.

Ferdiyet Yönelimli Kişilik; bu kişilik tipi toplumsal hedefler ile bireysel hedefleri dengeleyen, içinde bulunduğu sosyal çevrenin sorumluluğunu taşıyarak onun için çalışan ve yenilikler meydana getirmeye gayret eden dengeli bir kişilik tipidir. Ne kendi benliğini toplum içerisinde kaybetmiş toplumun esiri olmuş, ne de kendi benliğinin ortaya koyduğu ihtirasların esaretine teslim olmuştur. Bu kişi toplum içerisinde kendisine şöyle seslenir; “sen kendinin üstün olmadığı bir kendin olmak mecburiyetindesin.” Bu tip kişiler geleneğe bağlı

olmakla birlikte, onun ruhundan ve yaktığı ateşten hareketle yeni gelenekler ve düzenlemeler oluşturabilme kabiliyetine sahip kişilerdir.

Bu doğrultuda insanların sosyal ilişkilerinde takındıkları tavırların mahiyetine ve değerlerinin yönüne göre bir başka sınıflama da aşağıdaki şekilde görülmektedir. Kişinin değerlerinin oluşmasında etkili olan temel kişilik özelliklerini şöyle belirtebiliriz:326

İnsanlarla ilişkiler içerisinde genel kişilik özellikleri itibariyle örneklemin kendini tanımlamasına bakıldığında, büyük bir kısmının Fedakâr(%51,4) ve Dayanışmacı (%39,8) olduğu görülmektedir. Yine örneklem içerisinde insanlarla olan ilişkilerinde bireysel bir tavır takınanlar %4, Rekabetçi olarak kendilerini görenler %3,2 düzeyinde olmakla birlikte, kendilerini saldırgan olarak ifade edenler %1,6 oranında bulunmaktadır.

Grafik 21: Örneklemin Kişilik Tipleri Açısından Kendisini Tanımlaması

%51,4 %39,8 %4 %3,2 _%1,6 0 10 20 30 40 50 60

Fedakâr Dayanışmacı Bireysel Rekabetçi Saldırgan

326 _{Lorne G. Hulbert- Marial. C. D. Silva- G. Adegboyega: “Cooperation in Social Dillemmas and}

Allocentrism: A Social Values Approach”, European Journal of Social Psychology. 31, 2001, sh.643-644 Bu

tabloya çok yakın bir sınıflama da “Ring Measure of Social Values” adıyla şu kaynakta geçmektedir.: Hertel G.- Fıedler, K.; “Fair and Dependent Versus Egoistic and Free: Effects of Semantic and Avaluative Priming on

The Ring Measure of Social Values”, Europan Journal of Social Psychology, V.28,1988, sh.56-57

Bireyselci

(Kendini Maksimize Etme) Mazoşist

(Kendini Minimize Etme)

Diğergam

(Değerlerine Karşı Maksimize Olma)

Saldırgan

(Değerlerini Minimize Etme) Dayanışmacı

Rekabetçi Fedakâr

Değerlerle kişilik tipleri arasında büyük bir uygunluk vardır. Zira her kişilik tipi belirli değerleri daha önemli bulur. Örneğin bireyselciler daha çok kendilerine yönelik birikim yapmayı arzulayan ve sosyal kazanımların sürekli kendilerinden yana olmasını isterler. Bireyselcilerin kazanımlara dönük olan iktisadî değerlerinin ağır basması, paylaşmayı ve fedakârlığı ön gören dinî değerlerinin, diğerlerine göre daha az önemli olması beklenir. Bu itibarla her kişilik tipindeki insanlar, farklı değerleri ideal olarak kabul eder ve benimserler. Yaptığımız araştırma içerisinde de kişilik tiplerine göre ideal alınan değerler farklılaşmaktadır. Araştırma sonuçlarına önemli farklılaşmaları göstermesi bakımından iktisadî değerlere baktığımızda, saldırganların ve bireyci bir kişilik tipine sahip olanların bu değerleri diğerlerine oranla daha önemli buldukları görülmektedir. Diğer taraftan dinî değerleri, fedakâr ve dayanışmacı kişilik tipine sahip olanlar önemli bulmaktadırlar. Yine rekabetçi ve bireyci kişilerin sosyallik ve girişkenlik değerlerini önemli buldukları görülmektedir.

Tablo 20: Kişilik Tiplerine Göre İdeal Alınan Yüksek Değerler

27 78 6 29 6 170 86 11 413 6,5% 18,9% 1,5% 7,0% 1,5% 41,2% 20,8% 2,7% 100,0% 50,9% 54,5% 40,0% 72,5% 46,2% 52,1% 44,3% 55,0% 51,4% 17 58 7 9 4 130 89 6 320 5,3% 18,1% 2,2% 2,8% 1,3% 40,6% 27,8% 1,9% 100,0% 32,1% 40,6% 46,7% 22,5% 30,8% 39,9% 45,9% 30,0% 39,8% 4 2 1 1 1 14 8 1 32 12,5% 6,3% 3,1% 3,1% 3,1% 43,8% 25,0% 3,1% 100,0% 7,5% 1,4% 6,7% 2,5% 7,7% 4,3% 4,1% 5,0% 4,0% 2 1 1 11 10 1 26 7,7% 3,8% 3,8% 42,3% 38,5% 3,8% 100,0% 1,4% 6,7% 7,7% 3,4% 5,2% 5,0% 3,2% 5 3 1 1 1 1 1 13 38,5% 23,1% 7,7% 7,7% 7,7% 7,7% 7,7% 100,0% 9,4% 2,1% 2,5% 7,7% ,3% ,5% 5,0% 1,6% 53 143 15 40 13 326 194 20 804 6,6% 17,8% 1,9% 5,0% 1,6% 40,5% 24,1% 2,5% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Fedakar Dayanışmacı Bireysel Rekabetçi Saldırgan Arkadaşlar arası ilişkilerinizde en çok aşağıdakilerden hangisi sizi ifade eder? Toplam Zengin Olmak Mükemmel bir mümin olmak Büyük bir ressam veya sanatçı olmak Alim-Bilim adamı olmak

İyi bir siyasi lider olmak Ahlaklı biri olmak Girişken ve sosyal biri olmak Kişilikli ve Özgür Olmak Size göre idealinizdeki en yüksek değer nedir?

Toplam

X²=56,129, df;28, P<0,01

Jung ise duygusal potansiyeli, psişik enerjinin ve ilgin yönünü göz önünde bulundurarak, kişilik tiplerini, içe dönük (introvert) ve dışadönük (extrovert) olarak ikiye ayırır.327 Bu sınıflama çerçevesinde içedönük kişilik tipine sahip olanlar, utangaç, çekingen, yalnız başına çalışmaktan hoşlanan münzevi tiplerdir. Bunlar yaşadıkları duygusal çatışmalar esnasında içlerine kapanırlar ve iç hayatlar ile aşırı ilgilenirler. Neşelerini veya kederlerini diğer insanlarla paylaşmak istemezler. Dışa dönükler ise toplumsal çalışmalardan hoşlanan, ortak değerleri benimseyen atılgan kişilerdir. İlgileri dışa dönüktür ve duygularını ve problemlerini başkalarına açabilirler. Keirsey’e göre dışa dönük kişiler, toplumsallığa olan

ihtiyaçlarıyla insanlar tarafından enerjilendirilmiş veya akort edilmiş gibi gözükürler. İnsanlarla konuşmak, oynamak, onlarla çalışma bu tiplerin enerji kaynağıdır. Uçta olan dışa dönük bir kişi, sabahın ikisinde bir toplantıyı veya partiyi terk ederken, muhtemelen bir diğerine gitmeye hazır durumdadır. Dışa dönük kişi girişken, içe dönük kişi dar kalıplar içerisinde sıkışmıştır. Tek başlarına çalışmak, yalnız kalmak, okumak, düşünme, tasarlamak bir kaç kişinin olmadığı faaliyetlere katılmak içe dönük kişilerin enerji kaynaklarıdır. Bu sebeple her hangi bir toplantı veya partiye gittikten sonra içe dönük kişi, makul bir saatten sonra eve gitmeye hazırdır. 328

İnsan, hayatı yaşarken başından geçenleri; mutluluklarını veya problemlerini, hislerini veya isteklerini, kişilik yapısına göre belirli oranlarda diğerleriyle paylaşır. İnsanların hayatlarına konu olan hususları paylaşma durumları, genellikle onların içe ve dışa dönük kişilik tiplerini yansıtır. Bu itibarla örneklem içerisinde, içe ve dışa dönük kişilik özellikleri gösteren kişilerin dağılımını tespit etmek amacıyla, kişilerin yaşantı ve duygularını diğer insanlarla ve arkadaşlarıyla paylaşıp paylaşmadığını araştırdık. Bu doğrultuda hazırladığımız “Yaşantı ve duygularımı kendime saklamak yerine arkadaşlarımla açıkça tartışmaktan hoşlanırım” ifadesine katılım düzeyleri şu şekilde olduğu görülmüştür; örneklemin %39,8’i bu ifadeye kesinlikle katılmakta iken, %38,1’i Katılmakta, %5’i kararsız kalmakta, %12,1’i Katılmamakta ve %5,1’i Kesinlikle katılmamaktadır. Bu oranlarda göstermektedir ki, katılımcıların büyük çoğunluğu (%77,9) dışa dönük kişilik özellikleri sergilemekte iken, az bir bölüm(%17,2) içe dönük kişilik özellikleri göstermektedir.

Grafik 22: İçe ve Dışa Dönük Kişilik Özellikleri Açısından Katılımcıların Durumları

“Yaşantı ve duygularımı kendime saklamak yerine arkadaşlarımla açıkça tartışmaktan hoşlanırım”

% 39,8 _{% 38,1} % 5 %12 % 5,1 0 5 10 15 20 25 30 35 40

Kesinlikle katılıyorum Katılıyorum Kararsızım Katılm ıyorm Kesinlikle katılm ıyorum

328 _{Baymur, Feriha; Genel Psikoloji, sh.258 Tolan, Barlas-İsen, Galip- Batmaz, Veysel; Sosyal Psikoloji,} Ankara-1991, sh.160

2. SOSYAL YAPI FARKLILAŞMALARI VE DEĞER DEĞİŞMELERİNİN