Bireysel Değer Çatışmaları

Değer çatışmalarının ilki, birey boyutunda ve bireylerin kendi değerleri içerisinde olanıdır. Bireyin değerler sistemi esasında dengeli, tutarlı ve istikrarlı bir bütünlük arz eder. Ancak toplumun yaşadığı sosyal değişmelerin bireye olan tesiri, bireyin katıldığı ortam ve ilişkilerde yaşadığı olayların yanında, insanın çok yönlü ve girift bir varlık olması bazen bu istikrarı bozar ve değer çatışmalarını doğurur. Değer çatışmaları esasında insan olmamızın bir gereğidir. İnsan ihtiyaçlarının bir biriyle çatışan taleplerde bulunması, organizmada bir çatışmanın meydana gelmesine sebep olur. 200 Bunun yanında bireyin kendi içerisindeki değer çatışmaları, onun hususi olarak yaşadığı olaylar ve geçirdiği değişimler neticesinde olabildiği gibi genellikle bu tür çatışmaların kaynağı, sosyal sistem ve kurumsal sistem içerisinde pek çok rol üstlenen bireyin maruz kaldığı rol uyuşmazlığı veya çatışması şeklinde de olabilir. Bireyin sahip olduğu kurumsal roller, onun belirli değerleri benimsemesini gerektirir. Örneğin her hangi bir inanç ve cemaat mensubu olan bir iş adamının, üstlenmiş olduğu dinî rollerdeki, paylaşmaya, dayanışmaya, cömertliğe ve nefsi yenmeye dayalı değerleri ile aynı zamanda yükselmeyi amaç edindiği iş hayatındaki rollerinin gerektirdiği rekabetçiliğe, bencilliğe ve çıkarcılığa dayalı değerleri, çatışma içerisinde olabilir. Yine bir toplumda bireyin yaşadığı, aile, ekonomi, eğitim ve siyaset gibi kurumların değerleri, bir birleri ile çatışma içerisinde olabilir. Bazen din kurumunun dürüstlük ve helal kazanç değerleri ile siyasetin Machıavelist ve ekonomi kurumunun faizci ve rekabetçi değerleri çatışma içerisinde olabilir.

Kurumsal yapı unsurlarının bir birini tamamlayan ve destekleyen değerlere sahip olması, bir toplumun ahenkli bir bütün arz etmesini sağlar. Bu açıdan sosyal yapının kurumsal mahiyeti değer çatışmasının meydana gelmesine etki eder. Zira kurumsal yapının farklılaşmadığı, toplumsal mutabakatın yüksekliğini arz eden, homojen cemaat tipi toplum veya gruplarda değer çatışması çok az gerçekleşirken, mutabakat oranının düştüğü, heterojen grup veya toplumlarda değer çatışması yüksek düzeyde gerçekleşir. Cemaat, ortak değerleri

199 _{Budak, Selçuk; Psikoloji Sözlüğü, Ankara-2003, sh.195-196} 200 _{Gray, Jhon; Liberalizmin İki Yüzü, Ankara-2003, sh.15}

kabul eden ve yaşayan, biz duygusuna sahip, farklılaşmaların ve bölünmelerin çok olmadığı homojen yapılardır. Ortak değerler ve amaçlar doğrultusunda örgütlenen bu yapı, bireyin farklı sahalarda bir biri ile çatışan değerlerinin olmasına imkân tanımayacaktır. Bu tip sosyal yapılar, genellikle belirli bir değer sahası üzerine kurulurlar ve bu onların diğer sahalardaki davranışlarına da tesir eder. Dinî cemaatler veya kapitalist zihniyeti geliştirme doğrultusundaki iktisadî cemaatler, buna örnek olarak verilebilir. Heterojen toplumlarda ise toplumun bütünlüğünü tesis eden iş bölümü ve resmi kurallar manzumesidir. Her kurum kendine ait değerleri ve kurallara sahiptir. Kurumsal değer sahaları arasındaki farklılaşmalar, çoğu zaman değer çatışmalarının önemli bir sebebini oluşturur. Örneğin böyle bir farklılaşmanın fazla olduğu modern toplumlardaki değer çatışmaları, geleneksel toplumlardan çok daha yüksek bir düzeyde gerçekleşmektedir.

Değer çatışmalarının diğer bir yönü bireyin değerleri ile sosyal değerler arasında gerçekleşmektedir. Bu çatışmalar, kültürün belirlenmiş değerleri ile kişilerin davranışları arasında bir açıklık olduğunda gerçekleşebileceği gibi, alt kültür gruplarının değerleriyle farklılaştığı zamanlarda da görülebilmektedir. Buradaki çatışmanın oluşmasına, sosyal değerler düzlemi ile sosyal davranış düzlemi arasındaki fark sebep olarak gösterilmektedir.201 Toplum bireylerin yüce değerlere, güçlü inançlara ve belirlenmiş ideallere sahip olmasını ister. Böylelikle insan davranışının ölçülmesi için ortaya bir norm ve ölçü konulmuş olur. Bireylerin hangi davranışlarının doğru veya hangi davranışlarının yanlış olduğu belirlenir ve bunlara uymaları beklenir. Ancak ne olursa olsun, bir toplumda davranış ile değerler arasındaki açıklık hiçbir zaman kapanmaz. Bu açıklığı doğuran en önemli süreç, o toplumun yaşadığı sosyal değişmelerdir.

Değer çatışmaları, esasında sosyal değişmenin muhtevası ile yakından alakalıdır. İşleyen bir bütün olan toplumun ister belirli bir kısmında, isterse tamamında meydana gelsin değişme, toplum içerisinde önemli uyum sorunlarını ve çatışmaları doğurur.202 Özellikle hızlı ve düzensiz sosyal değişme dönemlerinde, eski sosyal değer hükümleri, toplumda sevk ve idare edici, düzenleyici kuvvetini kaybetmiş, yeni nizamın getireceği değerler ise daha henüz benimsenmemiştir. Eski değerlerin sahneden çekilmesiyle birlikte, nizamlı bir hayatın istinat ettiği bütün dayanak noktaları yıkılır. Yeni teklif edilen normların da henüz tatbik edilmemesi yüzünden, meydana gelen başıboşluk ve anarşi ortamı içerisinde, artık toplum hayatının mahsulü olan müşterek değerler yerine, daha ziyade, fizyolojik seviyedeki ihtiyaçların tatminine yönelik, ferdi değerlerin yaşandığı bir durum söz konusu olur. Burada doğru-yanlış,

201 _{Fichter, Joseph: A.g.e., sh.151}

iyi-kötü gibi hükümler tamamen birey tarafından ele alınır ve seçilir. Çoğu zaman uyumsuzluğun ve kuralsızlığın hüküm sürdüğü bu ortam içerisinde insanlar fanatikliğe yatkındırlar.203 Değerlerin farklılaştığı ve fanatizmin yaşandığı böylesi bir durumda değer çatışmalarının yaşanması kaçınılmaz olacaktır.

Sosyal değişme sürecinde yaşanan çatışmalar bireysel açıdan iki boyutta seyreder. Çatışma ya bireyin dünyasına anlamlılık ve bütünlük kazandıran eski sosyal değerler ile henüz yerleşmemiş değerler arasında veya toplum içerisinde değişme sürecinde bireysel tercihlerin ortaya koyduğu, farklı bireylerin farklı değerleri arasında gerçekleşir. Çatışmaların yaşandığı ilk süreç bir kopuş anıdır, çatışma bir müddet sonra yeni değerlere kapı aralar. İkinci süreç ise bir çıkış anıdır, kuralsızlığın ve başıboşluğun hüküm sürdüğü bir ortamda, yeni değerleri benimseyemeyen bireylerin boşalan değerler levhasına koydukları değerler ile bireysel çıkışları söz konusudur. Bireysel çıkışlar ise toplum içerisinde bireysel değer farklılaşmalarının meydana gelmesine sebep olur. Sonuçta pek çok çakışan ortamlar ve çakışan talepler ile sosyal ilişkilere dahil olan bireylerin değerlerindeki bu farklılaşmalar, değer çatışmalarının tetikleyici ve önemli bir sebebini oluşturmaktadır.

İşte genellikle sosyal değişme ve değiştirme dönemlerinde yaşanan, bireysel yapı ve değerler ile sosyal yapı ve değerler arasındaki farklılık, değer çatışmalarının önemli bir kaynağıdır. Toplum içerisinde değerlerine göre yaşamak isteyen insanlar, sosyal yapının sunmuş olduğu vasıtaları kullanma yoluna giderler. Sosyal yapının sunmuş olduğu uygun vasıtaları kullanarak hedeflerine ulaşan bireylerin oluşturduğu toplum, istikrarlı bir görünüm arz eder. Ancak sosyal yapının, bireylerin değerleri istikametinde organize olamayışı ve uygun vasıtaları sunamaması, toplum içerisinde bir değer çatışmasının da yaşanmasına sebep olmaktadır. Hele de bu değerlerin toplumun odağında yer alan merkezi kurumsal bir yapıya ait olması, yaşanan değer çatışmasının boyutlarını daha da şiddetlendirecektir.

Örneklemimiz içerisinde bu konuyu görebilmek amacıyla dinî değerlere önem verenler ile değerlere bağlılığı ilişkilendirdik. Neticede dinî değerlere çok önem verenlerin %29,1’i, önem verenlerin ise %28,6’sı değerlerine göre yaşamak istemekte ancak toplum içerisinde uygun ortamı ve vasıtaları bulamadığını belirttikleri görülmektedir.

Bireylerin ideal olarak seçtikleri ve en yüksek olarak kabul ettikleri değerler ile bunları toplum içerisinde yaşama durumlarına baktığımızda, mükemmel bir mümin olmak isteyen ve dinî değerleri ağır basan insanların %32,2’si, ahlâklı olmak isteyenlerin %26,7’si sanatçı

olmak isteyen ve estetik değerleri ağır basanların %60’ı değerlerine göre yaşamak istemekte ancak toplum içerisinde uygun ortamı bulamadığını ifade etmektedir.

Tablo 3: Dinî Değerlerin Toplum İçerisinde Yaşanması

208 154 167 529 39,3% 29,1% 31,6% 100,0% 74,3% 65,8% 57,6% 65,8% 25,9% 19,2% 20,8% 65,8% 57 60 93 210 27,1% 28,6% 44,3% 100,0% 20,4% 25,6% 32,1% 26,1% 7,1% 7,5% 11,6% 26,1% 5 10 7 22 22,7% 45,5% 31,8% 100,0% 1,8% 4,3% 2,4% 2,7% ,6% 1,2% ,9% 2,7% 9 5 13 27 33,3% 18,5% 48,1% 100,0% 3,2% 2,1% 4,5% 3,4% 1,1% ,6% 1,6% 3,4% 1 5 10 16 6,3% 31,3% 62,5% 100,0% ,4% 2,1% 3,4% 2,0% ,1% ,6% 1,2% 2,0% 280 234 290 804 34,8% 29,1% 36,1% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 34,8% 29,1% 36,1% 100,0% Çok Önemli Önemli Kararsızım Önemli Değil

Hiç Önemli Değil Din ve inanç Toplam Bütün hareketlerimi değerlerime göre belirlerim Değerlerime göre yaşamak istiyorum, ancak toplumda bu imkanı Mutluluğumun neyi gerektiriyorsa o şekilde anı yaşıyorum Davranışlarınızda ve yaşantınızda değerlerinize

bağlı bir insan mısınız?

Toplam

X²= 25.945, df:8, P<0,01

Değer çatışmasının diğer bir yönü de bireyin diğer insanlarla ve onların değerleri ile yaşadığı çatışmalardır. Sosyal değerler sisteminin şemsiyesi altında yer alan insanlar her ne kadar çoğu zaman ortak değerleri paylaşsalar bile, her insanın kendisine ait oluşturmuş olduğu belirli hiyerarşiye dayanan farklı değerler sistemi bulunur. Bu noktada bazı insanlar belirli değerlere önem verirken, başkaları onların önemli kabul ettiği değerleri sıradan bulabilir. İşte bireyler arasında gerçekleşen değer çatışmalarının temelinde, kişiliğe, bağlı olunan sosyal gruba, sosyal çevreye ve yaşanılan hususi olaylara dayalı olarak oluşan, bireysel değer sistemlerindeki farklılaşmalar vardır. Bireyler arasında yaşanan değer çatışmalarının önemli bir örneği de kuşak çatışmasıdır.

Tablo 4: İdeal Alınan Yüksek Değerin Toplum İçerisinde Yaşanması 14 20 19 53 26,4% 37,7% 35,8% 100,0% 5,0% 8,5% 6,6% 6,6% 1,7% 2,5% 2,4% 6,6% 60 46 37 143 42,0% 32,2% 25,9% 100,0% 21,4% 19,7% 12,8% 17,8% 7,5% 5,7% 4,6% 17,8% 1 9 5 15 6,7% 60,0% 33,3% 100,0% ,4% 3,8% 1,7% 1,9% ,1% 1,1% ,6% 1,9% 15 10 15 40 37,5% 25,0% 37,5% 100,0% 5,4% 4,3% 5,2% 5,0% 1,9% 1,2% 1,9% 5,0% 5 4 4 13 38,5% 30,8% 30,8% 100,0% 1,8% 1,7% 1,4% 1,6% ,6% ,5% ,5% 1,6% 134 87 105 326 41,1% 26,7% 32,2% 100,0% 47,9% 37,2% 36,2% 40,5% 16,7% 10,8% 13,1% 40,5% 48 54 92 194 24,7% 27,8% 47,4% 100,0% 17,1% 23,1% 31,7% 24,1% 6,0% 6,7% 11,4% 24,1% 3 4 13 20 15,0% 20,0% 65,0% 100,0% 1,1% 1,7% 4,5% 2,5% ,4% ,5% 1,6% 2,5% 280 234 290 804 34,8% 29,1% 36,1% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 34,8% 29,1% 36,1% 100,0% Zengin Olmak

Mükemmel bir mümin olmak

Büyük bir ressam veya sanatçı olmak

Alim-Bilim adamı olmak

İyi bir siyasi lider olmak

Ahlaklı biri olmak

Girişken ve sosyal biri olmak Kişilikli ve özgür olmak Size göre idealinizdeki en yüksek değer nedir? Toplam Bütün hareketlerimi değerlerime göre belirlerim Değerlerime göre yaşamak istiyorum, ancak toplumda bu imkanı Mutluluğumun neyi gerektiriyorsa o şekilde anı yaşıyorum Davranışlarınızda ve yaşantınızda değerlerinize

bağlı bir insan mısınız?

Toplam

X²= 43.834, df: 14, P<0,01