6. ARTIK DEĞER VE KATILMA ALACAĞININ HESAPLANMASI
6.2. Artık Değer Hesabının Aktifleri
6.2.4. KiĢisel Mala Giden EdinilmiĢ Malların KarĢılıkları
Yasal mal rejiminde mallar, tasfiye sırasında edinilmiĢ mal ve kiĢisel mal olarak ayrılsa da mal rejiminin devamı sırasında bu iki grup malvarlığı iç içe yer alır ve eĢler, mal rejiminin devamı sırasında TMK m. 223 hükmü kapsamında her iki malvarlığı grubunu da tek bir malvarlığı gibi yönetip bunlardan yararlanabilir, tasarruf edebilirler. Bu sebeple, evlilik birliği devam ederken yapılan hukukî iĢlemler neticesinde mal grupları arasında yani edinilmiĢ mallardan kiĢisel mallara, kiĢisel mallardan ise edinilmiĢ mallara değer kaymaları gerçekleĢmiĢ olabilir.565
Kanun koyucu mal rejiminin sona ermesinde eĢler arasında ekonomik adaleti sağlamak,566 bu iki mal grubu arasındaki değer kaymalarını telafi etmek amacıyla TMK m. 230 hükmünde denkleĢtirme alacağı kavramını kabul etmiĢtir.567
TMK m. 230 hükmüne göre, “Bir eşin kişisel mallara ilişkin borçları edinilmiş mallardan veya edinilmiş mallara ilişkin borçları kişisel mallarından ödenmiş ise, tasfiye sırasında denkleştirme istenebilir (f.1). Her borç, ilişkin bulunduğu mal kesimini yükümlülük altına sokar. Hangi kesime ait olduğu
561
TMK m. 561 hükmüne göre, “Saklı pay sahibi mirasçılara ölüme bağlı tasarrufla yapılan ve
tasarruf edilebilir kısmı aşan kazandırmaların onların saklı paylarını aşan kısmı orantılı olarak tenkise tabi olur. Tenkise tabi birden fazla ölüme bağlı tasarrufun bulunması halinde, saklı pay sahibi mirasçıya yapılan kazandırmanın saklı payı aşan kısmı ile saklı pay sahibi olmayan kimselere yapılan kazandırmalar orantılı olarak tenkis edilir.”
562 Özdamar/KayıĢ, s. 81.
563 TMK m. 566 hükmüne göre, “Kendisine tenkise tabi bir kazandırma yapılmış olan kimse iyiniyetli
ise, sadece mirasın geçmesi anında kazandırmadan elinde kalanı geri vermekle yükümlüdür; iyiniyetli değilse, iyiniyetli olmayan zilyedin geri verme borcuna ilişkin hükümlere göre sorumlu olur (f.1). Miras sözleşmesiyle elde ettiği kazandırma tenkise tabi tutulan kimse, bu kazandırma için mirasbırakana verdiği karşılığın tenkis oranında geri verilmesini isteyebilir (f.2).”
564 Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 352-353. 565
Özer Deniz, s. 68; Öztan, Aile Hukuku, s. 495; Köseoğlu, s. 240; Demir ġ., s. 257. 566 Öztan, Aile Hukuku, s. 495; Karamercan, s. 695; ġıpka/Özdoğan, s. 238.
567 Özer Deniz, s. 69; Kılıçoğlu, Aile Hukuku, s. 425; Akıntürk/AteĢ Karaman, s. 169;
114
anlaşılamayan borç, edinilmiş mallara ilişkin sayılır (f.2). Bir mal kesiminden diğer kesimdeki malın edinilmesine, iyileştirilmesine veya korunmasına katkıda bulunulmuşsa, değer artması veya azalması durumunda denkleştirme, katkı oranına ve malın tasfiye zamanındaki değerine veya mal daha önce elden çıkarılmışsa hakkaniyete göre yapılır (f.3).” TMK m. 230 hükmü, emredici nitelikte bir düzenleme olup568
denkleĢtirme alacağı kendiliğinden doğar ve tasfiyeye iliĢkin incelemede dava dosyasından varlığı tespit edilebiliyorsa, hâkim tarafından re‟sen dikkate alınması gerekir.569
DenkleĢtirme alacağı, katılma alacağının belirlenmesi amacıyla hesaplanır ve hesaplanabilmesi için yapılması gereken iĢlemler ancak tasfiye aĢamasında gerçekleĢtirilebileceğinden denkleĢtirme alacağı, ancak tasfiye sırasında talep edilebilir hale gelir.570
Ġspat noktasında ise, denkleĢtirme alacağı hangi mal grubunun lehine olacaksa o mal grubu sahibi denkleĢtirme alacağının varlığını ispat etmekle yükümlü olacaktır.571
TMK m. 230/I hükmünde klasik (olağan) denkleĢtirme alacağı düzenlenmiĢtir. Klasik denkleĢtirme alacağı, bir eĢin kiĢisel mallarına iliĢkin borçlarını edinilmiĢ mallarından; edinilmiĢ mallarına iliĢkin borçlarını ise kiĢisel mallarından ödemiĢ olması halinde bu mal grupları arasındaki denkleĢtirme sonucu ortaya çıkan alacak hakkını ifade eder.572
Bir diğer ifadeyle klasik (olağan) denkleĢtirme alacağı, “bir mal grubuna ait borcun diğer mal grubundan yapılan ifaya iliĢkin katkının somutlaĢmıĢ hali” olarak tanımlanabilir.573
Kanun koyucu, klasik denkleĢtirme alacağı ile aynı eĢin mal grupları arasında mal gruplarının değiĢmezliği ilkesine aykırı olarak meydana gelen değer kaymalarını önlemek istemiĢtir.574
Klasik denkleĢtirme alacağı, aĢağıda açıklanan değiĢken denkleĢtirme alacağından farklı
568 Demir M., s. 299; Özer Deniz, s. 69; Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 248; Karamercan, s. 696; Sarı, s. 205.
569 Özer Deniz, s. 69; Sarı, s. 205; Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 248;
Karamercan, s. 696. Y.2.HD. nin 28.04.2015 tarih ve 2013/23822 E.- 2015/9565 K. sayılı Kararına
göre, “… TMK‟ nın 230.maddesi gereğince denkleĢtirmeden elde edilen miktar olarak re‟sen tasfiyede dikkate alınması gerekir…”(Karamercan, s. 698‟den naklen.)
570 Özer Deniz, s. 69-70; Sarı, s. 202-203; Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 255.
571
Özer Deniz, s. 72; Sarı, s. 204.
572 Özer Deniz, s. 70; Öztan, Aile Hukuku, s. 495; Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve
Tasfiyesi, s. 248; Dural/Öğüz/GümüĢ, s. 226; Acar, Aile Hukukumuzda Aile Konutu Mal Rejimleri ve Eşin Yasal Miras Payı, s. 236; Gençcan, Mal Rejimine İlişkin Genel Hükümler ve Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi, s. 143; Hayran, s. 270; Karamercan, s. 698.
573 Özer Deniz, s. 70‟den naklen.
115
olarak ödenen borcun nominal değeri ile sınırlıdır.575
Dolayısıyla, bu alacak ortaya çıkan bir değer artıĢı ya da azalmasından etkilenmez. Alacağın konusu daima para olup faiz hesaplaması yapılmaz. Klasik denkleĢtirme alacağı, Ģartların oluĢmasıyla kanun gereği ortaya çıkmaktadır; eĢlerin bu konuda farklı bir düzenleme yapmaları, hükmün emredici niteliğinden dolayı mümkün değildir.576
Klasik denkleĢtirme alacağı, tasfiye sırasında muaccel ve miktarı da belirli olan bir alacak hakkıdır.577
TMK m. 230/II hükmünde ise, her borç iliĢkin bulunduğu mal kesimini yükümlülük altına sokar ilkesine göre borçların mal gruplarından birine özgülenmesi ve edinilmiĢ mal grubu aleyhine karine düzenlenmiĢtir.578 Bu konu, artık değer hesabının pasifleri kısmındaki borçlar baĢlığı altında açıklanmıĢtır.
TMK m. 230/III hükmünde, değiĢken (olağanüstü) denkleĢtirme alacağı düzenlenmiĢtir. EĢlerden biri, bir mal grubundan diğer mal grubundaki bir malın edinilmesine, iyileĢtirilmesine ya da korunmasına katkıda bulunuyorsa denkleĢtirme, değer artması ya da azalması durumunda katkı oranına ve malın tasfiye zamanındaki değerine veya mal daha önce elden çıkarılmıĢsa hakkaniyete göre yapılır.579
Mesela katkı, malvarlığı ivazlı edinilmiĢse ivazın ödenmesi ya da edinme sebebi ile doğan vergi borcunun ödenmesi Ģeklinde olabileceği gibi, edinilmiĢ bir malvarlığının korunması için açılan davada, dava masraflarının kiĢisel malvarlığından karĢılanması Ģeklinde de olabilir.580
Aile bireylerinin olağan günlük harcamaları ve ihtiyaçları kapsamında yapılan harcamalar ise edinilmiĢ mallardan yapılmıĢ olsa bile denkleĢtirme söz konusu olmaz; ancak bu tür kiĢisel harcamalar olağan harcama sınırını aĢıyorsa, edinilmiĢ mallar lehine denkleĢtirme yapılabilir.581
575
Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 250; Öztan, Aile Hukuku, s. 496; Özer Deniz, s. 70; Acar, Aile Hukukumuzda Aile Konutu Mal Rejimleri ve Eşin Yasal Miras Payı, s. 236; Karamercan, s. 699.
576 Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 250; Öztan, Aile Hukuku, s. 496. 577
Özer Deniz, s. 70; Acar, Aile Hukukumuzda Aile Konutu Mal Rejimleri ve Eşin Yasal Miras Payı, s. 236.
578Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 248; Kılıçoğlu, Aile Hukuku, s. 427;
Dural/Öğüz/GümüĢ, s. 226; Özuğur, s. 62; Gençcan, Mal Rejimine İlişkin Genel Hükümler ve
Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi, s. 143; Oy/Oy, s. 93.
579
Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 250; Öztan, Aile Hukuku, s. 498; Özer Deniz, s. 71; Dural/Öğüz/GümüĢ, s. 227; Akıntürk/AteĢ Karaman, s. 169; Acar, Aile
Hukukumuzda Aile Konutu Mal Rejimleri ve Eşin Yasal Miras Payı, s. 236-237; Gençcan, Mal Rejimine İlişkin Genel Hükümler ve Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi, s. 143-144; Hayran, s. 271-
272; Karamercan, s. 700.
580 Özer Deniz, s. 71; Sarı, s. 207- 208. 581 Özdamar/KayıĢ, s. 86.
116
Değer artıĢ payı alacağı ile değiĢken denkleĢtirme alacağı birbirine benzese de TMK m. 230/III hükmünde, TMK m. 227 hükmünde olduğu gibi bir değer kaybı garantisi olmayıp eĢlerden birinin bir mal grubundan diğer mal grubuna katkıda bulunması halinde tasfiye aĢamasında malda bir değer kaybı ortaya çıkmıĢsa katkıda bulunan eĢ zarara da katılır.582 Ayrıca değer artıĢ payı alacağından farklı olarak malvarlığı grupları arasında yapılan katkının bağıĢlama olması mümkün değildir.583 Bu bağlamda, mal grupları arasındaki edimlerde bedele dayalı bir hukukî sebep mevcut değildir584
ve borcun zamanından önce ödenmesi mümkündür. ġöyle ki, eĢ TMK m. 230 hükmüne göre, kendi mal grupları arasındaki borcu zamanından önce ödeyebilirken TMK m. 227/I hükmüne göre, ödeme tasfiyeden sonra yapılır; tasfiyeden önce yapılması diğer eĢin rızasına bağlıdır.585
TMK m. 230/III hükmüne uygun katkı sonucu değer artması ya da azalması durumunda eĢlerin, TMK m. 227/III hükmünden farklı olarak, yazılı bir anlaĢmayla değer artıĢı ya da azalmasından vazgeçme veya pay oranlarını değiĢtirme hakları bulunmamaktadır.586
DeğiĢken denkleĢtirme alacağı, malvarlığı grubundan diğer malvarlığı grubuna yapılan katkının yapıldığı tarihte malvarlığı değerine oranının bulunması (katkı oranı) ve malvarlığı değerinin tasfiye sırasındaki değeri üzerinden bulunan katkı oranına göre belirlenmesi Ģeklinde hesaplanır; hesaplamada TMK m. 227/I hükmündeki yöntem kullanılır.587
Burada hesaplama yapılırken esas alınacak değerler, katkı yapılan malvarlığının katkının yapıldığı tarihteki ve tasfiye sırasındaki sürüm değeri olmalıdır.588
Zira katkının yapıldığı tarihteki beyan edilen resmî değerler esas alınırsa bazı durumlarda resmî değerler düĢük harç ya da vergi ödemek
582 Öztan, Aile Hukuku, s. 499; Özer Deniz, s. 71-72; Özuğur, s. 63; Özdamar/KayıĢ, s. 85; Acar,
Aile Hukukumuzda Aile Konutu Mal Rejimleri ve Eşin Yasal Miras Payı, s. 237; Demir M., s. 300.
583 Öztan, Aile Hukuku, s. 499; Özer Deniz, s. 71-72; Acar, Aile Hukukumuzda Aile Konutu Mal
Rejimleri ve Eşin Yasal Miras Payı, s. 238.
584 Öztan, Aile Hukuku, s. 499. 585
Öztan, Aile Hukuku, s. 500.
586 Özuğur, s. 63; Özdamar/KayıĢ, s. 85.
587 Öztan, Aile Hukuku, s. 500-501; Özer Deniz, s. 72; Sarı, s. 210; Kılıçoğlu, Aile Hukuku, s. 427;
Özuğur, s. 62; Yazgan, s. 73; Acar, Aile Hukukumuzda Aile Konutu Mal Rejimleri ve Eşin Yasal
Miras Payı, s. 237. Y.2.HD. nin 05.07.2011 tarih ve 2010/6921 E.- 2011/3949 K. sayılı Kararına göre,
“Davalı eĢin edinilmiĢ malından kiĢisel malına yapılan miktar bulunmalı, taĢınmazın sürüm değeri içindeki oranı saptanmalı bu miktarın evde yarattığı değer artıĢı göz önünde tutulmalı ve saptanan bu oran dava konusu evin karar tarihine yakın bir tarihte belirlenecek gerçek değer ile çarpılması sonucu bulunacak miktarın ½‟ nin edinilmiĢ mallara katılma alacağı olarak davacıya verilmelidir.”(Gençcan,
6100 Sayılı HMK Hükümlerine Göre Aile Mahkemesi Davaları, s. 961-962‟den naklen.) Hesaplama
örnekleri için Bkz. Karamercan, s. 700 vd. 588 Kılıçoğlu, Aile Hukuku, s. 426; Sarı, s. 210.
117
için gerçek değerin altında gösterildiğinden haksızlıklara yol açabilir. Dolayısıyla bu rakamlara değil; gerçek rayiç değerlere itibar etmek gerekir.589
Katkının birden fazla olduğu durumlarda ise her katkı kendi içinde ayrı ayrı hesaplanır. BaĢka bir ifadeyle, her katkı için ayrı katkı oranı belirlenerek ayrı denkleĢtirme alacağı hesaplanmalıdır.590
Katkı, aynı anda her iki mal kesiminden yapılmıĢsa, her iki mal kesimi arasında paylaĢtırılır.591
Tasfiye anında katkı yapılan malvarlığı elden çıkarılmıĢsa, hâkim denkleĢtirme alacağını hakkaniyete göre belirleyecektir. Bu durumda elden çıkarma sonucu yerine geçen bir değer varsa bu değer esas alınabilir ya da elden çıkarıldığı tarihteki sürüm değeri ve elden çıkarılmasaydı tasfiye anındaki tahmini değer hâkimin kararında etkili olabilir.592
Değer azalması ise karĢılıksız devir,593
tüketim,594 zaman içindeki kullanım, malvarlığı değerinin sürüm değerindeki değiĢiklik vs. Ģeklinde ortaya çıkabilir.595
Tüketimin kasıtlı yapılıp yapılmadığı ise önemli değildir. Üçüncü kiĢiye yapılan bağıĢlama da değer azalması kapsamındadır.596
TMK m. 230/III hükmü emredici bir kuraldır ve tasfiye anında kiĢisel mala yük bindirecek denkleĢtirme alacağından eĢler tek baĢlarına feragat edebilirken edinilmiĢ mallara yük bindirecek denkleĢtirme alacağından vazgeçmek için diğer eĢin rızası gereklidir.597
DenkleĢtirme alacağından mal rejimi sözleĢmesiyle önceden vazgeçme ise sadece TMK m. 221 hükmü kapsamında söz konusu olabilir.598
Değer
589 Kılıçoğlu, Aile Hukuku, s. 426.
590 Öztan, Aile Hukuku, s. 500-501; Özer Deniz, s. 72; Sarı, s. 210. 591
Öztan, Aile Hukuku, s. 501.
592 Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 255; Özer Deniz, s. 72; Sarı, s. 211. Y.2.HD. nin 16.11.2009. tarih ve 2008/15479 E.- 2009/19830 K. sayılı Kararına göre, “Dava konusu konutun alımına davalının babasının 18.250 TL karĢılıksız para vererek katkıda bulunduğu banka kayıtları ve tanık beyanlarıyla kanıtlanmıĢtır. Davalıya karĢılıksız olarak gelen bu değer, onun kiĢisel malı sayılır. Bir mal kesiminden diğer kesimdeki malın edinilmesine katkıda bulunulmuĢsa denkleĢtirme söz konusu olur… Diğer bir ifade ile taĢınmaz, bu davanın açıldığı tarihten önce elden çıkmıĢ durumdadır. O halde denkleĢtirmenin katkı oranına ve malın tasfiye zamanındaki değerine göre yapılması olanağı yoktur. Bu durumda taĢınmazın devredildiği tarih esas alınarak bu tarihteki değerinin tespit edilip kiĢisel maldan edinilmiĢ mala katılan değer de gözetilerek elden çıktığı tarihteki değerinden hakkaniyete uygun bir indirim yapılmak suretiyle denkleĢtirmenin gerçekleĢtirilmesi gerekir…”(Kırmızı, s. 193‟den naklen.)
593
Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 255; Demir M., s. 300.
594
Zeytin, Edinilmiş Mallara Katılma Rejimi ve Tasfiyesi, s. 255; Öztan, Aile Hukuku, s. 500; Sarı, s. 211.
595 Sarı, s. 211. 596
Öztan, Aile Hukuku, s. 500.
597 Öztan, Aile Hukuku, s. 502; Dural/Öğüz/GümüĢ, s. 227; Acar, Aile Hukukumuzda Aile Konutu
Mal Rejimleri ve Eşin Yasal Miras Payı, s. 238; Demir M., s. 301.
118
artıĢı veya azalması eĢlerin kendi malvarlığı grupları arasında olduğundan, artan değer üçüncü kiĢiye devredilemez ve ipotek kurulamaz.599
O halde kısaca ifade etmek gerekirse, bir eĢin kiĢisel mallarına iliĢkin borcunun kendi edinilmiĢ mallarından ödenmesi halinde ortaya çıkan klasik (olağan) denkleĢtirme alacağı ile eĢin kiĢisel mallarında yer alan bir malvarlığına kendi edinilmiĢ mallarından katkıda bulunulması halinde ortaya çıkan değiĢken (olağanüstü) denkleĢtirme alacağı artık değer hesabında eĢin aktif değerleri arasında yer alır.600
6.3. Artık Değer Hesabının Pasifleri