İs’ird (Siirt)

Bölgemizin önemli şehirlerinden olan İs’ird, Diyâr-ı Bekr’in doğu sınırında kalmaktadır. Siirt şehrinin ne zaman ve nasıl kurulduğu hakkında bilgilere rastlanılmamaktadır. İslam coğrafyacıları da İs’ird hakkında çok az bilgi mevcuttur.743

İs’ird (Siirt) şehri daha çok Nasrüddevle’nin buraya sürgünü veya vali olarak gönderilmesi hususu ile tarihi kaynaklara yansımıştır. Şervîn ile İbn Fîlûs, Mümehhidüdevle’yi öldürdükten sonra İs’ird’de bulunan Nasrüddevle’yi yakalamak için bir askeri birlik göndermişlerdir. Erzen Valisi Hoca Ebü’l-Kasım’ın karşı hamlesiyle bu amaçlarına ulaşamamışlardır.

Diyar-ı Bekr bölgesindeki Mervani hâkimiyetine Selçuklu ordusunun desteği ile son veren İbn Cehîr’in, 476/1084 yılında Siirt’i aldığı ve şehri karargâh olarak kullandığı görülmektedir.744

s.115; Biçer, “Selçuklular ve Kürtler”, s.177; Mehmet Emin Zeki, Kürd ve Kürdistan Ünlüleri..., s.191

741 _{İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, c.9, s.461; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-}

Târih, Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, c.8, s. 320; Ceziretü İbn Ömer hakkında geniş bilgi için bkz. Ebü’l- Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, Darü’s-Sadr, Beyrut 1840, s.283; İbn Şeddad, El-A’lakü’l-Hatîre..., c.1/2, s.214; Et-Tulaytilî, Rihletü Bünyamin et-Tulaytilî, Azra Haddad (Çev.), Ebudabi 2002, s.286; El-İdrisî, Nüzhetü’l-Müştak fi İhtirâki’l-Afâk, c.2, s.664; İbn Havkal, Kitabü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, s.152; İbn Havkal, Kitabı Suretü’l-Ard, s.224; El-Makdisî, Kitabu Ahsenü’t- Takâsim fi Ma’rifeti’l-Akâlim, s.139; El-İstahrî, Kitab-ı El-Mesâlik El-Memâlik, s.75; El- Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.2, s.138; El-Hamevî, El-Hazel ve’d-Dâl Beyne’d-Devri ve’d- Dârati ve’d-Dîre, c.1, s.279; Es-Sem’ânî; El-Ensâb, c.2, s.55; İbn Batutâ, Rihletu İbn Batûtâ Tuhfetü’n-Nüzzâr i Garâibi’l-Emsâr ve Acaibi’l-Esfâr, c.1, s.149,245; El-Katiî, Merâsidü’l- İttilâ’..., c.2, s.552; Tuncel, Özaydın; “Cizre”, DİA, TDV, Ankara 1993, c.8, s.37

742 _{Poole, Catalogue of Oriental Coins in The British Mueseum, Vol. 9, s.271-274; Tufantoz,}

Ortaçağda Diyarbekir..., s.30-31; Galip, Müze-i Hümayun Meskukat-ı Kadime-i İslamiye Kataloğu, Arkeoloji Müzeleri, Mehran Matbaası, İstanbul 1312, c.2, s.366-372

743 _{Bu konu hakkında bkz. Çevik, XI-XIII Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, s.128-129} 744 _{Tufantoz, Ortaçağda Diyarbekir..., s.92; Çevik, XI-XIII Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi}

146

2.1.3.4. Hısn-ı Keyfâ (Hasankeyf)

Roma ve Bizans kaynaklarında, Süryânîce Kifo (kaya) kelimesinden türetilmiş Kifos ve Cepha /Ciphas isimleriyle zikredilen şehir, Arapça kaynaklarda Hısnu Keyfâ/Keybâ şeklinde kaydedilmiş, daha sonra bu ad Osmanlı belgelerinde Hısnıkeyf, halk arasında da Hasankeyf şekline dönüşmüştür.745 _Yukarı

Mezopotamya'dan Anadolu'ya geçiş güzergâhı üzerinde ve Dicle nehrinin kenarında stratejik bir noktada kurulmuş olan Hısn-ı Keyfa, Âmid'den başlayıp Ceziretü İbn Ömer ve Musul' a ulaşan nehir taşımacılığında da önemli limanlarıdan biridir.746

Mervanilere ait herhangi bir eser veya kitabe günümüze ulaşmamakla birlikte747 tarihi kayıtlarda Hısnı Keyfâ’nın o dönemde Mervânî hâkimiyetinde olduğu anlaşılmaktadır. Devletin kurucusu Bâd, 387/997 yılında Hamdanîlerle yaptığı bir savaşta öldürülmesi üzerine eniştesi Mervân’ın büyük oğlu Ebu Ali Hasan, Bâd’ın Hısn-ı Keyfâ’daki dul karısı ile evlenip hükümdar olmuştu. Şehir Nasrüddevle zamanında da Mervânî hududunun iç tarafında kalıyordu.748

2.1.3.5. Mardin

Tûr Abidin Bölgesi’nde Duneyser ile Âmid arasında bulunmaktadır. Dağın eteğinde kurulu olan şehrin dünyaca meşhur bir kalesi vardır.749 _{Bâziyü’l-Eşheb olarak}

bilinen kalesi Hamdan b. Hasan b. Abdullah b Hamdan tarafından yapılmıştır.750 Bölgenin eski şehirlerinden olan Mardin, Hz. Ömer zamanında fethedildikten 100 yıl sonra metruk bir yer haline gelmiş ve yaklaşık 300 yıl boyunca bu durum devam etmiştir. Daha önce de kaydedildiği gibi Mardin, Bâd zamanında Mervânî kontrolüne geçmiştir. Bâd, 372/982 yılında nüfuzunu Botan’dan Erciş’e yaydıktan sonra Diyâr-ı Bekr bölgesini de kontrol altına almış, sonra hızla Âmid, Meyyâfârikîn, Mardin, Hısn-ı Keyfâ, Hettah ve diğer kaleleri ele geçirmiştir.751 _{Mardinli tarihçi}

745 _{Oğuzoğlu, “Hasankeyf”, DİA, TDV, Ankara 1997 c.16, s.365}

746 _{Çevik, XI-XIII Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, s.107; Oğuzoğlu, “Hasankeyf”, c.16,}

s.365

747 _{Zengin, Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri, Kariyer Matbaacılık, Ankara 1994, s.27}

748 _{Hısn-ı Keyfâ hakkında geniş bilgi için bkz. İbn Havkal, Kitabı Suretü’l-Ard, s.224; El-Makdisî,}

Kitabu Ahsenü’t-Takâsim fi Ma’rifeti’l-Akâlim, s.141; El-İdrisî, Nüzhetü’l-Müştak fi İhtirâki’l-Afâk, c.2, s.661; El-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.2, s.265; Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l- Büldân, s.281; El-Katiî, Merâsidü’l-İttilâ’..., c.2, s. 407; Çevik, XI-XIII Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, s.113

749 _{İbn Cübeyr, Rihle..., s.241}

750 _{Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.1, s.96} 751 _{Ez-Zehebî, Siyerü A’lâmi’n-Nübela, c.18, s.97}

147

Abdüsselam Efendi’nin kaydettiğine göre Mervânî Emiri Nasrüddevle 440/1048-49 yılında hem Mardin’i hem de çevresindeki köyleri imar ve inşa etmeye başlamıştır. Şehre naiplerini gönderen Nasrüddevle, çevreden insanlar getirip buraya yerleştirmiş, şehirde Pazar yerleri ve camiler inşa etmiştir.752 _{Ayrıca şehrin gereksinim duyduğu}

malları da göndermiştir.753 _{Nasrüddevle, bu şehrin ekonomik açıdan kalkınması için}

büyük bir çaba sarfetmiştir. Bu sayede bir zamanlar viraneye dönmüş olan kent, Mervânî egemenliğinde yeniden hayat bulmuş, nüfusu artmış ve refaha kavuşmuştur.754 _{Aynı şekilde Abdülgani Efendi de Nasrüddevle’nin Mardin’i viran}

olmaktan kurtardığını yazmaktadır.755

Mardin Ulu Cami’deki kitabeleri inceleyen Albert Gabriel, Selçuklulara ait yazılara bakarak Cuma Mescidi’nin onlardan önce yapılmış olduğu görüşündedir.756

Ripper, buna dayanarak Mardin’deki Cuma Mescidi’nin büyük olasılıkla Mervânî devrinden kalmış olduğu görüşünü ortaya atmıştır.757

Nasrüddevle döneminde 432-1041-42 yıllarında Oğuz Türklerinin Mervânî topraklarına yaptıkları akınlar esnasında Mardin civarına kadar geldikleri görülmektedir.758 _{Türkmenler, yurt edinme amacı taşımadıklarından buradaki}

hâkimiyetleri geçici bir süre ile sınırlı olmuştur.759

Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'ın 476/1083 yılında Mervani hâkimiyetine son vermek üzere Diyar-ı Bekr'e ordu gönderdiğinde Mardin, Mervânîlerin kontrolündeydi. Diğer Mervânî kentleri gibi Mardin de 478/1085 yılında Selçuklu topraklarına dâhil olmuştur.760

752 _{Abdulgani Efendi, Mardin Tarihi, s.26; Abdüsselam Mardinî, Tarihu Mardin min Kitabi}

Ümmü’l-İber, s.44; Dolapönü, Tarihte Mardin Itr El-Nardin fi Tarih Merdin, Hilal Matbaacılık, İstanbul 1972, s.40

753 _{Abdüsselam Mardinî, Tarihu Mardin min Kitabi Ümmü’l-İber, s.44}

754 _{Abdulgani Efendi, Mardin Tarihi, s.26; Acar, “Arap Coğrafyacılarına Göre Mardin (X-XIV.}

Yüzyıllar)” , s. 83

755 _{Abdulgani Efendi, Mardin Tarihi, s.c26}

756 _{Gabriel, Şarkî Türkiye’de Arkeolojik Geziler, İdil Çetin (Çev.), Dipnot Yayınevi, Ankara 2014,}

s.37

757 _{Ripper, Diyarbekir Merwanileri..., s.495,531-532}

758 _{Alican, Bir Ortaçağ Şehri Olarak Meyyâfârikîn (Silvan), s.134} 759 _{Yılmaz, Anadolu’nun Türkleşmesi ve Türkmenlerin Etkisi, s.9}

760 _{Tufantoz, Ortaçağda Diyarbekir..., s.92; Ertekin, “Mervaniler Devrinde Meyyafarikin”, s.103-125;}

Mardin hakkında geniş bilgi için bkz. İbn Havkal; The Oriental Geography of Ebn Haukal An Arabian Traveller Of The Tenth Century,s.56; El-İdrisî, Nüzhetü’l-Müştak fi İhtirâki’l-Afâk, c.2, s.662; İbn Batûtâ, Rihletü İbn Batûtâ Tuhfetü’n-Nüzzâr i Garâibi’l-Emsâr ve Acaibi’l- Esfâr, 1. Baskı, Şeyh Muhammed Abdülmünîm Aryân, (Tah.), Dar-ü İhyai’l-Ulûm, Beyrut 1987, c.1, s.247; Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.1, s.96; İbn Cübeyr, Rihle..., s.241; El- Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.5, s.39; El-Kazvinî, Âsarü’l-Bilâd Ve Ahbârü’l-İbâd, s.260; İbn

148

2.1.3.6. Nasîbîn (Nusaybin)

Nusaybin, yeraltı kaynakları, suları, tarım ürünleri ve mesire yerlerinin önemi nedeniyle el-Cezîre’nin en güzel ve en görkemli şehirlerinden biri olarak tasvir edilmiştir.761 _{Yakût El-Hamevî, (ö. 626/1229) Nusaybîn’in Şam ve Musul arasındaki}

kervan yolu üzerinde olduğunu aktarmaktadır.762

Mervânîler, Arapların Nasîbîn dedikleri ve Türkçe’ye Nusaybin olarak geçen şehri,763 _{kurulduğu ilk yıllardan itibaren kontrol altına almışlardır. Nusaybin’in}

Mümehhiduddevle döneminde Mervânîlerin elinde olduğu, 397/1006-07 yılında burada kestirilen bir sikkeden anlaşılmaktadır.764 Şehirde 400/1009-10 yılından sonra Ukaylîlerin para bastırdıkları görülmektedir. Büyük bir ihtimalle Mümehidüddevle’nin 401/1010 yılında suikast sonucu öldürülmesi sonrası Mervânî Devleti’nde yaşanan iç savaş ile Ukaylîler burayı almıştır.765 _{Mervânî ve Ukaylîler}

arasında 404/1013 yılında cereyan eden savaşta Mervânî komutan İsa b. Hilât766 _Tur

Abidin’de Ukaylî emirini esir alıp Meyyâfârikîn’e götürmüştür. 408/1017-18 yılına gelindiğinde Nusaybin’deki Ukaylî egemenliği devam etmektedir.767

Kaynaklardaki bilgilerden Nusaybin’in 417/1026-27 yılında Mervânî egemenliğinde olduğu anlaşılmaktadır. Nasrüddevle’nin bu sene Nusaybin üzerine bir sefer düzenlediği ve bu seferde veziri İbnü’l-Mağribi’nin de orada hazır bulunduğu

Şeddad, El-A’lakü’l-Hatîre..., Mektebetü’ş-Şamile, c.1, s.199; El-Himyerî, Er-Ravdü’l-Mi’târ fi Haberi’l-Aktâr, s.230; Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, s.279; El-Katiî, Merâsidü’l-İttilâ’..., c.3, s.1219; Hamdullah Müstevfi, Nüzhetü’l-Külûb, s.124; Abdüsselam Efendi, Mardin Tarihi, s.6; Abdüsselam Efendi (Mardinî), Tarihu Mardin min Kitabi Ümmü’l-İber, Matbaatü Havar, 1. Baskı, Thk. Hamdi Abdülmecit Es-Selefî&Tahsin İbrahim Doski, Duhok 2002, s.44

761 _{İbn Havkal, Kitabü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, s.140}

762 _{El-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.5, s.288; Nusaybin hakkında geniş bilgi için bkz. Hamdullah}

Müstevfi, Nüzhetü’l-Külûb, Matbaayı Beril, s.125; Hamdullah Müstevfî, Nüzhetü’l-Külûb, İntişârât-ı Hadis-i İmrûz, s.160, 161; İbn Şeddad, El-A’lakü’l-Hatîre..., 1/2, s.124; El-Hamevî, El- Hazel ve’d-Dâl Beyne’d-Devri ve’d-Dârati ve’d-Dîre, c.2, s.54; El-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.5, s.288; El-Herevî, El-İşârât İla ma’rifeti’z-Ziyârât,, s. 60; İbn Havkal, Kitabü’l-Mesâlik ve’l- Memâlik, s.143; İbn Havkal; The Oriental Geography of Ebn Haukal An Arabian Traveller Of The Tenth Century, s.56; İbn Havkal, Kitab-ı Suretü’l-Ard, s.214; İbnü’l-Fakîh; Muhtasarı Kitâbü’l-Büldân, s.132-133; El-Makdisî, Kitabu Ahsenü’t-Takâsim fi Ma’rifeti’l-Akâlim, s.140,146, 390; El-İstahrî, Kitab-ı el-Mesâlik el-Memâlik, s.72; İbn Hurdâzbih , el-Mesâlîk ve’l- Memâlîk, s.172; İbn Cübeyr, Rihle..., 2 Baskı, Beril Matbaası, Liden 1907, s.238; El-Karşî, Harîdetü’l-Acâib ve Ferîdetü’l-Garâib, s.111

763 _{Tuncel, “Nusaybin”, DİA, TDV, Ankara 2007, c.33, s.269} 764 _{Bu konuda bk. Yûsuf, Ed-Devletü’d-Dûstekiye..., c.2, s.107}

765 _{Yûsuf, Ed-Devletü’d-Dûstekiye..., c.2, s.56; Tufantoz, Ortaçağda Diyârbekir Mervanoğulları,}

s.35-36

766 _{İliya En-Nasibinî, Elia Bar-Senaya History (Opus Chronologicum), s.205} 767 _{Yûsuf, Ed-Devletü’d-Dûstekiye..., c.2, s.56}

149

anlaşılmaktadır.768 _{Nasrüddevle’nin 418/1027-28 yılında da Nusaybin’de olduğu}

görülmektedir.769 _{419/1028-29 yılında Ukaylîler, Nasrüddevle’den Nusaybin’i almak}

için harekete geçmişlerdir.770 _{Bu mücadelenin nihayetinde Nusaybin sulh yoluyla}

Ukaylîlere verilmiş771 _{ve 421/1030 tarihinden sonra Mervânîlerin elinden çıkmıştır.}772

2.1.3.7. Rûhâ (Urfa)

Rûhâ, hem dini hüviyeti hem de jeo-stratejik önemi nedeniyle bölgedeki devletlerin kontrol etmek istedikleri bir şehir olmuştur. Kaynaklarda, şehirde üç yüzden fazla kilisenin olduğu kaydedilmektedir.773 _{İslam fethine kadar eski ismi}

Edessa olan Rûhâ şehri, doğu Hristiyanları için büyük öneme sahipti. Şehir Kuzey Mezopotamya’nın ruhban sınıfı yetiştirilen en önemli merkezlerinden biri konumundaydı. 774

Rûhâ (Urfa), Münbiç ve Rakka'ya giden yollarla Diyâr-ı Bekr'i Kuzey Suriye’ ye, Samsat yoluyla da Anadolu'ya bağlanıyordu.775 _{Bu yolların sayesinde gelişen}

ticaret, şehrin ekonomik gelişmişliğinin önemli bir kaynağıdır.

Diyâr-ı Mudar’ın en büyük kenti olan Ruhâ, ilk defa Nasrüddevle döneminde Mervânîlerin kontrolüne geçmiş ve 416/1025 yılından 422/1031-32 yılına kadar

768 _{İliya En-Nasibînî. “Mecâlisu İliya Maṭran-ı Nusaybin Neşereha El-Eb Levis Şeyḫo El-Yesûʿî”,}

Mecelletü’l-Kadisiye li’l-Ulûmi’l-İnsaniye, Muhammed Kerim İbrahim Eş-Şemrî (İ’dad, Ta’lik ve Tashih), c.11., Sayı 4, 2008, s.19-21,40-44; Baluken, Mervaniler Döneminde Dini Gruplar Arasındaki Münasebetler, s.83-85

769 _{İliya En-Nasibinî, Elia Bar-Senaya History (Opus Chronologicum), s.205-206; Yûsuf, Ed-}

Devletü’d-Dûstekiye..., c.1, s.193-195

770 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târih, Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, c.8, s. 165; İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi el-}

Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, c.9, s.282; Tufantoz, Ortaçağda Diyarbekir..., s.84; Mehmed Emin Zeki, Tarihu’d-Düvel..., s.111-112; İbn Haldûn, Tarihu İbn Haldûn, c.4, s.412-413; Abdulgani Efendi, Mardin Tarihi, s.27

771 _{İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, Darü’l-Kütübi’l-İlmiye, c.8, s.165}

772 _{Ripper, Diyarbakır Merwanileri..., s.225 dipnotu; Tufantoz, Ortaçağda Diyârbekir}

Mervanoğulları/990-1085, s.30-31-35-36; Poole, Catalogue of Oriental, Vol.9, s.273; Robinson, “İbn al-Azraq, His “Ta’rikh Mayyafariqin”, and Early Islam”, Vol.6, s.24

773 _{El-İstahrî, Kitab-ı el-Mesâlik el-Memâlik, s.76}

774 _{Şahinalp, Şanlıurfa Şehrinin Kuruluş ve Gelişmesi, (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler}

Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Doktora Tezi), Ankara 2005, s.111

775 _{Ripper, Diyarbekir Merwanileri..., s.442; Rûhâ şehri konusunda geniş bilgi için bkz. İbn Şeddad,}

El-A’lakü’l-Hatîre…, c.3/1, s.46; Et-Tulaytilî, Rihletü Bünyamin et-Tulaytilî, s.283; El-Herevî, El-İşârât İla ma’rifeti’z-Ziyârât, s.59; İbnü’l-Fakîh, Muhtasarı Kitâbü’l-Büldân, s.132; Ebü’l- Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, s.277; El-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.2, s.235; El-Makdisî, Kitabu Ahsenü’t-Takâsim fi Ma’rifeti’l-Akâlim, s.54,141,145; İbn Havkal, Kitabü’l-Mesâlik ve’l- Memâlik, s.154; İbn Havkal, Kitabı Suretü’l-Ard, s.226; El-Bekrî, Mü’cem ma İsta’ceme min Esmai’l-Beled ve’l-Mevâdi’, c.2, Mustafa El-Sakâ (Tah.), Alemü’l-Kütüb, Beyrut 1945, c.2 s.435; El-İdrisî, Nüzhetü’l-Müştak fi İhtirâki’l-Afâk, c.2, s.663; Turan, “Şanlıurfa”, DİA, TDV, Ankara 2010,c.38, s.336

150

Mervânîlerin elinde kalmıştır.776 _{Kimsenin topraklarına tamah etmeyen Nasrüddevle,}

Nümeyrî Utayr’ın halk tarafından çok sevilen naibini öldürmesi üzerine yardım isteyen Rûhâ halkının çağrısı üzerine şehri teslim almıştır. Şehrin kontrolü için Nümeyrîlerle yapılan savaşlar sonrasında şehir her iki devlete de kalmayarak Bizans’ın eline geçmiştir. Rûhâ şehri yüzünden birbirleriyele mücadele eden bu iki Müslüman devlet, sonradan Bizans’tan şehri geri almak için birleşmişlerse de başaramamışlardır. Bu hâkimiyet mücadelesi esnasında şehir büyük bir yıkıma uğramıştır.777

2.1.3.8. Harran

Diyar-ı Mudar’ın önemli şehirlerinden biri olan ve İslam coğrafyacıları tarafından geniş bir şekilde tasvir edilmiştir.778 _{İslam coğrafyacıları bu kentten}

bahsederken burada Sabiîlerin yaşadığını dile getirmişlerdir.779 _{Her ne kadar şehirde}

Sabiîlerin yaşadığı söylense de burası Müslümanların ilim merkezlerinden biri idi. Burada çok sayıda ilim adamı yetişmiştir.780 _{Ağaçları ve suyu az olan şehre İslam}

fetihlerinden sonra Beni Nümeyr ve Beni Ukayl denilen Arap kabileleri yerleşmişlerdir.781

776 _{Yaz, “Mervânî Emiri Nasrü’d-devle Ahmed b. Mervân Dönemi Devlet Sınırları”, s.165; Turan,}

“Şanlıurfa”, c. 38, s.337

777 _{Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi..., s.54; İbn İbri, Tarihü’z-Zaman, s.107; Abu’l-}

Farac (Bar Hebraeus), Abu’l-Farac Tarihi, Ömer Riza Doğrul, (Çev.), c.1, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu 1999, s.289; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târih, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, c.8, s.196-197; İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, c.9, s.317-318; En-Nüveyrî, Nihayetü’l- Ereb fi Fünûni’l-Edeb, c.23, s.123; Tufantoz, Ortaçağda Diyarbekir..., s.84; Mehmed Emin Zeki, Tarihu’d-Düvel..., s.113; Tufantoz, Ortaçağda Diyarbekir..., s.82 dipnotu

778 _{Harran hakkında geniş bilgi için bkz. El-İdrisî, Nüzhetü’l-Müştak fi İhtirâki’l-Afâk, c.2, s.663; El-}

İstahrî, Kitab-ı el-Mesâlik el-Memâlik, s.76; İbn Havkal, Kitab-ı Suretü’l-Ard, s.226; İbn Havkal, Kitabü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, s.154; El-Herevî, El-İşârât İla ma’rifeti’z-Ziyârât, s.59; İbn Şeddad, El-A’lakü’l-Hatîre..., c.3/1, s.46; Et-Tulaytilî, Rihletü Bünyamin et-Tulaytilî, s.283; El- Herevî, El-İşârât İla ma’rifeti’z-Ziyârât, s.59; İbnü’l-Fakîh; Muhtasar-ı Kitâbü’l-Büldân, s.132; Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, s.277; El-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.2, s.235; El-Makdisî, Kitabu Ahsenü’t-Takâsim fi Ma’rifeti’l-Akâlim, s.54,141,145; İbn Havkal, Kitabü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, s.154; İbn Havkal, Kitab-ı Suretü’l-Ard, s.226; El-Bekrî, Mü’cem ma İsta’ceme min Esmai’l-Beled ve’l-Mevâdi’, c.2, s.435; El-İdrisî, Nüzhetü’l-Müştak fi İhtirâki’l-Afâk, c.2, s.663; Turan, “Şanlıurfa”, c.38, s.336

779 _{El-İstahrî, Kitab-ı el-Mesâlik el-Memâlik, s.76; El-İdrisî, Nüzhetü’l-Müştak fi İhtirâki’l-Afâk,}

c.2, s.663

780 _{Eş-Şâfiî, Gayetü’n-Nihaye fi Tabakâti’l-Kurrâ, Darü’l- Kütübi’l-İlmiye, Beyrut 1982, c.1,}

s.49,83,89

151

İbnü’l-Ezrak’a göre 415/1024-25 tarihinde Mervânîlerin elindedir.782 _Bazı

kaynaklarda ise Harran’ın 422/1030-31 yılında alındığı veya bu tarihte Mervânîlerin kontrolünde olduğu kaydedilmektedir.783 _{Ripper, Ebü’l-Fida’nın kaydına dayanarak}

buranın Urfa’ya dönük yayılma çalışmalarında bir üs olarak kullanıldığı görüşünü ortaya atmıştır.784 _{Harran’ın Mervânîlerin elinde olduğu tarihten birkaç yıl sonra}

Nümeyrîlerin elinde olduğu görülmektedir.785 _{Bu durumda Harran’ın 415 ile 422}

yılları arasında ve bir süre sonrasında Mervânîlerin elinde olduğu anlaşılmaktadır. Araştırmacı Abdurrakib Yusuf, Harran’ın Mervânî toprakları içerisinde kaldığı iddialarını gerçekçi bulmamakta ve bunu destekleyecek tarihi bir vakıanın olmadığını söylemektedir.786

2.1.3.9. Hilât (Ahlât)

Ahlat şehrinin en eski sakinleri olan Urartular buraya Halads, Ermeniler Şa- leat (Şaliat), Süryânîler Kelath, Araplar Hilât, İranlılar ve Türkler ise Ahlat demişler- dir. 20/640-641 tarihinde Müslümanlar tarafından alınmıştır.787 Güzelliklere, lezzetli meyvelere sahip meşhur ve mamur bir şehir olduğu kaydedilmiştir.788

Nasrüddevle döneminde 402/1011-12 ile 408/1017-18 yılları arasında Ahlat’ta kesilmiş altı sikke buradaki Mervânî hakimiyetini göstermektedir.789 Nâsır-ı Hüsrev, seyahati esnasında uğradığı Ahlât’ın Nasrüddevle kontrolünde olduğuna şahitlik etmektedir. Ayrıca çeşitli tarihi vakalar vesilesiyle de Ahlât’ın Mervânîlerin kontrolünde olduğunu görmekteyiz.

Nasrüddevle zamanında Ahlat’ı ziyaret eden İranlı Seyyah Nâsır-ı Hüsrev, bize şehir hakkında kıymetli bilgiler vermiştir. 18 Cemaziyülevvel’de 437’de (22 Kasım 1046) Ahlat’a varan Nâsır-ı Hüsrev bu şehirle ilgili şunları anlatmıştır: “Burası Ermeni ve Müslüman ülkesi sınırındadır. Ahlat ve Bergirî arasında dokuz fersah

782 _{İbnü’l-Ezrak, Tarihü’l-Fârikî, s.126; İbnü’l-Ezraḳ, Mervani Kürtleri Tarihi, s.131,168; Tufantoz,}

“Nasrüddevle”, c.32, s.425

783 _{Ebü’l-Fida, El-Muḫtasar fi Aḫbari’l-Beşer, c.2, s.157-158; El-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebṣâr fi}

Memâliki’l-Emṣâr, c.26, s.222; İbnü’l-Verdî, Harîdetü’l-ʿAcâib ve Ferîdetü’l-Garâib, s.329 784 _{Ripper, Diyarbekir Merwanileri..., s.350; Ebü’l-Fida, El-Muhtasar fi Ahbari’l-Beşer, c.2, s.31} 785 _{İbn Kesir, El-Bidaye ve’n-Nihaye, c.15, s.673; Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.18, s. 433} 786 _{Yûsuf, Ed-Devletü’d-Dûstekiye..., c.1, s.187; Ramazan Şeşen, “Harran”, DİA, TDV, Ankara 1997,}

c.16, s.238; Yaz, “Mervânî Emiri Nasrü’d-devle Ahmed b. Mervân Dönemi Devlet Sınırları”, s.170

787 _{Faruk Sümer, “Ahlat ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Sayfa Aralığı 19-22, Ankara}

1989, c.2, s.19,20

788 _{Yakut el-Hamevi, Mu’cemü’l-Büldan, c.2, s.280}

789_{https://db.stevealbum.com/php/chap_rtl.php?site=1&lang=1&sale=256&chapter=6&page=1(Erişim}

152

vardır. İsmi Nasrüddevle olan bir emir buraya hâkimdir. Yaşı yüzün üstündedir. Onun birçok evladı vardır ve her birine bir vilayet vermiştir. Burada üç lügat konuşulmaktadır: Arapça, Farsça ve Ermenice. Bu yüzden oranın Ahlât olarak isimlendirildiğini düşünüyorum. Kentte bakır para kullanılır, rıtılları ise 300 dirhemdir. 20 Cemaziyülevvel’de Ahlat’tan ayrılıp (24 Kasım) kervansaraya indik. Kar ile beraber şiddetli bir soğuk vardı. Yolun bir kısmına yolcuların kar ve sis nedeniyle yol bulmaları için ağaç dikmişlerdi. Sonra Bitlis şehrine gittik.”790

Mervânîler'den Nasrüddevle Ahmed'in hükümdarlık yıllarında Ahlatlılar huzur ve sükûn içinde müreffeh bir hayat sürmüşlerdir.791 _{Ahlat’ın Mervânîlerin}

egemenliğinden çıktığı tarih ise 476 Zilhicce’dir. (Nisan-Mayıs-1084)792

2.1.3.10. Bitlîs

Bitlis, Meyyâfârikîn ile Siirt’ten gelen yolları Ermenistan, Azerbaycan, Kafkasya ve Gürcistan ile birleştiren geçitte bulunuyordu. Bu nedenle hem stratejik hem de ekonomik açıdan önemli bir şehirdi.

Daha önce de belirtildiği gibi devletin kurucusu Bâd’ın memleketi Bitlis yakınlarında idi. Bazı tarihi kaynaklarda şehrin Mervânî devletinin kurulduğu ilk yıllarda hâkimiyet alanları içerisinde olduğu anlaşılmaktadır.793 _{Ailenin yaşadığı}

Kûrmâs Köyü Bitlis, Hizan ve Siirt arasındaki bölgede bulunuyordu. Bâd’ın ilk ele geçirdiği topraklar da bölgeye yakın yerlerdi.794

Nasrüddevle döneminde Mervânîlerin kontrolünde olduğu bilinen şehirlerden bir tanesi de Bitlis’tir. Bu dönemde bölgeden geçen Nâsır-ı Hüsrev, Ahlat’tan sonra Bitlis’e uğramıştır. Şehrin bir vadide olduğunu, 100 men balın bir dinara satıldığını, burada yılda 300-400 testi bal toplandığını söylemiştir.795

790 _{Nasır-ı Hüsrev, Sefernâme, Heyetü’l-Mısriyeti’l-Amme li’l-Kitap, s.50; Ahlat hakkında geniş bilgi}

için bkz. İbnü’l-Fakîh, Kitabü’l-Büldân, Yusuf el-Hâdî (Tah.), Alemü’l-Kütüb, Beyrut 1996, s.591; El-Makdisî, Kitabu Ahsenü’t-Takâsim fi Ma’rifeti’l-Akâlim, s. 373,377; El-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.2, s.380; El-Kazvinî, Âsarü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, s.524; El-Himyerî, Er-Ravdü’l-Mi’târ fi Haberi’l-Aktâr, s.220; Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, s.395; El-Katiî, Merâsidü’l-İttilâ’..., c.1, s.52,476; Hamdullah Müstevfî, Nüzhetü’l-Külûb, s.154

791 _{Sümer, “Ahlat ”, TDV, Ankara 1989, c.2, s.20} 792 _{Ripper, Diyarbekir Merwanileri..., s.544}

793 _{Mehmet Emin Zeki, Kürd ve Kürdistan Ünlüleri..., s.41}

794 _{İbn’ül-Ezrak, Mervani Kürtleri Tarihi, s.69; İbn Tağriberdî, En-Nücûmü’z-Zâhire..., c.4, s.145-}

146; Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.18, s.12

795 _{Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, Heyetü’l-Mısriyeti’l-Amme li’l-Kitap, s.377; El-Hamevî, Mü’cemü’l-}

Büldan, c.1, s.358-359; El-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.2, s.381; Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l- Büldân, s.395; El-Katiî, Merâsidü’l-İttilâ’..., c.1, s.171

153

1054-1055 yılında Tuğrul Bey’in Ermeniye üzerine yaptığı seferde, Malazgirt’in Bizans’tan alınması için Bitlis’ten büyük bir mancınık getirildiği söylenmektedir. Bu sefer sırasında Nasrüddevle’nin, Tuğrul Bey’e destek verdiği kaynaklarda sabittir.796 Nasrüddevle’nin ölümünden sonra yerine Mervânî emiri olan oğlu Nizamüddîn tarafından Bitlis’in kızı Siti Fate’nin kocasına ikta olarak verildiği kaynaklarda yer almıştır.797 _{Ayrıca Bitlis, Müslümanların ilmi faaliyetler yürüttükleri}

merkezler içerisinde sayılmaktadır.798

Mervânî Devleti’nin İbn Cehir tarafından yıkılması sürecinde Bitlis, 1084-85 yılında teslim olmuştur.799

2.1.3.11. Enber (Anbar)

Günümüzde Diyarbakır ile Silvan arasında Anbar deresi kenarında biri Kocaköy ilçesine diğeri de Bismil ilçesine yakın Ambar adında iki yerleşim birimi bulunmaktadır. Kaynaklarda adı geçen yerleşim yerinin bunlardan hangisi olduğu kesin olarak bilinmemektedir.

Anbar’da Nasrüddevle dönemine ait 406/1016-17, 409/1018-19 ve 411/1020-

Belgede Mervânî Emiri Nasrüddevle Ahmed ve dönemi (sayfa 167-176)