Erzen Valisi Hoca Ebü’l-Kasım Isfâhânî’nin Nasrüddevle’yi Mervânî Emir

Diğer kaynaklardan farklı olarak İbnü’l-Esîr, Nasrüddevle’nin bir çeşit hapis hayatı yaşadığına işaret ederek “Hâce, onu çağırınca Dübeyr, ‘Kurtuluyor musun?’ diye sormuş, o da ‘Evet’ demişti” diyerek Nasrüddevle’nin Siirt’te içinde bulunduğu müşkül ahvali açıklamıştır. Hoca Ebü’l-Kasım, suikastçıların planını bozup Nasrüddevle’yi haberdar etmiş ve Erzen’e gitmesini sağlamıştır. Nasrüddevle’nin babası Mervân, karısıyla beraber Erzen’de oğlu Ebu Ali’nin kabrine yakın bir yerde bulunuyordu.400 Hoca Ebü’l-Kasım, bu olay esnasında Mervân ve karısını kaldıkları Ebu Ali’nin türbesinin yanından getirtmiş ve Mümehhidüddevle’nin öldürüldüğünü onlara iletmiştir.401 _{Sibt İbnü’l-Cevzî, Mervân’ın hasta olduğunu ve türbede kaldığını}

belirtmiştir.402

Daha sonra Hoca Ebü’l-Kasım, Nasrüddevle’yi hükümdar ilan etmiştir. İbnü’l-Ezrak olanları şöyle anlatmaktadır: “Hoca Ebü’l-Kasım el-Isfâhânî, Ebu Nasr’ı da getirterek hepsinin huzurunda güzel şekilde davranacağı ve halkına iyi muamele edeceği403 _{konusunda ona yemin ettirdi. Kendisi de yeni emirin buyruğu altında}

olacağına, bütün emirlerine boyun eğeceğine yemin etti ve şöyle dedi: ‘Ben canımı ve malımı senin uğruna harcayacağım.’

399 _{İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.108; İbnü’l-Esîr, El-Kamil fi’t-Tarih, Darü’l-Kütübi’l-}

Arabi, c.7, s.437-438; İbn Haldûn, Tarihu İbn Haldûn, c.4, s.412; İbn Şeddad, El-A’lakü’l-Hatîre, c.3/1, s.339-343

400 _{İbnü’l-Esîr, el-Kamil fi’t-Tarih, Darü’l-Kütübil-İlmiye, c.7, s.444} 401 _{İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.108}

402 _{Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.18, s.207} 403 _{Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.18, s.207}

79

Daha sonra çıkıp şehir halkını, askerleri, şahitleri,404 _{kadıyı bir araya getirdi}

ve onların huzurunda Emir’e tekrar yemin ettirdi. Onlar da yeni hükümdarın emrinde olacaklarına yemin ettiler. Sibt İbnü’l-Cevzî, Emir’e mal, giysi ve at getirildiğini söylemektedir.405

Hoca Ebü’l-Kasım, sonra hazineleri açarak halka ve askerlere mal, para ve silah dağıttı. Mektup yazılması üzerine406 _{her taraftan Kürt aşiretleri toplandı ve}

toplanan muazzam halk topluluğuna emirin buyruğu altında olacaklarına, onun emrinden çıkmayacaklarına, kendisinden bir şey istemeyeceklerine ve Şervîn’i öldürüp memleketi kendi egemenliği altına alıncaya kadar kendisiyle beraber olacaklarına dair yemin ettiler.”407 _{Erzen Kalesi’nin anahtarları Emir’e teslim edildi.}408

Hoca Ebü’l-Kasım’ın Nasrüddevle’nin halkına adaletli davranacağı ve halka da ona itaat edecekleri konusunda yemin ettirmesi, Hoca Ebü’l-Kasım’ın tasarrufu olarak görünmektedir. Daha önceki ve sonraki Mervânî hükümdarlarına emirlik tevdi edilirken böyle bir uygulamaya gidilmemiştir. Belli ki bu Mervânî hanedanının karşılaştıkları ihanet sonrasına ortaya çıkan bir durumdu. Fakat herhangi bir taht varisi olmamasına rağmen, hükümdarın kendi hakkı olanı alırken adalet şartına bağlı olarak yemin ederek tahta oturması, Hoca Ebü’l-Kasım’ın güçlü pozisyonunu ve emirin düştüğü zor durumuna işaret etmektedir.

Hoca Ebü’l-Kasım’ın, askeri sınıfı, halkı, adaletin temsilcisi olan kadıyı ve iktidarı yüklenecek olan hükümdarı buluşturup bunlara yemin ettirmesi anlamlıdır. Bu tabloda devleti oluşturacak tüm unsurlar bir araya gelmiş ve tüm tarafların rızası ile devlet erki oluşturulmuştur.

Mervânî Devleti’nin gücünü oluşturan etnisitenin Kürtler olduğu Hoca’nın mektuplar göndererek Kürt aşiretlerini toplamasından anlaşılmaktadır. Bilindiği üzere o dönem Kürt aşiretleri Dicle’nin doğusunda yaşamaktaydılar ve Beşnevî aşiretinden Ebu Tahir’in annesi, Nasrüddevle’nin kız kardeşi olup409 _{aralarında akrabalık vardı.}

404 _{İbnü’l-Ezrak, Tarihü’l-Fariki, s.95; Krş. İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.108}

405 _{Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.18, s.207; İbn Haldûn, Tarihu İbn Haldûn, c.4, s. 412;}

Ünalan, “Mervanoğulları Döneminde Diyarbakır”, s.178

406 _{Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.18, s.207}

407 _{İbnü’l-Ezrak, Tarihü’l-Fariki, s.95; Krş. İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.109; İbnü’l-}

Esîr, el-Kamil fi’t-Tarih, Darü’l-Kütübil-İlmiye, c.7, s.444

408 _{Mehmed Emin Zeki, Tarihu’d-Düvel…, s.109}

409 _{Ripper kaynaklara dayanarak Ebu Tahir’in annesinin Nasrü'd-devle’nin kızkardeşi olduğunu}

söylerken ( Diyarbekir Merwanileri..., s.228) İbnü’l-Adim’in anlatımında Nasrü'd-devle, Musek’e dayı demektedir. Bkz. Buğyetü’t-Taleb... , c1, s.1135; Muhammed b. Hilal, Kitabü’r-Rebi’, s.333

80

Hoca’nın taktik desteğiyle yeni Mervânî hükümdarı düşmanlarının karşısına Kürtlerden müteşekkil bir ittifakla çıkmış oluyordu. Muhtemelen bu ittifakın içerisinde Mervânîlerle beraber hareket eden Buhtî, Beşnevî Kürtleri ve başkaları da vardı.

Kaynaklar Nasrüddevle’nin hükümdar olduğu sene konusunda farklı tarihler öne sürmüşlerdir. Nasrüddevle’nin çağdaşı olan İliya en-Nasîbînî, Nasrüddevle’nin 401 yılında hükümdar olduğunu söylerken,410 _{İbnü’l-Ezrak 400 veya 401 yılının}

sonlarında olduğunu söylemektedir.411 _{İbnü’l-Esîr, 453 yılında öldüğü söylediği}

Nasrüddevle’nin 52 yıl hükümdarlık yaptığını yani 401 yılında hükümdar olduğunu söylemektedir.412 _{İbn Haldûn, İbn Tağriberdî, Ebü’l-Fida ve İbnü’l-Verdî’nin}

aralarında bulunduğu tarihçiler 402 413 _{yılında tahta oturduğunu yazarken bazıları da}

bunun 403 yılında olduğunu söylemişlerdir.414 _{Vlademir Minorsky, Ebü’l-Farac’a}

dayanarak 1006 yılında Nasrüddevle’nin hükümdar olduğunu söylemiştir.415

Nasrüddevle’nin tahta oturduğu tarihi kesinleştirecek olan en önemli kanıt sikkelerdir. Abdurrakib Yusuf, Nasrüddevle dönemine ait 401 tarihli sikkenin aslında 410 yılına ait olduğunu, paranın müsteşrik Zambaur tarafından yanlış okunduğunu, çünkü bunun dışındaki tüm sikkelerin 402 yılından sonrasına ait olduğunu söyleyerek bu görüşü kabul etmemiştir.416 _{Abdurrakib Yusuf’un kabul etmediği 401 tarihli}

sikkenin dışında Mümehhidüddevle zamanında basılan en geç tarihli sikke 401 tarihlidir. Nasrüddevle zamanında ise en erken 402 yılında basılan sikke mevcuttur.417 Bu durumda bile Nasrüddevle’nin 401 yılında tahta oturduğu görüşü yanlışlanmış olmamaktadır. N.M. Lowick ve J.E. Cribb Nasrüddevle’ye ait 401 tarihli bir sikke kaydederken, Lutz Ilisch ise Meyyâfârikîn’de basılan iki sikkenin 401-403 aralığında basıldığını söylemektedir.418

410 _{İbn Butlân, Da’vetü’l-Etibba, Müessese-i Mutâliât-ı Tarih-i Pizişkî, s.10; İliya En-Nasibinî, Elia}

Bar-Senaya History (Opus Chronologicum), s.204

411 _{İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.101; Tufantoz, Ortaçağda Diyarbekir..., s.73;}

Beysanoğlu, Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır..., c.1, s.189

412 _{İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, c.10, s.34}

413 _{İbn Tağriberdî, En-Nücûmü’z-Zâhire…, c.4, s.231; İbn Haldûn, Tarihu İbn Haldûn, c.4, s.411;}

Mehmet Emin Zeki, Kürd ve Kürdistan Ünlüleri..., s.43

414 _{İbn Kesir, El-Bidaye ve’n-Nihaye, c.15, s.544; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fi Tarihi’l-Mülük ve’l-}

Ümem, c.15, s.92

415 _{Vlademir Minorsky, Kürtler, Weşanên Halepçe, Köln 1988, s.23} 416 _{Yûsuf, Ed-Devletü’d-Dûstekiye..., c.1, s.153}

417 _{İlisch, “Reports Of The State Hermitage Museum LXXIV”, s.139-140}

418 _{Lowick, Cribb, Coin Hoards, Volume 5, s.81; İlisch, Reports Of The State Hermitage Museum}

81

Mümehhidü'd-devle, suikasta uğradığı tarihten birkaç gün sonra Nasrüddevle Erzen’de hükümdar olduğu için suikastın tarihi Nasrüddevle’nin tahta oturduğu zamanı göstermektedir. Abdurrakib Yusuf, Nasrüddevle’nin ağabeyi Mümehhidüddevle’ye yapılan suikastın 401/1011 yılının sert kışında olduğuna inandığını söylemiştir.419 _{Fakat tarihçiler Mümehhidüddevle’nin burayı yazlık olarak}

kullandığını belirtmiş, suikastın kış ayında vuku bulduğunu söylememişlerdir.

İbnü’l-Adîm, Muhammed b. Abdülmelik Hemedanî’nin te’lif ettiği Unvanü’s-siyer adlı eserde ağabeyi Ebu Mansur Said’in 5 Cemaziyelevel 401’de (15 Aralık 1010) Hettah Kalesi’nde öldürüldüğünü söylemektedir.420 _{Devrin çağdaşı olan}

İliya en-Nasibînî ve başkalarının 401 tarihini vermeleri bu konuda rivayetleri güçlendirmektedir.421

İbnü’l-Ezrak, Mümehhidüddevle ve suikastı gerçekleştiren Şervîn’in 400/1009-1010 veya 401/ 1010-1011 yılı başında Hettah’a gittiklerini söylemektedir. İbnü’l-Ezrak, Şervîn’in Emir’i ilkbaharda buraya götürdüğünü ve adetleri gereği bu mevsimi burada geçirdiklerini söylemektedir. Ama verdiği tarih yani 400 veya 401 yılının başı, yaz sonuna (Ağustos-Eylül) denk gelmektedir.422 _{400 veya 401 yılının}

başı olduğu kabul edildiğinde, bu tarihten sadece üç gün sonra Nasrüddevle’nin yakalanması için birlik gönderilmiş ve anlatılan olaylara bakıldığında bir iki gün sonrasında Nasrüddevle hükümdar ilan edilmiştir.423

Şervîn adına 401 yılında basılmış olan bir paranın da bulunduğunu biliyoruz.424 Bu tarihten sonra Meyyâfârikîn’in alınmasına kadar Erzen’de Nasrüddevle ve Meyyâfârikîn’de Şervîn hükümdar ilan edilmişlerdir. Şervîn adına basılan sikke bu suikastın 401 yılından sonra olamayacağını kesin olarak

419 _{Yûsuf, Ed-Devletü’d-Dûstekiye..., c.1, s.153; ; Çelebî, Süllemü’l-Vüsûl ila Tabakâti’l-Fühûl, c.1,}

s.250; Amedroz, “The Marwanid Dynasty...”, s.131

420 _{İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-Taleb fi Tarih-i Haleb , c.1, s.1130; İbn İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb fi}

Ahbar-i men Zeheb, c.5, s.225; İbn Hallikan, Vefâyâtü’l-Âyân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân, c.1, s.177; İbn Butlân, Da’vetü’l-Etibba, Müessese-i Mutâliât-ı Tarih-i Pizişkî, s.10; İliya En-Nasibinî, Elia Bar-Senaya History (Opus Chronologicum), s.204; Baluken, “Mervânîler Devrinde Lice”, s.37

421 _{Muhammed b. Hilal, Kitabü’r-Rebi’, s.330; İliya En-Nasibinî, Elia Bar-Senaya History (Opus}

Chronologicum), s.204; İbn Hallikan, Vefâyâtü’l-Âyân ve Enbâü Ebnâi’z-Zamân, c.1, s.177; İbn Butlân, Da’vetü’l-Etibba, Müessese-i Mutâliât-ı Tarih-i Pizişkî, s. 10; Baluken, “Mervânîler Devrinde Lice”, s.37

422 _{İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.101} 423 _{İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.107}

424 _{Heidemann, “A New Ruler Of The Marwanid Emirate in 401/1010 and Further Consediration On}

82

kanıtlamaktadır. Bu durumda Nasrüddevle’nin Erzen’de ilan edilen hükümdarlığı 401/1010-11 veya 400/1009-10 yılı olabilmektedir.

İbnü’l-Ezrak’ın bir yıla yakın devam eden mücadele süreci ve sikkelerden elde edilen bilgiler birleştirildiğinde olayın gerçekleştiği yıl da ortaya çıkmaktadır. Nasrüddevle, topladığı ordu ile Meyyâfârikîn’e gelip Rabad’a saldırması, Erzen’e geri dönmesi, yeniden adam toplaması, tekrar Meyyâfârikîn’in kuşatması425

teşrinievvel/ekim ayında gerçekleşmiştir. Teşrinisani/kasım ayı geldiğinde görülmemiş soğuk ve kar yağışı başlamış, bazı askerler orada kalmış ve diğerleri Erzen’e dönmüştür. Emir Ebu Nasr, şubat ayına kadar Erzen’de kalmış, sonra tekrar gelip kuşatmayı şiddetlendirmiş,426 _{ardından halkın yardımı ile Meyyâfârikîn’i ele}

geçirmiştir. Ebu Nasr’ın şehre girişi 401 yılının son ayındadır. (Temmuz/Ağustos 1011) 427

Yukarıdaki olaylardan anlaşıldığı üzere bu isyan yaklaşık bir yıl sürmüştür. İbnü’l-Ezrak her ne kadar ilk başta ilkbahar ayında hükümdar ve heyetinin adet üzere her yıl Hettah’a gittiklerini söylediyse de anlatılanlardan o yıl ağustos veya eylül ayında oraya gittikleri anlaşılmaktadır. İbnü’l-Ezrak ilk başta bu olayın 400 veya 401 yılında olabileceğini söylemişse de sonradan Nasrüddevle’nin Meyyâfârikîn’e 401 yılının sonunda girdiğini söylemiştir.

Nasrüddevle adını taşıyan sikkelerden tahta geçişinin 402428 _{yılından sonra}

olamayacağını kesin olarak anlamaktayız.429 _{İbnü’l-Ezrak’ın 401 yılı sonunda}

Meyyâfârikîn’i aldığını söylediği Nasrüddevle, bu şehri aldığında 402/1011-12 yılına geçmeden para basmışsa, bu olay şehre giriş tarihini daha da erkene almaktadır, yani son ayın başlarında şehrin alınmış olması ihtimalini güçlendirmektedir. Ayrıca Meyyâfârikîn’de 402 yılında basılmış olan paraların olması430 _{yine Nasrüddevle’nin}

402 yılında tahtta olduğunu ve 401 yılında Meyyâfârikîn’i aldığını göstermektedir. Nasrüddevle adına 402 yılında Meyyâfârikîn, Ahlat ve basım yeri belli olmayan bir

425 _{İbnü’l-Ezrak, Târihü’l-Fârikî, s.125-130; Krş. İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.109} 426 _{İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.113; Krş. İbnü’l-Ezrak, Târihü’l-Fârikî, s.129} 427 _{İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.114}

428 _{Lowick, Cribb, Coin Hoards, Volume 5, s.81; İlisch, Reports Of The State Hermitage Museum}

LXXIV, s.19

429 _{Poole, Catalogue of Oriental Coins in The British Mueseum, Vol.9, s.271; İlisch, Reports Of}

The State Hermitage Museum LXXIV, s.14; Tufantoz, Ortaçağda Diyarbekir..., s.35

430 _{Poole, Catalogue of Oriental Coins in The British Mueseum, Vol.9, s.271; İlisch, Reports Of}

83

sikke olmak üzere üç sikke mevcuttur.431 _{Bu bilgiler Nasrüddevle’nin 402 yılında}

kesin olarak hükümdar olduğunu göstermektedir.

Nasrüddevle’nin hükümdar olduğu yılı gösteren en önemli delil ise Şervîn b. Muhammed adına 401 yılında basılan sikkedir. Bu sikke Şervîn’in hükümdar olduğu tarihi veriyorken aynı zamanda Nasrüddevle’nin hükümdar olduğu yıla da işaret etmektedir. Şervîn’in Nasrüddevle’yi yakalamak için gönderdiği birlik başarısız olunca bu tarihten sonra her ikisi de hükümdar ilan edilmişlerdir. Bu andan itibaren aralarında başlayan mücadelede Şervîn’in savunmaya geçmesi ve sadece Meyyâfârikîn’in kuşatılması ülkedeki diğer şehirlerin kontrolünün Nasrüddevle’de olduğunu göstermektedir. Her ne kadar adına para basmışsa da bu durum Şervîn’in hakimiyet ve meşruiyeti elde edemediğini kanıtlamaktadır. Tarihçiler 401 yılında, İbnü’l-Ezrak’ın ifadesiyle 401 yılı başlarında gerçekleşen bu sürecin sonunu baz almış, ama olayın başlangıcına gitmemişlerdir. Halbuki Nasrüddevle sürecin başında hükümdar ilan edilmiştir.

İbnü’l-Ezrak’ın anlatımında ağustos veya eylül ayında başlayan olaylar, ekim/teşrinievvel, kasım/teşrinisani ve şubata sarkmış nihayet 401 yılı sonunda bitmiştir. Buna göre Meyyâfârikîn’in alınması temmuz veya ağustos ayına denk gelmektedir. Eğer Şervîn’in hükümdar olduğu yıl 401 yılı ise -ki adına basılan sikkeden kesin olarak bunu biliyoruz-432 İbnü’l-Ezrak’ın olayların suikastın yaşandığı tarih olarak verdiği 401 yılı başlangıcı olan Ağustos veya Eylül 1010 tarihi Nasrüddevle ve Şervîn’in hükümdar oldukları tarihtir. Olayların bitiş tarihi ise 401 yılının sonu yani Temmuz/Ağustos 1011 tarihidir.

Stefan Heidemann’ın yazdığı makaledeki sikkelerin dökümleri de bu savımız desteklenmektedir. Yukarıda işaret edilen sikke, makalede Meyyâfârikîn’de yeni bir yönetiminin varlığını kanıtlayan sikke 401/1010 yılında Emir Ebu Şüca’ Şervîn b. Muhammed, Büveyhî hükümdarı Bahaü’d-devle (397-403/989-1012) ve Abbasi Halifesi el-Kadir Billah (381-422/991-1031) isimlerini taşımaktadır.433 401 Meyyâfârikîn tarihli bu sikke, İbnü’l-Ezrak ve tarihçilerin rivayet ettikleri olayları ve tarihleri de doğrulamaktadır. Yine aynı makalede 400 ve 401 yılında

431 _{Poole, Catalogue of Oriental Coins in The British Mueseum, Vol.9, s.271; İlisch, Reports Of}

The State Hermitage Museum LXXIV, s.14,19; Tufantoz, Ortaçağda Diyarbekir..., s.35

432 _{Heidemann, “A New Ruler Of The Marwanid Emirate in 401/1010...”, s.600} 433 _{Heidemann, “A New Ruler Of The Marwanid Emirate in 401/1010...”, s.599-600}

84

Mümehhidüddevle Ebu Mansur Said adına basılan sikkelerin dökümü verilmektedir. Sonrasında yine 401 yılında Meyyâfârikîn’de Nasrüddevle adına basılan sikkenin bilgileri ortaya konmaktadır.434 _{Nasrüddevle ve Şervîn’e ait 401 yılındaki sikkeler,}

Mümehhidüddevle’ye ait 400 ve 401 yılındaki sikkeler yaşanan sürecin 401 yılı içerisinde olduğunu göstermektedir. Genel olarak Nasrüddevle’nin 1011 diye kabul edilen hükümdar olma tarihi tüm bu bilgiler ışığında Ağustos/Eylül 1010 olmaktadır.

Abdurrakib Yusuf, bu konuda şu değerlendirmeleri yapmaktadır: “Mümehhidüddevle’nin öldürülme tarihi çok önemlidir. Zira onun öldürülmesi bir hükümdarın döneminin sona ermesi, bir diğerinin hükümdarlığının başlangıcıdır. Ayrıca bu tarihte Mervânî Devleti görülmemiş bir iç tehdit ile karşı karşıya kalmıştır. Ben, İbnü’l-Ezrak ve ondan alıntılayan diğerlerinin iklimi delil göstererek öne sürdükleri 401 yılı olduğu tezini tercih ediyorum. Buna göre 401 yılında Bağdat’ta Dicle Nehri taşmış ve birçok kimse meydana gelen selde boğulmuştur. Aynı yıl Nasrüddevle teşrinisani ayında Meyyâfârikîn’i kuşatmış, kar ve soğuk nedeniyle bundan vazgeçmiş ve Erzen’e geri dönmüştür. Bahar ayındaki bu taşkın kış ayındaki soğuk ve kara delalettir. Bu nedenle bahar ayında Bağdat’ta selin yaşandığı 401/1011 yılının sert kış ayında Mümehhidüddevle’nin öldürüldüğü savını tercih ediyorum.435_”

Abdurrahim Tufantoz ise Meyyâfârikîn’in alındığı tarihi baz alarak Nasrüddevle’nin hükümdarlığa geçme tarihini Zilhicce 401/Temmuz 1011 olarak kaydetmiştir.436