Başkentler

Mümehhidüddevle suikastinin ardından 401 (Ağustos-Eylül 1010) yılı başından 401 (Temmuz-Ağustos) yılı sonuna kadar Erzen, Mervânîlere başkentlik yapmıştır. Bu süre içerisinde Meyyâfârikîn, suikasti tertipleyen Şervîn’in kontrolünde kalmıştır. Meyyâfârikîn’in alınmasından sonra Mervânî başkenti tekrar buraya taşınmıştır. Nasriyye şehri ise Mervânî yönetiminin ilkbaharı geçirdiği yerdi. Emir ve ailesi devlet yöneticileri ile birlikte Nasriyye’ye taşınır ve devlet bu süre zarfında buradan yönetilirdi.719

2.1.2.1. Erzen

Erzen’in bugünkü lokalizasyonu hakkında tartışmalar vardır. Adnan Çevik, Erzen’in kurulduğu yerin sıklıkla dile getirildiği üzere Siirt ilinin Kurtalan ilçesine bağlı Yunuslar köyü olmadığını, Ortaçağ İslam kaynaklarında belirtilen Erzen’in bu köyün konumuyla uyuşmadığını belirtir. Kaynaklara göre bu yer Meyyafarkîn, Ahlat veya Bitlis yolu üzerindedir.720 _{İbnü’l-Ezrak’ta geçen bilgiler esas alındığında bu yerin}

İs’ird (Siirt) güzergahı üzerinde olduğu anlaşılmaktadır. Zira Nasrüddevle’yi yakalamak içim gönderilen birlikler Erzen’den yolunu kullanmışlardır.721

717 _{İbnü’l-Esir, İslam Tarihi el-Kamil fi’t-Tarih Tercümesi, c.9, s.136} 718 _{Tomar, “Nümeyr b. Âmir”, DİA, TDV, Ankara 2007, c.33, s.302} 719 _{İbnü’l-Ezrak, Mervânî Kürtleri Tarihi, s.108}

720 _{Çevik, “Yukarı Dicle Havzasında Yeni Bir Ortaçağ Başkenti: Erzen”, I. Uluslararası Batman ve}

Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Batman, (15-17.4.2008), s.245-246

140

Erzen, Nasrüddevle’nin Mervânî Devleti’nin başına geçmek için Şervîn’e karşı yürütülen askeri mücadelenin merkezi olmuştur. Erzen, Mervânîler için manevi bir değere sahiptir. Şöyle ki Nasrüddevle’nin babası Mervân, kendisinden önceki hükümdarlar olan ağabeyleri Ebu Ali Hasan ve Mümehhidüddevle’nin mezarları buradadır. Mümehhidüddevle, 401 senesinde veziri Şervîn b. Muhammed tarafından kurulan komploda öldürüldüğünde Ebu Nasr Ahmed Erzen valisi olan Ebü’l-Kasım Isfahânî tarafından burada Mervânî emiri ilan edilmiştir. (1010) Erzen, Meyyâfârikîn Şervîn’den geri alıncaya kadar yaklaşık bir yıllık süreyle Mervânî Devleti’ne başkentlik yapmıştır.

Mervânîlerin egemen olduğu Erzen’in 1048 yılında Selçuklular tarafından alındığı bazı Ermeni kaynaklarında geçmekte ise de722 _{Türkmenlerin ele geçirdikleri}

şehirlerde uzun süre kalmadıklarını biliyoruz. İranlı Seyyah Nasır-ı Hüsrev, Nasrüddevle’nin hükümdarlık yaptığı dönemde (437/1046) Erzen’e gelmiştir. O gezi notlarında burada Parsîlerden bir grubun da yaşadığını kaydetmiştir.723 _Parsiler

Zerdüştîlere Hindistan’da verilen isimdir.

2.1.2.2. Meyyâfârikîn

Sem’anî, Meyyâfârikîn’in isminin Meyya ve Barkin kelimelerinden oluştuğunu, Meyya’nın Bintu Udehiyye denilen şehrin kurucusu olan kadının ismi olduğunu ve şehrin hendeklerine de Barkin denildiğini belirtmektedir.724 _Günümüzde

Diyarbakır ilinin Silvan ilçesi olan Meyyâfârikîn, kuruluşundan itibaren Mervani Devleti’ne başkentlik yapmıştır.725 _{Halk arasında bu şehir için Farqîn isminin yanısıra}

Silîvan ismi de kullanılmaktadır. Meyyâfârikîn, Nasrüddevle’den önceki hükümdarlar döneminde de başkent idi. Mervânî Veziri Şervîn ile Sahibü’ş-Şurta/Polis Müdürü İbn Fîlûs’un Meyyâfârikîn’deki yönetimi yaklaşık bir yıl sürmüştü.

722 _{Samouel D’ani, Collection D’Historiens Armeniens, M. Brosset (Çev.), İmprimerie De le}

Academie İmperiale Des Sciences, Petersburg 1876, s.448

723 _{Nasır-ı Hüsrev, Sefernâme, Yahya Haşap (Arapçaya Çev.), Heyetü’l-Mısriyeti’l-Amme li’l-Kitap,}

s.51; Hamdullah Müstevfî, Nüzhetü’l-Külûb, s.157; Es-Sem’ânî, El-Ensâb, c.1, s.164; El-Katiî, Merâsidü’l-İttilâ’..., c.2, s.551; El-Kazvinî, Âsarü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, s.211; El-Himyerî, Er-Ravdü’l-Mi’târ fi Haberi’l-Aktâr, İhsan Abbas (Tah.), Mektebetü Lübnan, Beyrut 1984, s.26; Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, s.395; El-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.1, s.150

723 _{El-Katiî, Merâsidü’l-İttilâ’..., c.2, s.551; El-Kazvinî, Âsarü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, s.211; El-}

Himyerî, Er-Ravdü’l-Mi’târ fi Haberi’l-Aktâr, s.26; Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, s. 395; El- Hamevî, Mü’cemü’l-Büldan, c.1, s.150; Çevik, XI-XIII Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, s.121-122

724 _{Es-Sem’anî, el-Ensab, c.4, s.334; Yakut el-Hamevî, Mu’cemü’l-Buldan, c.5, s.235} 725 _{El-Katiî, Merâsidü’l-İttilâ’..., c.3, s.1341}

141

Meyyâfârikîn, 401/1011 yılı sonlarında yeniden Mervânî kontrolüne geçmiştir. Nasrüddevle, burada devletin yönetim merkezi ve ikametgâhı olan sarayı Burcü’l-Melik’i inşa ettirmiştir. Meyyâfârikîn, Nasrüddevle’nin sağladığı ekonomik refah, barış ve istikrar sayesinde gelişmiştir. Nasrüddevle’nin başlattığı imar çalışmaları ağırlıklı olarak Meyyâfârikîn’in çevresinde idi. Surlardaki tamiratın dışında, şehir içerisinde birçok sosyal yapı inşa edilmiştir. Yine bu dönemde cami, hastane, saray, hamam, minare, su kanalları ve sarnıç gibi yapılar inşa edilmiştir. Fakat bu eserlerin çoğu günümüze ulaşmamıştır. Şehir surlarındaki tadilat ve inşa kitabeleri yok edilmiş, sadece Nasrüddevle’ye ait bir kitabe günümüze ulaşabilmiştir.

Nasrüddevle dönemine sikkelerin çoğu Meyyâfârikîn’deki darphanede kestirilmiştir. Günümüze kalan sikkelerin çoğu burada basılmış olan paralardır.

Meyyâfârikîn, Kafkasya, İran ve Azerbaycan’dan gelip Irak ve Suriye’ye giden yolun üzerinde olup önemli bir ticaret merkezi idi. Ekonomik anlamda ülke hazinesine katkısı büyüktü. Daha önceden de değindiğimiz gibi bazı rivayetlere göre bir tüccarın ticaret kervanlarından bir günde 500 altın kazanması, şehirdeki ticari hareketliliği ve ticaretteki yüksek kâr miktarını göstermektedir.726

Ekonomik olarak gelişen şehirde ilmi çabaların arttığı müşahede edilmektedir. Açılan hastanenin yanısıra buradaki ilim adamları hakkındaki bilgiler, ilmi açıdan da gelişme kaydedildiğini göstermektedir. Bu dönemde Meyyâfârikîn medreselerinde birçok alim yetişmiştir.

2.1.2.3. Nasriyye Şehri

Nasrüddevle’nin adına nispet edilen bu şehir, Batman Çayı kenarında 423/1031-32 yılından sonra inşa edilmiştir. Nasriyye günümüzdeki Batman kent merkezinin batısında nehir kenarındadır. İbnü’l-Ezrak’ın kaydettiğine göre

726 _{Meyyâfârikîn hakkında geniş bilgi için bkz.Nasır-ı Hüsrev, Sefernâme, Heyetü’l-Mısriyeti’l-Amme}

li’l-Kitap, s.52; Ebü’l-Fidâ ,Takvîmü’l-Büldân, s.279; Ebü’l-Hasan Ali b. Musa b. Said El-Mağribî, Kitâbü’l-Coğrafya, Tahkik İsmail Azzî, Zahâirü’t-Türâsi’l-Arabi,1. Baskı , Beyrut 1970, s.171; El- Karşî, Harîdetü’l-Acâib ve Ferîdetü’l-Garâib, s.112; El-Himyerî, Er-Ravdü’l-Mi’târ fi Haberi’l-Aktâr, s.567; Hamdullah Müstevfi, Nüzhetü’l-Külûb, Muhammed Debir Siyakî (Tashih), İntişârât-ı Hadis-i İmrûz, Dimah 1381, s.125,160; El-İstahrî, Kitab-ı el-Mesâlik el- Memâlik, s.188; El-Kazvinî, Âsarü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-İbâd, s.566; El-Hamevî, Mü’cemü’l- Büldan, c.5, s.238; El-Makdisî, Kitabu Ahsenü’t-Takâsim fi Ma’rifeti’l-Akâlim, s.140; Es- Sem’ânî; El-Ensâb, c.4, s.334; El-Herevî, El-İşârât İla ma’rifeti’z-Ziyârât, 1. Baskı Ali Ömer (Tah.), Mektebetü’s-Sikâfeti’d-Diniye, Kahire 2002, s.59; El-Katiî; Merâsidü’l-İttilâ’..., c.3, s.1341; Sibt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman..., c.15, s.349; İbn Şeddad, El-A’lakü’l-Hatîre..., c.3/1, s.260,265; Bakkal, “İslam Tarihinde Tıbbın Gelişmesi ve Silvan’da Tıp”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Yıl 18, Sayı 30, Şanlıurfa 2013, s.86 dipnotu

142

Nasrüddevle bahar aylarında ailesi ve devlet erkânı ile beraber geliyordu. Şehirde güzel bir köşk, çarşılar, evler, hamamlar, her çocuğu ve amcazadeleri için evler bulunuyordu. Yerleşim yerinde havuz ve bahçeler ile bunların suyunun temini için dolap vasıtasıyla akıtılan bir suyolu yapılmıştı. Tel Benân’ın yanında şehre gidiş için bir köprü inşa edilmiş ve Nasriyye’de şehrin çoğu yapıları inşa edilmişti.727

Nasriyye’nin Osmanlıların son döneminde Beşiri kazasının merkezi olan ve 1926’da sel sonucu ortadan kalkan el-Medine kasabası olduğunu tahmin ediyoruz.728

2.1.3. Mervânîlerin Önemli Şehirleri