Hipermetin (Hypertext) terimi ilk kez Ted Nelson tarafından tanımlanmıĢtır. Ancak onun da esin kaynağı Vannevar Bush‟dur (1890-1974). Bush, 1945 yılında yayınladığı “As We May Think” isimli makalesinde155
“memex”* adını verdiği teorik bir makineden bahseder. Bu makine bilgisayar ve internetin öncüsü kabul edilir. Memex, ekran, klavye ve seçim tuĢları olan bir masadan oluĢur ve bilgileri mikrofilme depolar. Böylece belgelerin depolanmasını ve belgeleri birbirleriyle iliĢkileri sayesinde çabucak bulabilmeyi amaçlar. Yani bir nevi mekanik bilgisayar ve hipermetin mantığıdır. Memex ayrıca, bilgileri mikrofilme çekerek mikrofilm hafızasına almayı, kullanıcı tarafından belgelere not eklemeyi ve bunların birbiriyle iliĢkilendirilmesini, kullanıcının istediği bilgiyi arkadaĢının memex‟ine gönderebilmeyi, ses tanıma özelliğini barındırmaktadır.156
Vannevar Bush, günümüz bilgisayar ve internet olanaklarını yaklaĢık yarım yüzyıl öncesinden tanımlamıĢtır.
Resim 23, Vannevar Bush‟un Memex‟i
155 Makalenin tamamı için: http://www.theatlantic.com/doc/194507/bush
* Memex, memory ve index kelimelerinin birleĢmesinden meydana gelir. Memory extender (hafıza
geniĢletici) kelimelerine de atıfta bulunur.
Ted Nelson 1965 yılında yazdığı “Literary Machines” isimli kitabında, insanların bilgisayar üzerinde metinlerini yazıp, doğrusal olmayan (nonlinear) yeni bir formatta yayınlayabileceğinden bahseder, bunu hypertext olarak adlandırır. Nelson‟a göre “dünya karmaşık, dinamik ve çok boyutludur, kağıt ise düz ve durağan olmasından dolayı çok boyutlu deneyimlerin zengin dünyasını temsil edemez.”157 Orijinal metinden bağlantılar açılarak yeni metinlere ulaĢmak mümkün olacaktır. Bunun için, dünyadaki bütün bilgilerin, metinlerin hipermetin formatında yayınlanabileceği Xanadu*
projesi adını verdiği bir program geliĢtirir. Ancak projesi için gerekli fonu bulamaz.158
Üstelik bütün Xanadu metot ve görüntülerini yasaklayan standart internet tarayıcıları yüzünden, program Web ile de bütünüyle bağdaĢmaz.159
Nelson, World Wide Web‟in (dünya çapında ağ) çok yüzeysel bir kurguyla Xanadu modelini kendine malettiğini belirtir. Xanadu modeli web‟den daha basit ve daha farklıdır. ġu özellikleri barındırır: “kırılmaz linkler, telif hakkında kolaylaĢtırma ve yumuĢatma, köken bağlantısı, iki-yönlü linkler, yan-yana karĢılaĢtırma, engin versiyon yönetimi, giderek artan yayınlar.”160
Yazarın hipermetinsel bir anlatı benimsemesi, henüz bu terim literatüre girmeden önce de görülmüĢtür. Bunun öncüsü Jorge Luis Borges‟dir.161
Borges, 1941‟de, “Yolları Çatallanan Bahçe” isimli öyküsünde birçok katmanlardan oluĢan bir hikâye kurgular. I. Dünya SavaĢı sırasında geçen öykünün kahramanı Hsi Peng, bir zamanlar Yunnan valisi olan, birçok kiĢinin ve olayın yer aldığı bir roman yazmak ve içine girenin kaybolacağı bir labirent yapmak uğruna tüm yetkilerinden vazgeçmiĢ Ts‟ui Pen‟in torunudur. Dedesi öldüğünde roman bölük pörçüktür, labirent ise hiçbir zaman bulunamaz. Sinolog (Çin Filoloji uzmanı) Stephen Albert, Ts‟ui Pen‟in labirentinin aslında kitabının kendisi olduğunu keĢfetmiĢtir. Bunu Ts‟ui
157Öykü Terzioğlu, “Türkiye Estetik Kongresi Bildiriler Kitabı”,
s. 626 http://files.oyku.webnode.com/200000011-1202312fc3/oykuterzioglu_metinhipermetin_estkong.pdf 19.12.2009
* Xanadu, Moğol hükümdarı Kubilay Han‟ın sarayının ismi; Mandrake‟nin evinin ismi; Martin
Mystere kitabının ismidir.
158 Ted Nelson‟un kiĢisel sitesi: http://ted.hyperland.com/ 159http://geeks-bearing-gifts.com/gbgContents.html 20.12.2009 160http://www.xanadu.com/nxu/ 20.12.2009
Pen‟in geride bıraktığı bir not sayesinde anlar. Bu notta “Yolları çatallanan bahçemi çeĢitli geleceklere (hepsine değil) bırakıyorum” yazmaktadır:
“Daha ilk bakışta anladım: Yolları çatallanan bahçe, o karmakarışık romandı; çeşitli geleceklere (hepsine değil) sözü çatallanmanın uzamda değil zamanda olduğunu düşündürdü. …bütün kurgusal eserlerde, kişi birden fazla seçenekle karşılaştığında, bir tekini seçer ve ötekilerden vazgeçer; Ts‟ui Pen‟in kurgusal eserindeyse yazar –aynı anda- hepsini birden seçiyordu. Yazar böylelikle kendileri de çoğalıp çatallanan çok sayıda gelecek, çok sayıda zaman da yaratıyordu.”162
Bu kitap aynı zamanda sibermetinleri tanımlayan ergodik edebiyat kurgusuyla yazılmıĢtır. Birçok olasılıkları barındıran sonsuz bir ağdır.
“Yolları Çatallanan Bahçe, Ts‟ui Pen‟in algıladığı biçimiyle evrenin belki tamam olmayan, ama doğru bir görünümüdür. Newton‟la Schopenhauer‟in tersine, atanız, birörnek, mutlak bir zamana inanmıyordu. Sonsuz zaman dizilerine, gittikçe büyüyen, başdöndürücü hızla birbirine kavuşup ayrışan koşut zamanların oluşturduğu bir ağa inanıyordu. Yüzyıllar boyu birbirine yaklaşan, çatallanan, sekteye uğrayan ya da birbirinden habersiz zamanlardan örülen bu ağ bütün olasılıkları kucaklamaktadır. Biz bu zamanların birçoğunda varolmayız; bazılarında siz varolursunuz, ben olmam; ötekilerde ben varolurum, siz varolmazsınız; başkalarında ne siz ne ben varolmayız.”163
Umberto Eco (1932) 1962 yılında yayınlanan “Açık Yapıt” isimli çalıĢmasında, modern eserlerin açık yapıt olduğunu, çünkü çeĢitli yorumlara olanak tanıdığından bahseder. Metnin çoklu ve çokanlamlı yapısıyla her okur metinle farklı ve yeniden bir etkileĢime girer.
162 Jorge Luis Borges, Yolları Çatallanan Bahçe, Çeviri: Fatih Özgüven, Can yayınları, Ġstanbul,
1988, s. 48-49
Michail Bakhtin164 edebi bir metinde çokseslilik ve kronotop yapısının bulunduğunu belirtir. “Çokseslilik kavramının hipermetnin temel özelliklerinden biri olduğunu savunan George P. Landow‟a göre, Dostoyevski romanı Bakhtin tarafından „çoksesli‟ bir metin olarak nitelendirildiği için bir hipermetin örneğidir.”165
Kronotop köken olarak zaman ve mekan kelimelerinin birleĢmesinden meydana gelir (kronos= zaman, topos= yer). Bir metinde zamanın ve mekânın birçok katmanı mevcuttur. Günümüzde kronotopun sadece metinlerde değil görsellerde de karĢılığı mevcuttur. Fotoğrafçı Simon Norfolk Afganistan‟da çektiği fotoğrafları “Chronotopia” isimli bir albümde sunar. Kitabın metninde Michail Bakhtin‟in bu manzaraları kronotop olarak tanımlayabileceğini söyler: “zamanın ve uzamın hareketini içine alan bir mekan, zamanın katmanlılığını gösteren bir mekan.”166 Simon Norfolk‟un „Afghanistan Chronotopia‟ fotoğrafları, hem Afganistan‟ın kendi tarihini, hem de farklı zaman ve mekânları çağrıĢtırır.
Edebiyattan bir diğer örnek, Firüzan‟ın eserlerindeki kronotop saptaması Ģu Ģekilde tanımlanır: “…tarihsel zamanın olduğu kadar biyografik ve gündelik zamanın gözle görünür işaretleri de toplanmış ve yoğunlaşmıştır; aynı zamanda, birbirleriyle olası en sıkı şekilde iç içe geçip, dönemin bütünsel işaretleri olacak şekilde birleşmişlerdir.”167
Bir mekânın altında sonsuz katmanlar, bir an‟ın çağrıĢtırdığı baĢka an‟lar, zaman ve mekânın her bir okuyucu/izleyiciye göre farklı yorumları, çağrıĢımları ve çoğalımı mümkündür. Hipermetin kurgusu da kronotop yapısına benzer. Metnin katmanları ve patikaları, metni geniĢleten bir okuma sağlar.
164 Michail Bakhtin (1895-1975) Rus filozof ve edebiyatçı. Karnaval, diyaloji, kronotop gibi
kavramlar üzerinde çalıĢmıĢtır.
165 Öykü Terzioğlu, “Türkiye Estetik Kongresi Bildiriler Kitabı”,
s. 627 http://files.oyku.webnode.com/200000011-1202312fc3/oykuterzioglu_metinhipermetin_estkong.pdf
166http://www.simonnorfolk.com/pop.html 21.12.2009
167 Cafer ġen, “Füruzan‟ın Eserlerinde Karnavalımsı Bir Mekan Olarak Ġstanbul”,