HEKĐMĐ SÖZLEŞMESEL YÜKÜMLERĐ

A. GEEL OLARAK

Sözleşmeler, tarafların yerine getirmesi gereken bir takım yükümlülükleri içerir. Bu yükümlülüklerin bazıları, sözleşmede mutlaka olması gereken zira sözleşmenin tipini belirleyen esaslı unsurundan çıkartılabilir. Bazı yükümlülüklerin ise, taraflarca kararlaştırılmamış olması, sözleşmenin kurulmasına engel olmadığı gibi ifasının istenmesine de engel değildir⁴³¹. Tarafların sözleşmeden doğan yükümleri, edim yükümleri ve yan yükümler olarak ikili bir ayrımla incelenmektedir⁴³².

431 Kılıçoğlu, s. 19.

432 Sözleşme ilişkisinden doğan yükümlülükler, bir başka açıdan da ilk yükümler ve tali (ikincil) yükümler olarak da ayrılmaktadır. Borçlu, asli edimini yerine getirmediği takdirde söz konusu olan tali edim, taraflar arasında kurulmuş bulunan ilk borç ilişkisinden kaynaklanmakta olup, onun tazminat edimine dönüşmesinden ibarettir. Ayrıntıları için Bkz. Eren, s. 31 vd.;

Kocayusufpaşaoğlu, borç ilişkisinin doğrudan doğruya meydana getirdiği, bu ilişkiye hukuki özelliğini, hukuki tipini veren edim mükellefiyetine (borçlarına), asli (birinci derecede) edim mükellefiyetleri olarak ifade etmektedir. Borç ilişkisinin sonraki safhalarında, bu asli edimlerin yerine veya yanına ortaya çıkan mükellefiyetlerini ise yan edim mükellefiyetleri olarak adlandırmaktadır. Asli ve yan edim mükellefiyetleri yanında, onlardan farklı ve bağımsız olarak koruma mükellefiyetleri kavramını kullanmaktadır. Bkz. Kocayusufpaşaoğlu, Necip: Borçlar Hukuku Dersleri, Birinci Fasikül, 2.Bası, Đstanbul 1985, s. 18.; Edis ise, asıl edim (Hauptpflichten) ve yan yükümlülük (?ebenpflichten) terimlerini kullanmakta, yan edim yükümü ve yan yüküm ayrımı yapmamaktadır. Bkz. Edis, Seyfullah: Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri, 4.Basıdan tıpkı Basım, Ankara 1993, s. 315.

124 1. EDĐM YÜKÜMLERĐ

a. Asli Edim Yükümü

Asli edim yükümü (Hauptleistungsplichten), sözleşmeden beklenen asıl amacı ifade eden edim yükümüdür⁴³³. Asli edim yükümü, sözleşmenin esaslı unsurlarına göre sözleşmenin tipini belirleyen, içeriğini oluşturan yükümlerdir⁴³⁴. Sözleşmenin türü ve niteliği ile yakından ilgili olan, asli edim yükümü her sözleşmeye göre değişir. Örneğin, bir satım sözleşmesinde satıcının asli edim yükümü, satılan şeyi alıcıya teslim etme ve mülkiyetini geçirme iken, alıcının asli edim yükümü satış bedelini (semeni) satıcıya ödeme borcudur (BK.m.182).

Asli edim yükümü, alacak hakkının esasını ve tam karşılığını ifade ettikleri için borçlunun bu yükümlere aykırı davranması halinde sözleşme ihlal edilmiş olacaktır. Bu nedenle, asli edim yükümünü ifa etmeyen borçluya karşı doğrudan doğruya ifa davası açılabilecektir. Asli edim yükümleri, iki tarafa tam borç yükleyen sözleşmelerde karşılık ilişkisi (synallagma) içinde yer alır⁴³⁵.

b. Yan Edim Yükümü

Yan edim yükümleri (?ebenleistungsplichten) ise, sözleşmenin esaslı unsurunu oluşturmayan, sözleşmenin kurulmasını etkilemeyen yükümlerdir⁴³⁶. Sözleşme özgürlüğü ilkesi gereğince, taraflar sözleşmenin objektif esaslı unsurunun

433 Larenz, I, s. 8; Eren, s. 31.

434 Larenz, I, s. 8.; Eren, s. 32.; Kılıçoğlu, s.19.; Edis, s. 315-316.; Kocayusufpaşaoğlu, s. 10.

435 Eren,s. 32.

436 Kılıçoğlu, s.19.

125 yanı sıra başka sübjektif unsurlar da kararlaştırabilirler. Dolayısıyla, yan edim yükümleri, asli olmayan ve sözleşmenin tipini belirlemeyen ancak asli edime tabi ve ikinci derecede bir nitelik ve amaç taşıyan edimlerdir. Böyle olmakla birlikte, bağımsız bir amaç ve içeriğe sahip oldukları için borçlu yönünden bir yüküm, alacaklı açısından da bir hakkı ifade ederler. Bir sözleşme ilişkisi içinde, yan edim yükümünün varlığı ancak ve ancak bir asli edim yükümünün var olması ile mümkün olabilir⁴³⁷. Yan edim yükümleri, kanundan, sözleşmeden ya da TMK. m.2/I’e göre dürüstlük kuralından doğarlar⁴³⁸. Örneğin, satım sözleşmesinde satılan şeyin alıcıya teslim edilinceye kadar doğabilecek hasarlara karşı sigorta edilmesi ve sigorta birimlerinin satıcı tarafından karşılanması bir yan edim yükümü niteliği taşımaktadır.

Kanundan doğan yan edim yükümü için ise, BK. m.185 de düzenlenmiş olan satım sözleşmesine ait teslim masrafları örnek olarak verilebilir.

Asli edim yükümlerinde olduğu gibi, yan edim yükümleri de ayrı bir talep hakkı ve dava hakkına konu olabilirler. Diğer bir ifadeyle, yan edim yükümlerinin ifa edilmemesi halinde de alacaklı ifa davası açarak, BK.m.96 ve m.106 hükümlerine göre hareket edebilir⁴³⁹.

2. YA YÜKÜMLER (Diğer Davranış Yükümleri)

Edim yükümü dışında kalan yan yükümler (?ebenpflichten)⁴⁴⁰ ise, ya asli edimin tamam olarak ifasına yardım eder ya da alacaklının edim menfaati⁴⁴¹ dışında

437 Eren, s. 34.

438 Kocayusufpaşaoğlu, (borçlar) s. 21.; Eren, s. 35 vd.; Edis, s. 316.; Kılıçoğlu, s. 20.

439 Eren, s. 34.

440 “Diğer davranış yükümleri” ya da “özen gösterme yükümleri” Bkz. Larenz, I, s. 11 vd.;

Kılıçoğlu, s. 20.; “Koruma yükümleri” Bkz. Kırca, s. 155 vd.

126 kalan diğer mal ve şahıs varlığı değerlerinin muhtemel bir zarardan korunmalarına (korunma menfaatine) hizmet eder⁴⁴². Yan yükümler, güven ilişkisinden ve dürüstlük kuralından doğduğu için kaynağı TMK m.2/I dir. Yan yükümler, asli edim yükümüne bağımlı bir nitelik taşıyan, sözleşmenin kurulmasını engellemeye,n bu nedenle de, ayrı bir talep ve dava konusu olmayan yükümlerdir⁴⁴³. Ancak, yan yükümlerin ihlali alacaklıya, bu nedenle doğan zararın tazmini davası açma hakkı verir. Başka bir ifadeyle, yan yükümler özellikle, bağlı oldukları edim yükümleri hiç veya gereği gibi ifa edilmedikleri ya da kendilerine uygun davranılmadığı takdirde tazminat davasına konu olurlar⁴⁴⁴.

Yan yükümler, amaçlarına göre, ifaya yardımcı yan yükümler ve koruyucu yan yükümler olarak ikiye ayrılır⁴⁴⁵. Đfaya yardımcı yan yükümler, ifa hazırlıkları sırasında ya da ifa anında ortaya çıkan, alacaklının sözleşmeden beklediği menfaate uygun bir şekilde gerçekleşebilmesine yardım eden yükümlerdir⁴⁴⁶.

441 Edim menfaati, sözleşmeden doğan borç ilişkilerinde borçlunun öncelikle borçlanılan edimi sözleşmenin amacına ve edim kurallarına uygun bir biçimde yerine getirmesi ve böylece alacaklının ifa menfaatinin tam ve doğru olarak gerçekleştirmesidir. (BK.m.67 ve 96)

442 Eren, s. 30.; Ayrıca, sözleşmeden doğan yükümlülükler edim yükümleri – koruma yükümleri (Schutzpflichten) olarak da incelenmektedir. Koruma yükümleri, nitelikleri itibariyle yan yükümler içinde yer alan dolayısı ile dürüstlük kuralı (TMK. m.2/I ) ve güven ilkesinden doğan, alacaklının edim menfaati dışındaki korunma menfaatine hizmet eden ve edim menfaatinden bağımsız olan yükümlerdir. Koruma yükümleri, sözleşme öncesinde, sözleşme sırasında ya da sözleşme sonrasında doğabilirler. Đhlal edilmeleri halinde alacaklıya, bağımsız bir ifa talep ve dava hakkı vermezler. Alacaklının, bu yükümleri ihlal eden borçluya karşı ancak zararını tazmin ettirmek için tazminat davası açma hakkı vardır. Ayrıntıları için bkz. Eren, s. 39 vd. “Diğer davranış yükümleri” olarak Bkz. Larenz, I. s. 10.; Aynı yönde Kocayusufpaşaoğlu, s. 22

443 Kılıçoğlu, s. 20.

444 Eren, s. 37.; Kocayusufpaşaoğlu, s. 23.

445 Eren, s. 37.; Edis ise, yan yükümleri, “Kapsamları Bakımından Yan Yükümlülükler” başlığı altında, Özen ve Koruma Yükümlülükleri, Đletme Yükümlülükleri, Sağlama Yükümlülüğü ve Đşbirliği Yapma Yükümlülüğü ayrımı yaparak incelemektedir. Ayrıntıları için bkz. Edis, s. 318.

446 Kılıçoğlu, s. 20.; Hazırlama, sağlama, muhafaza, aydınlatma ve işbirliği gibi yükümler bir yan yüküm olarak kabul edilmektedir. Bkz. Eren, s. 37.

127 Koruyucu yan yükümler ya da koruma yükümleri⁴⁴⁷ ise, ifa ile dolaylı olarak ilgili olup asıl fonksiyonları, alacaklının mal ve şahıs varlığı değerlerinde ifa fiili nedeniyle veya ifa dolayısıyla uğrayabileceği zararlardan korunması amacını taşır.

Sözleşme yapmak amacıyla sosyal temasa giren kişiler, bu andan itibaren aralarında kurulan ilişkinin her safhasında birbirlerine zarar vermemek için her türlü özeni göstermek, gerekli çabayı sarf etmek zorundadırlar⁴⁴⁸. Sözleşmeden doğan asli ve yan edim yükümlerinden bağımsız olan bu koruma yükümlerinin dayanağı TMK.m.2/I de yer alan dürüstlük kuralıdır.

B. HEKĐMĐ SÖZLEŞMESEL YÜKÜMLERĐĐ KAPSAMI VE