Medenî Kanun anlamında taĢınır bir mal
414olarak kabul edilen hava araçları
üzerinde “hava aracı ipoteği” adı altında rehin hakkının kurulabilmesi, 14.10.1983
tarihli ve 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu
415ile mümkün kılınmıĢtır. Türk
Sivil Havacılık Kanununa göre, hava aracı rehni, kanunun tabiri ile hava aracı
ipoteği, sadece uçak siciline
416kayıtlı hava araçları üzerinde kurulabilir
417. Sicile
kayıtlı olmayan hava araçları üzerinde rehin hakkının tesisi ise, teslime bağlı taĢınır
rehni hakkındaki hükümler çerçevesinde mümkün olabilecektir. Bu bakımdan, hava
aracı ipoteğinin sicilli ve teslimsiz bir taĢınır rehni olduğu söylenebilir
418.
TSHK. m. 69’daki düzenlemeden yola çıkarak, hava aracı ipoteği, mevcut,
müstakbel veya Ģarta bağlı bir alacağı
419güvence altına almak amacıyla uçak siciline
414 Türk Sivil Havacılık Kanununda, aksine bir hüküm bulunmadıkça hava araçları taĢınır mal
hükümlerine tâbidir (TSHK. m. 65). Bu doğrultuda, Medenî Kanunun hava araçlarına yüklediği hukukî niteliğin, Türk Sivil Havacılık Kanununda da benimsenmiĢ olduğu söylenebilir. Ancak, Ticaret Kanununda kullanılan “gemi ipoteği” terimi gibi Türk Sivil Havacılık Kanununda da, “hava aracı rehni” teriminin yerine “hava aracı ipoteği” teriminin kullanılması uygun görülmüĢtür.
415 RG. 19.10.1983, S. 18196.
416 Türk sivil hava araçlarının kaydı için UlaĢtırma Bakanlığınca “uçak sicili” adı verilen bir sicil
tutulmaktadır (TSHK. m. 50). Esasında uçak, sicile kaydı gereken hava araçlarından sadece biridir. Bu sebeple, söz konusu sicile “hava araçları sicili” denilmesi daha tutarlı olurdu. Aynı yönde bkz., Demir, s. 45, dn. 152. Türkiye’de “uçak sicili” olarak literatüre geçmiĢ olan terim yukarıdaki yorumu destekler nitelikte Ġsviçre’de “Luftfahrzeugbuch (hava aracı sicili)” olarak kavramlaĢmıĢtır. Bkz., Altorfer, s. 60. Uçak (hava araçları) siciline kaydedilecek araçlar hakkında bilgi için bkz., Kaner, Ġnci, Hava Hukuku (Hususi Kısım), 2. Bası, Ġstanbul 2004, s. 21 – 22. Ayrıca bkz., Hızır, Serdar / Turaev, Alisher, Türk Hukukunda Hava Araçları Üzerinde Ġpotek Tesis Edilmesi, AÜHFD., C. 57, S. 3, 2008, s. 371 – 407, s. 376 – 378.
417 Kaner, s. 33. Ġsviçre Hukukunda da, sadece hava aracı siciline kayıtlı hava araçları üzerinde
teslimsiz ve sicilli taĢınır rehni kurulabilmektedir. Bkz., Altorfer, s. 58.
418 Baumann, s. 91; Esener / Güven, s. 495; ErtaĢ, EĢya, s. 550; ErtaĢ, Teslimsiz, s. 90; Ergüne,
s. 94; Hızır / Turaev, s. 374; Antmen, s. 39; Demir, s. 44; Karabel, s. 29; Toprak, s. 15. Ayrıca bkz., Zobl, Art. 884 – 887, Systematischer Teil, N. 383; Altorfer, s. 56 vd. Zira, Ġsviçre Hukukunda, hava araçları siciline kayıtlı bulunan hava araçlarının teslime bağlı rehne veya hapis hakkına konu olamayacakları açıkça düzenlenmiĢtir. Bkz., Altorfer, s. 64.
419
Mevcut, müstakbel ya da Ģarta bağlı bütün yabancı para alacakları için, Maliye Bakanlığı’ndan izin alınması ve bu iznin sicile kaydedilmesi Ģartıyla yabancı para üzerinden hava aracı ipoteği tesis edilebilir (TSHK. m. 73). TSHK. m. 73’ün, yabancı para ipoteği için Maliye Bakanlığı’nın iznini zorunlu kılmasının, yabancı para üzerinden gemi ipoteğini düzenleyen ve
kayıtlı bir hava aracı üzerinde, zilyetliğin devri gerekmeden sicile tescil ile doğan ve
alacaklıya, alacak vadesinde ödenmediğinde alacağını hava aracının bedelinden elde
etme hakkı veren fer’î nitelikte bir aynî haktır, Ģeklinde tanımlanabilir.
Hava araçları üzerinde rehin hakkının tesisini “akdi ipotek
420” baĢlığı ile
düzenleyen TSHK. m 70’e göre, hava araçları üzerinde sözleĢmeye dayanan ipotek
hakkı, malik ile alacaklıların anlaĢması ve sicile tescil ile tesis edilecektir. Aynı
maddenin ikinci fıkrası uyarınca da ipotek tesisine iliĢkin anlaĢmaların yazılı Ģekilde
yapılması ve imzaların noterce onanmıĢ olması Ģarttır.
Hükmün açık ifadesi gereği, hava aracı ipoteğinin tesisi için, öncelikle
malik
421ile alacaklı arasında rehin kurma borcunu doğuran bir ipotek sözleĢmesinin
yapılması gerekir. Ancak, kurulacak rehin hakkının hukukî sebebi durumundaki
ipotek sözleĢmesinin yazılı Ģekilde yapılması ve imzaların noter tarafından
onaylanması bir geçerlilik Ģartıdır
422.
Maliye Bakanlığı’nın iznini kaldıran TK. m. 939 (YTK. m. 1016) hükmü karĢısında, eleĢtiriye açık olduğu ileri sürülebilir. Aynı yönde bkz., Hızır / Turaev, s. 397. Zira, yabancı para üzerinden hava aracı ipoteği, bu hâliyle gemiler ve taĢınmazlar üzerinde kurulabilen yabancı para ipoteğinden (TK. m. 939; YTK. m. 1016; MK. m. 851/II) daha sıkı Ģartlara bağlanmıĢtır. Bkz., Esener / Güven, s. 496.
420
TSHK. m. 70’de düzenlenen sözleĢmeye dayalı ipotek hakkından baĢka, bir de TSHK. m. 71’de düzenleme altına alınmıĢ tescile tâbi olan kanunî ipotek hakkı vardır. TSHK. m. 71 uyarınca, hava araçlarının yapımı ve onarımından doğan alacaklar için yapımcı veya onarımcı, hava aracı üzerinde kanunî bir ipotek hakkının tescilini talep edebilecektir. Akdî ipotek hakkından farklı olarak, kanunî ipotek hakkının tesisi için malik ile alacaklı arasında bir rehin sözleĢmesi aranmayacak; rehin hakkı, doğrudan sicile tescil ile doğacaktır. Fakat, hava aracı üzerinde söz konusu olan bu kanunî ipotek hakkı, sadece hava aracının yapımında ve onarımında rol almıĢ yapımcı ve onarımcılar için, onların bu eylemlerden doğan alacaklarını teminat altına almak amacıyla düzenleme altına alınmıĢtır. Yapı ipoteğine benzer Ģekilde kaleme alınmıĢ hükmün ikinci fıkrası, Medenî Kanunun yapı (inĢaatçı) ipoteğini düzenleyen MK. m. 895 – 897 hükümlerine atıf yapmıĢtır.
421 TSHK. m. 70’de, ipotek sözleĢmesinin tarafları malik ile alacaklı olarak belirtildiğine göre,
borçtan Ģahsen sorumlu olmayan bir üçüncü kiĢi dahi baĢkasının borcu için kendi hava aracı üzerinde ipotek tesis edebilmelidir.
422 Esener / Güven, s. 495; Ergüne, s. 89; Hızır / Turaev, s. 380 – 381. Ġsviçre Hukukunda ise,
rehin sözleĢmesinin geçerliliği için iki tarafın da rehin sözleĢmesini imzaları yeterli sayılmıĢtır. Bkz., Altorfer, s. 59. Alacaklı lehine rehin hakkının tescil edilebilmesi için, TSHK. m. 70’de belirtilen geçerlilik Ģartına bağlı olarak yapılmıĢ bir ipotek sözleĢmesinin varlığı Ģarttır. Yani, hava aracı ipoteğinde tasarruf iĢleminin geçerliliği, borçlandırıcı iĢlem niteliğindeki ipotek sözleĢmesinin geçerliliğine bağlıdır. Zira, hava aracı ipoteği de diğer teslimsiz ve sicilli taĢınır
Sözü edilen geçerlilik Ģekline bağlı olarak yapılacak ipotek sözleĢmesinin
ardından, rehin hakkının UlaĢtırma Bakanlığınca tutulan uçak siciline tescil edilmesi
zorunludur. Zira, malik tarafından
423uçak siciline yapılması istenen tescil, ipotek
hakkının doğumu bakımından kurucu bir etkiye sahiptir
424. Bu yüzden, yapılacak
tescilin, teslime bağlı rehindeki zilyetliğin devrini karĢıladığı söylenebilir
425. Alenî
nitelikteki uçak siciline yapılan bu tescil ile hava aracı üzerinde kurulan ipotek
hakkının kamusal açıklığı da sağlanmıĢ olur (TSHK. m. 51)
426.
Açıklık ilkesi ile desteklenmiĢ uçak sicilindeki kayıtların doğruluğuna
iyiniyetle güvenen kiĢilerin aynî kazanımları TSHK. m. 52 gereğince korunacaktır.
Bu hükme göre, uçak sicilindeki kayıtlar gerçek hak durumuna uygun düĢmese bile,
rehni türleri gibi sebebe bağlı (illî) bir hukukî iĢlemdir. Bkz., Altorfer, s. 58; Oftinger / Bär, Art. 885, N. 48. Bu fikre dayanak olarak, hava aracı ipoteğini düzenleyen Türk Sivil Havacılık Kanununun Medenî Kanun hükümlerine yaptığı atıflar yanında, rehin hakkının tescili için geçerli bir rehin sözleĢmesinin yapılmasının aranması gösterilebilir. Bkz., Ergüne, s. 89, dn. 89.
423 Gemi ipoteğinde olduğu gibi, malikin tescil talebinde bulunmaktan kaçınması hâlinde, alacaklı,
rehin hakkının sicile tescilini sağlamak amacıyla Ģahsî nitelikteki ipotek sözleĢmesine dayanarak bir tescile zorlama davası açabilir. Gemi ipoteği açısından varılan sonuca benzer Ģekilde, bu amaçla açılan dava sonucunda verilen olumlu yöndeki mahkeme kararı, hava ipoteğinin sicile yapılacak tescilden önce kazanılmasını sağlamaz. Ġpotek, uçak siciline yapılacak tescil ile doğacaktır. Bkz., Hızır / Turaev, s. 382 ve dn. 342. Ancak, açılan davaya rağmen malikin hava aracı üzerindeki tasarruf yetkisi devam edeceğinden, alacaklının beklemece aynî hakkını korumak amacıyla malikin tasarruf yetkisini kısıtlar nitelikte bir Ģerhi uçak siciline iĢletmesi gerekecektir. Ne yazık ki, gemi ipoteğinde olduğunun aksine TK. m. 879 (YTK. m. 977) gibi bir hüküm, Türk Sivil Havacılık Kanununda yer almamaktadır. Bu boĢluğu, gerek TK. m. 879 (YTK. m. 977)’un, gerek MK. m. 1010/I, b. 1’in kıyasen uygulanmasıyla doldurmak amaca uygun bir çözüm tarzı olarak ileri sürülebilir. TK. m. 879 (YTK. m. 977)’un kıyasen uygulanacağı yönünde bkz., Ergüne, s. 92.
424
Altorfer, 61; Kaner, s. 34; Esener / Güven, s. 495; ErtaĢ, EĢya, s. 550; ErtaĢ, Teslimsiz, s. 90;
Ergüne, s. 89; Hızır / Turaev, s. 381; Antmen, s. 39; Demir, s. 44; Karabel, s. 29.
425 Hava aracı ipoteğinin teslimsiz ve sicilli bir taĢınır rehni türü oluĢu, zilyetliğe bağlı olarak
taĢınırlar üzerinde iyiniyetle aynî hak kazanmayı düzenleyen MK. m. 988 ve 939/II’nin hava aracı ipoteği açısından uygulanmasını imkânsız kılar. Gemi ipoteğiyle özdeĢ olarak rehin hakkı, sicile yapılan tescille doğduğundan, bu rehin türünde de, zilyetliğin aynî hakkı kazandırıcı bir fonksiyona sahip olması beklenemez. Reisoğlu, Menkul, s. 4 vd.; Hızır /
Turaev, s. 382. Ancak, uçak siciline kayıtlı olmayan hava araçları hakkında teslime bağlı
taĢınır rehni hükümleri uygulanabileceğine göre, MK. m. 988 ve 939/II’nin, bu tür araçların rehninde uygulama alanı bulacağı tartıĢmasızdır. Bkz., Ergüne, s. 93, dn. 93.
426 Altorfer, s. 60, 61; Ergüne, s. 90 – 91; Demir, s. 45; Kaner, s. 21; EskiĢehir Noter Odası
bu yolsuz kayıtlara iyiniyetle güvenerek ipotek hakkını kazanan kiĢilerin bu
kazanımları korunur
427.
Kanunkoyucu, hukukî niteliği itibarıyla, teslimsiz ve sicilli bir taĢınır rehni türü
olan hava aracı ipoteğini, taĢınmaz rehnine benzer Ģekilde düzenleme altına almayı
tercih etmiĢtir. Bunun en çarpıcı örneği, sicile kayıtlı hava araçları üzerinde sabit
derece sistemi çerçevesinde birden çok derece ve sırada hava aracı ipoteği
kurulabilmesinde gözlenebilir
428.
Hava aracı ipoteğinde teminatın konusu
429, Medenî Kanunun 862 ve 863.
maddelerinin; teminatın kapsamı ise, yine Medenî Kanunun 875/I ve 876.
maddelerinin kıyasen uygulanması ile belirlenecektir (TSHK. m. 75, 76).
Hava aracı ipoteği, hak sahibine, alacağın vadesinde ifa edilmemesi hâlinde,
ipoteğin kapsamına giren unsurların paraya çevrilmesini talep edebilme yetkisi verir.
427 Altorfer, s. 61 – 62; Kaner, s. 25 – 27; Davran, Rehin, s. 180; Hızır / Turaev, s. 384. Uçak
siciline hâkim olan ve TSHK. m. 52 ile varlık kazanan güven ilkesi gereğince, sicilde malik gözüken, ancak gerçekte malik olmayan birinden ipotek veya baĢka bir aynî hakkın kazanımı için, hakkı kazanacak olan kiĢinin uçak sicilindeki kayda iyiniyetle güvenmiĢ olması gerekli ve yeterlidir. Ancak, TSHK. m. 52’nin bu koruması, yalnızca alacağa bağlı fer’î bir hak olan hava aracı ipoteği için geçerlidir. Yoksa, rehin ile teminat altına alınan alacağın varlığına iliĢkin bir koruma söz konusu değildir. Bkz., Ergüne, s. 93.
428 Türk Sivil Havacılık Kanununda, sabit derece ilkesinin benimsendiğine iliĢkin açık bir hüküm
mevcut değildir. Ancak, sigortacının halefiyetini düzenleyen TSHK. m. 79, sigortacının halefiyetini, kendilerine karĢı sorumluluğu devam eden ve derecesi aynı olan veya sonra gelen ipotekli alacaklıların zararına olarak ileri süremeyeceğini belirtilirken, sabit derece ilkesine değinmiĢ gözükmektedir. Dolayısıyla, kanunkoyucunun hava aracı ipoteği açısından sabit derece ilkesini benimsediği, TSHK. m. 79’un yorumundan çıkarılabilir. Bkz., Kaner, s. 36;
Hızır / Turaev, s. 386. Aynı yönde bkz., Esener / Güven, s. 497; Ergüne, s. 95. Ġsviçre
Hukukunda ise bu yönde açık hüküm vardır. Bkz., Altorfer, s. 63, dn. 57. Hava aracı ipoteğinin bir taĢınır rehni türü olduğu ve taĢınmaz rehnine ait sabit derece ilkesinin burada geçerli olmadığı, boĢalan bir hava aracı ipoteğinin yerine, arka sıradaki hava aracı ipoteklerinin birer basamak ilerleyeceği yönünde bkz., ErtaĢ, EĢya, s. 550; ErtaĢ, Teslimsiz, s. 90;
Karabel, s. 29. Ayrıca bkz., Altorfer, s. 63.
429 TaĢınır rehninde, sigorta tazminatının rehnin kapsamına girdiği hususunda, Medenî Kanunda
açık bir hüküm yoktur (MK. m. 947). Hava aracı ipoteğinde ise, sigorta tazminatının rehnin kapsamı içinde yer aldığı açıkça belirtilmiĢtir (TSHK. m. 77). TSHK. m. 78, sigortacının, ipotek hakkı sahibinin haklarını dikkate almadan hava aracı malikine ödeme yapmıĢ olması durumunda, ipotek hakkı sahibine karĢı sorumluluktan kurtulmuĢ olmadığını düzenlerken aslında, uçak sicilinin açıklık ilkesi anlamında alenî olduğunu ve sicildeki kaydı herkesin bildiğinin varsayıldığını tekrarlamıĢtır.