Eski uygarlıklardan günümüze gelene kadar koruma kavramı her dönemde insan hayatına dahil olmuştur. Eskiyi anlama çabası, insanoğlunun yüzyıllardır taşıdığı ve vazgeçemediği bir duygudur. Çeşitli aşamalardan geçerek günümüze gelen koruma olgusu geçmiş medeniyetlerin oluşturduğu kültürel varlıkları yaşatma ve sonraki nesillere iletme amacı taşır.
Salt anıt yapının korunmasından tarihi çevreyi koruma fikrine geçiş, kentlerin kendi renklerini koruma isteği ile gelişmiştir. “Kent kimliği” öneminin anlaşılması ile yapının kendisi, yakın çevresi ve alana kattığı değer de önem kazanmıştır.
Korumanın alan yönetimine evirilme sürecinin uluslararası alandaki başlangıcı, tarihi eserlerin ve kentsel alanların korunmasının sistematik ve çok yönlü şekilde yürütülmesi gereken bir çalışma olması gerektiği düşüncesi ile ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda alan yönetimi; korunmaya değer bir yapı veya alan için sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla çok katılımlı planlama, projelendirme ve yönlendirme çalışmalarını içinde bulunduran bir süreçtir.
Uluslararası alanda kültürel miras, devlet yapılanmalarına dahil edilerek idare edilmektedir. Bu bakış açısının en önemli nedeni, miras kavramının kentin tarihi, kültürel değerleri ile birlikte benlik ve ulus tanımlarını içinde barındıran bir anlamı yüklenmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Kültürel miras yönetimi konusunda en önemli paydaş yerel halktır. Alanı sahiplenmesi gereken ve devamlılığında söz sahibi olacak olan halkın yönetim sürecine dahil olması, planlamanın “katılımcılık ilkesi”nin de gereğidir. Bununla birlikte, yapılan yönetim planlarının başarısı çok büyük oranda buna bağlıdır. Yerelde koruma bilincinin oluşması, planın geleceğini etkileyen en önemli faktörlerdendir. Ulusal ve uluslararası alanda yapılan alan yönetim planı çalışmalarında halkın katılımının yüksek olduğu projelerin daha başarılı olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Yönetim ve planlama çalışmaları öncesinde ve süreç boyunca halk katılımının desteklenmesi ve koruma bilincinin oluşturulmaya çalışılması ile gerçek hedeflere ulaşılabilmektedir.
Çalışmanın başlangıç noktası ve amacı: tarihi çevre koruma kapsamında arkeolojik ve kentsel sit alanlarının korunmasına yönelik planlama çalışmalarında alan yönetiminin rolü
ve etkisi analizinin, Unesco Dünya Miras Geçici Listesi’nde bulunan Harran arkeolojik sit örneklem alanında ilgili mevzuat çerçevesinde incelenmesidir. Bu çalışma ile korunması gereken arkeolojik kentsel sit alanlarında yönetimsel sorunlar ele alınarak kurumsal altyapı eksikliklerinin tamamlanması için yönetim planlarının araç olarak kullanılabilmesinin önem ve zaruriyeti belirtilecektir.
Harran arkeolojik sit alanının önemi; içinde barındırdığı eşsiz tarihi ve kültürel özellikleri sebebiyle 2000 yılında UNESCO Dünya Miras Listesine dahil olmasıdır. 2015 yılında yapılan Harran Alan Yönetim Planı çalışması ile ilçe, asil listeye girmeye hazırlanmaktadır. Tez çalışmasında incelenecek olan Harran Alan Yönetim Planı bağlamında mevcut durum ortaya koyularak uygulamadaki sorunlar belirlenecektir.
Özellikle kültürel mirasın korunmasında merkezi planlama ve yerel koruma pratikleri arasındaki sorunlara yönelik çözüm önerileri ile birlikte yeni arayışlar: yerelden-yerele yatay ve yerelden merkeze (aşağıdan yukarıya) planlama pratikleri bağlamında incelenmiş ve öneriler geliştirilmiştir. Ülkemizde henüz gelişen pratiğe aktarılan bir kavram olan alan yönetimi ve planlamasının Güneydoğu Anadolu Bölgesi pratikleri temelinde incelenmemiş olması açısından farklılık arz etmektedir.
Ülkemizde son yıllarda gelişmekte olan alan yönetim planlarının tarihsel gelişiminin ve mevzuattaki yerinin incelenmesi, korumanın alan yönetimine evirilme sürecinin ve Şanlıurfa- Harran Arkeolojik Sit Alanı özelinde yönetim planlarının Unesco Dünya Miras Listesi’ne dahil olmadaki etkisinin araştırılması ve bu konuda alternatif kriterler ile alan yönetim planları bağlamında yeni politika ve uygulama araçlarının geliştirilmesi amacıyla hazırlanan bu çalışmada nicel ve nitel araştırma yöntemlerinden faydalanılmıştır. Saha çalışması bağlamında alan yönetimi konusunda deneyimli uzman ve yöneticilerle derinlemesine görüşmeler yapılmış; elde edilen çalışma, bilgisayar destekli MaxQda 18.2 programı ile kodlama yöntemiyle anlamlandırılmış ve alana özgü uygulama sorunları saptanarak önerileri geliştirilmiştir. Literatür taramaları sonucu alan yönetimi bağlamında bugüne kadar yapılmış bilgisayar destekli nitel veri analizine rastlanmamıştır. Tez çalışması, alan yönetimi özelinde yöntem araştırması bakımından da farklılık arz etmektedir.
Araştırma kapsamında; ilk etapta geniş kapsamlı literatür çalışmasının yanında Harran arkeolojik sit alanı çevresine ait nüfus, turizm verileri, kadastro parselleri, tescilli yapı
alanları, yönetim planı içinde yer alan mahalle ve sit sınırları, ilçeye ait ulaşım ağı gibi sayısal veriler temin edilerek çözümlenmiştir. Bununla birlikte; alandaki mekansal değişimin ortaya koyulabilmesi vealana dair verilerin bir bütün olarak değerlendirilebilmesi amacıyla eski tarihli 1/1000 ve 1/5000 ölçekli planlar, haritalar, kültür envanteri, sit sınırları gibi vektörel veriler ilgili Belediyesi, GAP Bölge Kalkınma İdaresi, İl Kültür Turizm Müdürlüğü gibi kurumlardan temin edilerek kullanılmıştır. Bu veriler ve diğer çalışma yöntemleri ile elde edilen tüm çıktılar birbirini destekleyecek şekilde analiz edilmiştir.
Alanda yapılan fotoğraflama çalışmaları ve yerinde gözlem ile derinlemesine görüşmeler;
tarama çalışmalarından elde edilen nicel veriler ile derinlemesine görüşme formları birleştirilerek alan yönetiminde mevzuat, kurumlar arası eşgüdüm sağlanamaması ve finans gibi çeşitli faktörler sebebiyle yaşanan sorunların tespit edilmesi amaçlanmaktadır.
Nitel veriler derinlemesine görüşme tekniği ile toplanmıştır. Derinlemesine görüşmeler Harran alan yönetim planı sürecine dahil olmuş teknik uzman ve yöneticilerle gerçekleştirilmiştir. Hedef evrenin Türkiye için yaklaşık 325 kişiden oluştuğu hesaplanmış;
araştırma kapsamında incelenecek derinlemesine görüşmelerin %10 luk hedef ile bu evren içinden yaklaşık 30 kişiyle yapılması planlanmıştır.
Derinlemesine görüşme formları ile Harran Alan Yönetimi ve Planı’na ilişkin değerlendirmeler, Alan Yönetimi ve Alan Yönetim Planı’nın koruma amaçlı imar planları ile ilişkisi ve Harran Alan Yönetimi ve Harran Alan Yönetimi Planı’na ilişkin görüşlerle ilişkili mevcut durum, sorun ve önerilere ulaşılmaya çalışılmıştır. Yapılandırılmamış görüşmelerin sonucunda çok miktarda nitel veri üretilmiştir. Bu veriler üzerinden MaxQda 18.2.0 nitel veri analiz programı ile kavram ve sonuçlara ulaşmak için “içerik analizi”
gerçekleştirilmiştir. Nitel veri analizi, araştırmacının verileri düzenlediği, analiz birimlerine ayırdığı, sentezlediği, biçimleri (pattern) ortaya çıkardığı, önemli değişkenleri keşfettiği ve hangi bilgileri rapora yansıtacağına karar verdiği bir süreçtir (Bogdan &
Biklen, 1992). Diğer bir deyişle nitel analiz yapan araştırmacı, alandan toplamış olduğu verilerden hareket ederek bu veriler içerisinde saklı duran bilgiyi keşfetmeye ve ortaya çıkartmaya çabalamaktadır. Saha çalışması aşamasında nitel veri analiz yönteminin kullanılmasındaki sebep, alan yönetimine ilişkin sorunların altta yatan nedenlerine ulaşmaktır.
Tez kapsamında çalışma 7 ana başlıkta ele alınmıştır. Birinci bölüm; amaç, kapsam, alanın önemi, tez çalışmasının farklılığı, çalışma yöntemi ve genel çerçevenin çizildiği giriş bölümüdür.
İkinci bölüm; koruma kavramının ve bu bağlamda tarihi çevre koruma, kültürel miras ve sit kavramları ile alan yönetimi ve ilişkili kavramların açıklandığı kavramsal çerçeve bölümüdür.
Üçüncü bölümde, korumanın tarihsel gelişimi, Türkiye’de ve Dünya’da tarihi çevre korumanın gelişimi ve korumanın alan yönetimine evirilme süreci ile arkeolojik alanlarda koruma kavramının gelişim süreci ve genel yaklaşımlar açıklanmaya çalışılmıştır.
Dördüncü bölümde, alan yönetiminin tarihsel gelişimi bağlamında alan yönetimi-kent ilişkisi, alan yönetimi ihtiyacı ve alan yönetiminde ilkeler incelenmiş, Dünya Miras Sözleşmesi ile Türkiye’den ve Dünya’dan örnekler verilerek alan yönetiminin Türkiye’de ortaya çıkış koşulları açıklanmıştır.
Beşinci bölümde; arkeolojik alanlarda alan yönetimi açıklanarak Harran Alan Yönetim Planı detaylı biçimde tetkik edilerek bu kapsamda, Harran Alan Yönetim Planı’nın yapısı, amaç ve hedefleri, evreleri ve uygulama aşamasında hazırlanan Harran Sur İçi Kentsel Tasarım Projesi incelenmiştir.
Altıncı bölüm, Harran Arkeolojik ve Kentsel Sit Alanına ilişkin saha çalışmasının, çalışmanın amacının ve ayrıntılı yöntem içeriğinin açıklandığı bölümdür. Bu bölümde; tez çalışması kapsamında alan yönetimi planları konusunda deneyimli uzmanlarla gerçekleştirilen derinlemesine görüşmeler, bilgisayar destekli MaxQda 18.2.0 programı kullanılarak kodlama yöntemiyle analiz edilerek veriler anlamlandırılmış ve sonuçlar ve öneriler ortaya koyulmuştur.
Yedinci bölüm sonuç ve değerlendirme bölümü olup tez çalışmasının genel değerlendirmesi yapılmaktadır.