Arkeolojik alanlarda alan yönetimi

İnsanoğlunun bugüne kadar oluşturduğu ve üstün evrensel değerleri uluslararası ölçütlere göre kanıtlanmış her şey olarak açıklayabileceğimiz kültürel miras kavramı, koruma kavramının yüzyıllar içinde evirilmesine paralel olarak değişim ve gelişim göstermiştir.

Modern koruma anlayışının gelişmesiyle birlikte koruma kapsamının içine yalnızca estetik değere sahip anıt yapıları alabilen tarihi anıt kavramının yerini bugün; antik yerleşimlerden soyut ve somut kültürel varlıklara, anıt yapılardan doğal, tarihi, kentsel ve arkeolojik sit alanlarına kadar genişleyecek şekilde “kültür varlığı” kavramına bıraktığı görülmektedir.

Kültür varlığı kavramı ise; günümüzde miras alanlarında devamlılığın ve koruma-kullanma dengesinin kurulması adına geleceğe yönelik plan, politika ve projeler üretip geliştirebilen yönetsel bir yapının gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Arkeolojik alanlarda, alan yönetimi planlarına ait belirli bir yöntem önerisi oluşturulması amacıyla, “Uluslararası Arkeolojik Miras Yönetimi Komitesi (ICAHM)” 1990 yılında

“Arkeolojik Mirasın Korunması ve Yönetimi Tüzüğü”nü hazırlamıştır. Tüzüğe göre

arkeolojik miras; “temel verileri arkeolojik yöntemlerle ele edilen maddi mirastır. İnsan varlığının her tür izini kapsar ve her tür insan etkinliğini yansıtan yerleri, terk edilmiş yapıları, toprak ve su altındaki sitler de dahil olmak üzere her tür kalıntıyı, bunlarla ilişkili taşınabilir tüm kültürel malzemeyi içerir.” şeklinde tanımlanmaktadır. Bununla birlikte Tüzük; evrensel geçerliliği kanıtlanmış temel koruma ilkelerini ve rehber olma niteliği taşıyan uluslararası kuralları yansıtması, arkeolojik miras alanlarının arkeolog ve diğer meslek gruplarından uzmanlar tarafından gelecek nesillerin faydalanması için araştırılarak incelenmesi ve yorumlanabilmesi için uygulanabilir ve doğru bir yönetim yapılanmasının gerekliliğini vurgulamaktadır (Icahm, 1990).

Arkeolojik alan yönetiminin temeli belgeleme ve araştırma çalışmalarına dayanmaktadır.

Arkeolojik mirasın korunmasında, alanın içeriği ve niteliği hakkında mümkün olan en ayrıntılı bilgi ve envanter çalışmalarının hazırlanması gereklidir (Cengiz & Tanaçzeren, 2015). Arkeolojik mirasın korunmasında önemli aşamalarından olan “sunum ve bilgilendirme” konusunda “Arkeolojik Mirasın Korunması ve Yönetimi Tüzüğü”nün 7.

Maddesi olan “sunuş, bilgi ve yeniden yapım” bölümünde; sunuş ve bilginin mevcut bilimsel çıktıların popüler bir yorumu olarak ele alınmasının, deneysel araştırmaların ve yorumun önemi vurgulanmaktadır. Ulusal mevzuat incelendiğinde, kültür mirası yönetiminin ülkemiz için oldukça yeni bir kavram olduğu görülmektedir (Arabacıoğlu &

Aydemir, 2007). Ülkemizde arkeolojik sit alanları için yönetim planlaması yapma yetkisi;

alanın özelliklerine, arkeolojik, doğal veya kentsel sit alanı olmasına göre ilgili Bakanlıkta ya da belediyeler gibi çeşitli kurumlarda olabilir. Bu çalışmalar Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 27.11.2005 tarih ve 26006 sayılı “alan yönetimi ile anıt eser kurulunun kuruluş ve görevleri ile yönetim alanlarının belirlenmesine ilişkin usul ve esaslar hakkında yönetmeliği” kapsamında yapılabilmektedir.

Yönetim planı çalışmalarının başlangıç aşamasında, alanı tanıyan bir alan başkanının atanması, çalışma alanının niteliği ve gereksinimlerine uygun öneriler getirebilecek çeşitli meslek uzmanlarından oluşan bir planlama ekibinin kurulması planın geleceği açısından oldukça önemlidir. Kültür ve Turizm Bakanlığının alan yönetimine ilişkin yönetmeliğinin

10. maddesinde yetkili idarece hazırlanacak yönetim planında çalışacak ekibe dair şartlar⁵ belirtilmiştir.

Yönetim planlarının hazırlanma sürecine ilişkin etaplama; planın hazırlanması, uygulama ve izleme-revize etme olarak şekil 2.1’de gösterildiği biçimde tariflenir (Thomas &

Middleton, 2003). Demans’a göre ise arkeolojik alanlarda koruma ve planlama süreci

“Kimliklendirme ve tanımlama, Analiz ve değerlendirme ile Sonuç-kararların üretilmesi”

şeklinde üç aşamada değerlendirilmiştir(Kuleli, 2013).

Şekil 2.1. Thomas ve Middleton’a göre alan yönetimi planlama süreci (Thomas &

Middleton, 2003)

Alan Yönetim planları hazırlama aşamalarına dair uluslararası kabul gören çeşitli rehberler vardır. Çoğu araştırmacı benzer kapsam ve yaklaşımları benimsemiş olsa da bazı araştırmalar diğerlerine göre daha fazla ön plana çıkmışlardır. Yönetim planlama konusunda yapılan ilk çalışmalardan olan “Dünya Kültür Mirası Alanlar için Yönetim İlkeleri” kitabını hazırlayan Feilden ve Jokilehto (1992) ile “Koruma Alanları için Alan Yönetimi Rehberi” ni hazırlayan Thomas ve Middleton (2003) bu alanda en çok kabul gören ve uluslararası geçerliliği olan araştırmacılardır. Benzerlikler olmakla birlikte her ikisi de planlama aşamalarını Çizelge 2.1’de gösterildiği şekilde tariflemişlerdir.

5 Madde 10 —Yönetim planlarının yetkili idarece hazırlanması veya hazırlattırılması hallerinde uzman bir danışman sorumluluğunda konusunda plan hazırlama ekibi kurulur. Kurulacak bu ekip, en az;

a) Kentsel sit alanları ve tarihi sit alanları için; üniversitelerin mimarlık, şehir ve bölge planlama, sanat tarihi, kamu yönetimi, işletme ve ekonomi bölümleri,

b) Arkeolojik sit alanları için; üniversitelerin mimarlık, şehir ve bölge planlama, sanat tarihi, arkeoloji, kamu yönetimi, işletme ve ekonomi bölümleri,

c) Doğal sit alanları için; üniversitelerin şehir ve bölge planlama, kamu yönetimi, işletme, çevre mühendisliği ile alanın doğal karakterine bağlı olarak orman mühendisliği, jeoloji/jeomorfoloji/jeoloji mühendisliği, ziraat mühendisliği, peyzaj mimarlığı, hidroloji, biyoloji, zooloji gibi bölümleri mezunu uzmanlardan oluşur.

Alanın niteliğine göre sosyolog, antropolog, tarihçi, ekonomist, turizm işletmeciliği, reklamcı, halkla ilişkiler ve iletişim gibi meslek gruplarından uzmanlar ile yönetim planı konusunda uzman bir danışman ekibe dahil edilebilir.

Çizelge 2.1. Dünya kültür mirası alanlar için yönetim ilkeleri ile koruma alanları için Alan

belirlenmesi Verilerin toplanması ve saha çalışmaları 3.Adım Değerlerin tanımlanması Toplanan bilgilerin analiz edilmesi 4.Adım Değerlerin incelenmesi Sorunların tanımlanması, fırsat ve

tehditlerin belirlenmesi 5.Adım Amaçların ve kısıtlayıcıların

belirlenmesi Yönetim vizyonu ve amacın belirlenmesi 6.Adım Projelerin tariflenmesi Alternatiflerin değerlendirilmesi

7.Adım Çalışma programı ve yıllık iş

planının hazırlanması Taslak planın hazırlanması

8.Adım Çalışmanın uygulanması Taslak plan üzerinde halkın fikirlerinin müzakere edilmesi

9.Adım Kayıt, rapor ve sonuçların gözden geçirilmesi

Taslak planın gözden geçirilmesi ve tekrar hazırlanması

10.Adım Bilgi ve belgelerin toplanması Yönetim planının onayı 11.Adım Alan tanımının gözden geçirilmesi

13.Adım Gelecek projelerin tanımlanması Gözden geçirme sonucu verilen kararlar ışığında planın güncellenmesi

Planlama aşamaları incelendiğinde esasen yapılacak çalışmaların genel çerçevede birbirleriyle benzeştiği görülmektedir.

Şekil 2.2. 27.11.2005 tarih ve 26006 sayılı yönetmeliğe⁶ göre alan yönetim planı ddhazırlanma aşamaları (5226 sayılı yasa incelenerek tez kapsamında

ddhazırlanmıştır.)

Ülkemizde ulusal mevzuat kapsamında yönetim planı hazırlama evreleri şekil 2.2’de gösterildiği gibi belirlenmiştir.

Alan yönetiminin hedefleri; yönetim planına konu olan alanın tarihi, sosyal, kültürel ve başka açılardan etkileşim alanı ile çeşitli sebeplerle ilişkili olduğu bağlantı noktalarının muhafaza edilmesi, geliştirilmesi ve incelenmesi; koruma, sürdürülebilir ekonomik ilerleme ile yerli halkın ilgi duyduğu alanlar arasında ilişki kurulmasına, alanın değerini artırarak devletlerarası standartlara getirilmesi için genel politikalar, usuller ile etkili araçların ve parasal kaynakların oluşturulması; sit alanları ve ören yerleri ile etkileşim sahalarının bakım, onarım, restorasyon, çevre düzenlemesi ile birlikte alan yönetim amaçları doğrultusunda ve uluslar arası koruma kuralları kapsamında muhafaza edilerek yaşatılması ile birlikte kullanım ve gelişim prensiplerinin ve sınırların saptanması olarak belirlenmiştir (2863 Sayılı KTVKK, 1983).

Yönetim alanı planları arkeolojik, doğal, tarihi sit alanlarında Kültür ve Turizm Bakanlığınca; kentsel sitlerde ise genelde belediyeler tarafından hazırlanır. Planın içeriğinde; mevcut durum tespiti, alana dair analizler, alanın vizyonunun belirlenmesi ve asıl stratejilerin oluşturulması, planlama ekibinde bulunacak kurum ve kişilerin iş tanımlamalarının belirlenmesi ve izleme, değerlendirme ve eğitim aşamalarının programlanması bulunmaktadır (2863 Sayılı KTVKK, 1983).

Alan yönetiminin uygulama ve denetim organları; alan başkanı, Danışma Kurulu, Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu ve Denetleme Birimi’dir. Alan Başkanı; alana dair çalışmalarda bulunmuş, alanı tanıyan uzman kişiler arasından, kentsel sit alanlarında ilgili belediyelerce kentsel sit dışındaki alanlarda ise Bakanlık tarafından atanır. Danışma kurulu; alandaki mülkiyet sahipleri, meslek odası ve sivil toplum temsilcileri, alan başkanı

6“Alan yönetimi ile anıt eser kurulunun kuruluş ve görevleri ile yönetim alanlarının belirlenmesine ilişkin

ve yetkili idare tarafından belirlenecek en az beş üyeden oluşur. Yılda en az bir kere toplanır ve hazırlanan yönetim planı taslağını inceleyerek uygulama ve karar bağlanması hususlarında öneriler getirir. Eşgüdüm ve Denetleme Kurulu; alan başkanı ile danışma kurulunun kendi içinden seçeceği iki kişi ile planlama faaliyeti kapsamında hizmetine ihtiyaç bulunacak kurumların birer temsilcisi olmak üzere en az beş kişiden oluşur. Alan başkanı, eşgüdüm ve denetleme kurulunun da başkanıdır. Denetim birimi, yönetim planlarının uygulanmasını denetler (2863 Sayılı KTVKK, 1983).