Göbekli Tepe Alan Yönetim Planı

Göbekli Tepe elli yıldır bilinmesine karşın, arkeolojik kazılar 24 sene önce 1995 tarihinde başlamıştır. İlk defa 1963’te “Güneydoğu Anadolu Tarih Öncesi Araştırmaları Projesi”

kapsamında yüzey araştırma ekibi tarafından bulunmuştur. Ancak bu buluşun ardından ilk çalışmalar Göbekli Tepe’de yapılmayıp, aynı çalışma çerçevesinde keşfedilen Diyarbakır Ergani’deki Çayönü tepesinde gerçekleştirilmiştir. 1960’lı yıllara gelindiğinde yerel halk(çiftçiler), tesadüfen bulduğu kalıntıları Şanlıurfa Müzesi’ne götürmüştür. 1994 yılında Klaus Schmidt’in bölgeyi ziyaret etmesiyle buluntuların önemi anlaşılmıştır (Clare, Sönmez, Uludağ, & Kinzel, 2019).

Göbekli Tepe Arkeolojik Sit Alanı 2018 yılında Miras Komitesi’nin 42. birleşiminde Unesco Dünya Miras Listesi’ne alınmıştır. Dünya Miras Listesi’nin sağlanmasını istediği on kriterden üçünü yerine getirerek evrensel üstün değere sahip olduğunu kanıtlamıştır.

Şanlıurfa şehir merkezinin 15 km kuzeydoğusunda yer alan ve Karaharabe (Örencik) Köyü’nün 2,5 km doğusunda bulunan Göbekli Tepe, Neolitik döneme (MÖ. 10.500- MÖ.

7.500) ait bir inanç merkezidir (Schmidt, 2007). Yaklaşık 200-300 metre yüksekliğinde ve kireçtaşı kayalıklardan oluşan bir höyüğün üzerine inşa edilen bu megalitik yapı, Harran Ovası’na hâkim bir konumda bulunmaktadır. Düz kireç taşı platodan yukarıya doğru yükselen bu höyük, bir göbeğe benzediği için Göbekli Tepe olarak adlandırılmıştır (Kurt &

Göler, 2017).

Göbekli Tepe Dünya Miras Alanı Yönetim Planı’nın ilk taslağı 2013 tarihinde Alman Araştırma Fonu (DGF) ve Alman Arkeoloji Enstitüsünün sağladığı fonlar ile Brandenbirg Teknoloji Üniversitesince hazırlanmıştır. Planlama alanında devam eden kazı ve araştırma çalışmaları Alman Araştırma Fonu’nun (Deutsche For schunsgemeinschaft) “Yukarı Mezopotamya’nın Prehistorik Toplulukları ve Besin Ekonomileri” (The Early Holocene Societies of Upper Mesopotamia and Their Subsistence) başlıklı uzun erimli projesi kapsamında maddi destek almaktadır (Clare, Sönmez, Uludağ, & Kinzel, 2019).

Genel olarak Göbekli Tepe alan yönetim planı, paydaşlar ve planlama sürecine katılım isteklisi tüm kurum, kuruluş ve kişilerin ortak aklı ile hazırlanmıştır. Planın hazırlık ve uygulama adımlarında bulunan izleme ekibi içerisinde; Alan Yönetim Başkanlığı, Alman Araştırma Fonu, Alman Arkeoloji Enstitüsü, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Şanlıurfa Müzesi Müdürlüğü, Şanlıurfa Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, Gaziantep Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü, Şanlıurfa Valiliği, Şanlıurfa İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Şanlıurfa İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Şanlıurfa Büyükşehir Belediye Başkanlığı, Haliliye Belediye Başkanlığı, Karacadağ Kalkınma Ajansı, Alman Arkeoloji Enstitüsü, Harran Üniversitesi, Doğuş Holding, Örencik Köyü Muhtarlığı, Derman Köyü Muhtarlığı, Bilimsel Danışma Kurulu üyeleri (İstanbul Üniversitesi- Prof. Dr. Mehmet Özdoğan – Doç. Dr. Necmi Karol ile Batman Üniversitesi – Prof. Dr. Gülriz Kozbe), Gaziantep Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü yer almaktadırlar.

Son yıllarda ortaya çıkarılan en büyük keşiflerden olan Göbekli Tepe Arkeolojik Alanı yönetim ve koruma konuları kapsamında en üst standartlara gereksinim duymaktadır.

Göbekli Tepe AYP’nında alana dair yönetim eksiklerinin saptanabilmesi amacıyla ilk olarak alan tanımı yapılmış ve bu bağlamda varlığın önemi belirtilmiştir. Daha sonra alana dair yönetim konuları kararlaştırılmış, gereksinimler saptanmış ve bu aşamada, tespit

edilen ihtiyaçlara çözüm getirilebilmesi amacıyla hedefler ortaya koyulmuştur. Yönetim planının son kısmında ise belirlenen hedeflere varabilmek adına uygulamaya geçirilecek olan eylem plan ve programları tespit edilmiş, sürece uygun şekilde izleme ve uygulama adımları oluşturulmuştur.

Göbekli Tepe AYP, uluslararası çalışmalarda olduğu gibi üç evreden oluşmuştur.

Alanın tanımlanması, mevcut durum ve analiz değerlendirmeleri ile alanın ve bölgenin gelişimi evresi; bu bölümde alanın yönetim planı ihtiyacının belirlenmesi, planlama çalışmasının amacı, bölgenin ve alanın tanımlanması, dünya miras alanının evrensel değeri ve önemi, araştırma ve kazı projelerinin mevcut durum incelemeleri ile birlikte alana dair sorunların belirlenmesi ve değerlendirilmesi, hukuki ve politik çerçevede güncel yönetim durumu üzerine çalışmalar yapılmaktadır.

Koruma politikalarının oluşumu, yönetim hedefleri ve amaçlarının belirlenmesi evresi;

birinci bölümde elde edilen veriler ışığında Göbekli Tepe’nin etkili bir şekilde korunabilmesi için politikalar oluşturulmaktadır. Aynı zamanda alana dair vizyon, uzun vadeli hedeflerin belirlenmesi ve yönetim politikalarının oluşturulması çalışmaları yapılmaktadır.

Uygulama, değerlendirme ve gözden geçirme evresi; son evrede planlama aşamalarında belirlenen vizyon ve amaçların uygulanabilmesi amacıyla eylem planlarına yer verilmekle birlikte izleme, değerlendirme ile revize etme çalışmaları üzerinde durulmaktadır.

Göbekli Tepe Arkeolojik Sit Alanı Yönetim Planı amaç ve hedefleri

Göbekli Tepe AYP’nın asıl hedefi “alanın kültürel değerlerinin ve öneminin olduğu kadar çevresinin de uzun vadeli korunmasını sağlamaktır” şeklinde açıklanmaktadır. Planlama çalışmasının yapılmasındaki asıl amaç ise; “son yıllarda yapılan en büyük arkeolojik keşifler arasında olan Göbekli Tepe alanının yönetim ve koruma konuları kapsamında yüksek standartlara ihtiyaç duyması ve alanın korunarak gelecek nesillere aktarılması”

isteğidir (Göbekli Tepe Yönetim Planı, 2017).

Bu sebeple Göbekli Tepe arkeolojik alanının gelecek otuz yıldaki vizyonu; alan ve çevresinin kültürel değerlerini şunlar aracılığıyla korumak ve geliştirmektir;

• Alanın kültürel değerini ve ruhunu güvence altına almak,

• Alanda bilimsel araştırmaların yapılmasını teşvik etmek,

• Alanın sürdürülebilirliğinin sağlanması ve kullanımının garanti altına alınması.

Göbekli Tepe’de üstün evrensel değerlerin varlığı, uzun soluklu ve sürdürülebilir bir yönetimi gerekli kılmaktadır. Yönetim planında eylem odaklı bir bakış açısından daha çok süreç odaklı bir yaklaşım benimsenmektedir.

Göbekli Tepe Alan Yönetim Planının evreleri

Alanın tanımlanması, mevcut durum ve analiz değerlendirmeleri ile alanın ve bölgenin gelişimi evresi

Göbekli Tepe yönetim planının tanımı ve önemi, alanın konumu ve sınırları, önerilen dünya mirası alanının kültürel önemi, alana ait üstün evrensel değerinin nitelikleri, araştırma ve kazı durumu, alanın ve bölgenin gelişimi, kentin ve bölgenin tarihi, kültürel ve sosyo-ekonomik özellikleri, alana ve çevresine dair mülkiyet durumu çalışmaları, hukuki ve politik çerçeve bağlamında politikalar, kurumsal çerçeve ve kaynak incelemeleri yapılmıştır.

Bununla birlikte, alanda “güncel yönetim planlama sürecinde tanımlanmış kilit paydaşlar ve fayda sağlayacak gruplar” a dair analiz çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Koruma, kazı ve araştırma, alanın genişlemesi ve turizm ile toplumsal katılımı ve gelişme konuları sağlanacak faydalar olarak sıralanmaktadır.

Göbekli Tepe arkeolojik alanına dair mevcutta var olan ve yönetim planı aşamalarında veya sonradan ortaya çıkması muhtemel sorunlar da bu bölümde incelenmektedir.

Sorunlar; alanın ve çevresinin korunması, kazı ve araştırma, gelişim ve kullanım, alan yönetimi sistemi, alanı etkileyen temel yönetim sorunlarının saptanması ve değerlendirilmesi konu başlıkları altında incelenmiştir.

Koruma politikalarının oluşumu, yönetim hedefleri ve amaçlarının belirlenmesi evresi Göbekli Tepe yönetim planının bu bölümünde yapılan analiz, inceleme ve değerlendirmeler sonucunda alana dair önemli bilgi ve belgelere erişilmiş, bu aşamadan

sonra alanın üstün niteliklerinin oluşturulacak politikalara ne şekilde etki edeceği konusunda çalışılmıştır. Bununla birlikte “alanın uzun vadeli sürdürülebilir bir yönetimini sağlayacak vizyon, amaç ve yönetim politikaları” oluşturulmuştur.

Planın bu evresinde on yıllık süreç için (2017-2027) uzun vadeli ana hedefler (Çizelge 4.4.) belirlenmiştir. Bu hedefler aşağıdaki tabloda belirtildiği şekildedir (Göbekli Tepe Yönetim Planı, 2017). özniteliklerinin, özgünlüğünün ve bütünlüğünün sürdürüldüğünün; hatta gerekli ve uygun olduğunda zamanla zenginleştirildiğinin anlaşılması.

Hedef 3 Alandaki kazı çalışmaları ve araştırmalar ile alanın ve çevresinin geliştirilmesi ve kullanımı arasındaki dengeyi sağlamak.

Hedef 4 Alanın kültürel önemine katkıda bulunan bütün özniteliklerin korunması için eş güdümlü bir yaklaşım sağlamak

Hedef 5 Alanın ve onun kültürel değerinin daha fazla anlaşılmasını sağlayacak kazı çalışmaları ve araştırmaları teşvik etmek.

Hedef 6 Alanın kültürel değeri hakkındaki farkındalığı arttırmak için sürdürülebilir turizmi teşvik etmek ve alanın korunması için destek yaratmak.

Hedef 7 Alan ve çevresinde yapılacak yeni altyapı çalışmaları ve tesisler için standartlar belirlemek.

Hedef 8 Yerel toplumun katılımını cesaretlendirmek ve bununla ilgili olarak sürdürülebilir kalkınmalarını sağlamak

Hedef 9 Etkili, şeffaf ve eş güdümlü bir karar verme yapısı oluşturmak.

Hedef 10

Alanı ve çevresini uluslararası, ulusal ve yerel hukuki yükümlülüklere uygun olarak ve en iyi uygulama yöntemlerini kullanarak sürdürülebilir bir şekilde yönetmek

Ana hedefler; alanın ve çevresinin korunması, kazı çalışmaları ve araştırmalar ile kalkınma ve kullanma başlıkları altında oluşturulmuştur. Her bir başlık için “planlama”, “uygulama”

ve “denetleme” döngüsü çerçevesinde oluşturulmuştur.

Daha kısa vadede 5 yıllık süreç için (2017-2021) yukarıda aktarılan hedeflere ulaşmak amacıyla rehber ilkeler olarak işleyecek sekiz ana hedef belirlenmiştir. Bunlar; alanın korunması, alanın çevresinin korunması, kazı ve araştırma, turistik kalkınma, toplumsal katılım ve toplumsal kalkınma, kurumsal çerçeve, yönetim kaynakları ve uygulama,

gözetim ve yeniden gözden geçirme başlıklarıdır. Bu başlıkları destekleyecek şekilde toplamda 84 ilke benimsenmiştir (Göbekli Tepe Yönetim Planı, 2017).

Uygulama, gözden geçirme ve değerlendirme evresi

Göbekli Tepe yönetim planının bu aşamasında, belirlenen politika ve hedeflerin başarılı bir şekilde uygulanabilmesi için; uygulama ilke kararları belirlenmiş, arkeolojik sit alanının yönetim sistemi oluşturulmuş, mevcut fonlar ve potansiyel parasal kaynaklar ile ilgili araştırmalar yapılmış, etaplama çalışmaları ve bütçe analiz değerlendirmeleri yapılmış, dünya miras alanını ulusal ve uluslararası alanda alternatif tanıtma çalışmaları yapılmış, izleme ve yeniden gözden geçirme mekanizmaları geliştirilmiştir.