GEMİNİN FAYDA DIŞI (OFF-HIRE) KALMAS

Fayda dışı kalma durumu (off-hire) taşıtanın öncelikli sorumluluğu olan çarter süresi boyunca çarter ücretini ödeme yükümlülüğü hususunda bir istisna oluşturur. Normalde sözleşmede belirtilen şartlar sağlanırsa taşıtan emrettiği hizmetler için çarter ücreti ödeme yükümlülüğü altına girer ancak gemi herhangi bir sebepten ötürü istenilen hizmetleri tam anlamıyla sağlayamıyorsa ve taşıtan bunun sonucunda zaman kaybına maruz kalmışsa, çarter ücreti kaybedilen bu süre boyunca taşıtan için ödemekle yükümlü olduğu bir borç olmaz. Bu noktada istisnanın uygulanmasına sebep veren nedenler açıkça ortada olmalıdır. Eğer bu konuda bir tereddüt yaşanıyorsa tüm sebepler taşıyan açısından değerlendirilmelidir çünkü bu madde taşıyan için zaman çarteri sözleşmesinin amacı olan çarter ücretini kesmeyi

öngörmektedir. Örneğin geminin ana makinesinin arızalanması tek başına otomatik olarak çarter ücretinin kesintiye uğratılmasıyla sonuçlanmaz ayrıca gerçekleşen bu olayın taşıtan açısından bir zaman kaybına yol açması gerekir. Başka bir deyimle geminin fayda dışı kalmasına sebebiyet verecek hadise gemiden taşıtan tarafından o anda istenilen hizmetle alakalı olmalı ve bu hizmeti kesintiye uğratabilecek nitelikte gelişmelidir. Diğer taraftan taşıtanın bir sonraki talep ettiği hizmete arızanın bir etkisi olmadığı anda gemi tekrar taşıyanın faydasına girmiş (on hire) olur. Bununla birlikte geminin denize elverişli niteliğini kaybederek sefere devam etmesi geminin tekrar denize elverişli duruma gelinceye dek fayda dışı kalmasını sağlayabilecek bir nitelik değildir (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 196-197, 295-297).

Nype 1946 çarter parti formunda fayda dışı kalma maddesi “the payment of hire shall cease fort he time thereby lost” şeklinde ifade edilmiştir. Burada taşıtana tanınan çarter ücretinden kesinti yapma hakkının tüm kaybedilen zamanla ilgili olduğu ifade edilmektedir. Bir başka deyişle taşıtanın fayda dışı kalma maddesini işleterek çarter ücretinden yapabileceği kesintiler için söz konusu olayların yol açtığı tüm zaman kaybı göz önüne alınır. Benzer şekilde Baltime 1939 çarter parti formunda yer alan “any time lost thereby” ifadesi Nype 1946 çarter parti formundaki ifadeyle aynı niteliktedir. Ancak günümüzde otoriteler kaybedilen zamanın değerlendirilmesi hususundaki istisnaların gemi yeniden etkin duruma geldikten sonraki bir süreçte hesaba katılmamasından yana görüş bildirirler (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 196-197, 295-297). Bunun yanında Baltime 1939 çarter parti formunun 11(A) maddesi geminin hangi koşullarda fayda dışı kalacağını bildirir. 11(B) maddesi ise buna ters olarak hangi durumlarda taşıyanın hizmetkarlarının ihmaline rağmen sözleşmenin ve çarter ücretinin işlemeye devam edeceğini sıralar. Öte yandan bazı hallerde 11(A) maddesinin içerisinde bulunan bir koşul 11(B) maddesinde belirtilen bir duruma sebep olabilir. Örneğin, gemi yükünün bir kazaya uğraması gemi teknesinin hasara uğraması sonucunda gerçekleşebilir. Burada geminin gecikmesi gemi teknesinin hasarlanması sebebine dayanıyorsa ve bu durum gemideki yükün hasarına sebep olmuşsa gemi fayda dışı kalır. Bunun tersi olarak gemi yük hasara uğradığı için zaman kaybetmişse, gemi normal çarter süresi içerisinde kalmaya devam edecektir. Gemi tahliye limanında bulunduğunda ve yük

bir kaza neticesi kaydığında ya da aşırı ısındığında da netice değişmez. Ancak sözleşmenin 11(B) maddesinden istifade etmek isteyen taşıyan, gemisinin gecikmesine etki eden yaklaşık yahut baskın sebebin bu maddede belirtilenlerden biri olduğunu ispatlayabilmelidir (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 473-474).

Nype 1993 ve Gentime 1999 çarter parti formlarında ise fayda dışı kalma maddeleri detaylı olarak ele alınmıştır. Buna göre fayda dışı kalma (off hire) durumu kapsamında değerlendirilebilecek olayları birkaç zaman çarteri sözleşmesini birlikte değerlendirerek şu şekilde genelleyebiliriz (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 467- 468);

1) Gemi zabitleri (kaptanlar ve mühendisler), gemi mürettebatı veya gemi malzemeleri sebebiyle meydana gelen gecikmeler,

2) Kısmen ya da geminin tüm etkinliğini ilgilendiren arızalar ve bozukluklar neticesi olan gecikmeler,

3) Gemi teknesinin hasar alması sebebiyle oluşan gecikmeler,

4) Gemi makineleri ve ekipmanları hasarı sebebiyle meydana gelen gecikmeler,

5) Orta büyüklükteki gemi çatışma veya kaza hasarları sebebiyle oluşan gecikmeler,

6) Gemi tamiri ve havuzlanması sebebiyle meydana gelen gecikmeler,

7) Geminin sahip olduğu geçerli sertifikalar veya mürettebata ait dokümantasyonlardaki eksikliklerden kaynaklanan gecikmeler,

8) Geminin yükleme ekipmanlarında meydana gelen kusurlar, hasarlar ve işlev bozuklukları sebebiyle oluşan gecikmeler,

9) Geminin yükleme ekipmanları için gerekli olan elektrik enerjisinin sağlanamamasından kaynaklanan gecikmeler,

10)Gemi ambarlarında arta kalmış döküntüler sebebiyle meydana gelen gecikmeler (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 467-468).

İşte bu gibi faktörler nedeniyle geminin normal operasyonunun dışında kaybettiği zaman taşıtan tarafından çarter dışı (off hire) olarak kabul edilebilir.

liman işçilerinin bekleme masrafları da çarter ücretinden düşülür. Gemi yükleme donanımlarının birinin işlevini kaybetmesi durumunda kaybedilen zaman da hesaplanarak çarter ücretinden düşülür. Eğer taşıtan çalışmayan gemi yükleme ekipmanları yerine kara tesislerinden birtakım yükleme ekipmanları kiralarsa bunların ücretleri de taşıyan tarafından karşılanır. Diğer taraftan gemi kaptanı, zabitleri (kaptanlar ve mühendisler) veya mürettebat herhangi bir nedenden ötürü bir talepte bulunur ve kendi görevlerine istekleri gerçekleşinceye kadar devam etmezlerse bu kaybedilen süreler için de gemi fayda dışı (off hire) kabul edilecektir (Collins, 2000: 305-306). Birçok zaman çarteri sözleşmesinde geminin fayda dışı kalmasına sebep olabilecek gecikmeler için bir eşik değeri belirtilmiştir. Gecikmeyle sonuçlanan bir olay incelenirken hem bu olayın gemiyi fayda dışı bırakma etkileri göz önüne alınır hem de sözleşmede belirtilen eşik değeri süresinin aşılıp aşılmadığına dikkat edilir (Gorton, Ihre, Sandevärn, 1999: 279).

Diğer taraftan anlaşılan çarter ücretinin tamamının gemi tekrar tam anlamıyla işler vasfını kazanmadan başlayamayacağı belirtilir. Bir başka deyişle ilgili arızanın kısmi olması ya da geminin kısmen işler hale getirilmesi olumlu bir etki yapmayacak ve net kaybedilen zamanın sayılmasına gemi tamamen işler hale gelinceye dek devam edilecektir. Örneğin, üç tane kreyni bulunan bir geminin bir kreyninin bozulması neticesinde herhangibir gecikmeye ve operasyonel kısıtlamaya sebep olmadan gemi normal yük operasyonunu gerçekleştirebiliyorsa ve bunu fiilen gerçekleştirirse çarter ücretinin kesintiye uğraması söz konusu olmaz. Ancak bu bir kreynin arızası neticesinde yük operasyonu uzuyorsa bu arızadan ötürü kaybedilen zaman tespit edilir ve bu süre için (net loss of time) çarter ücretinden kesinti yapılır. Diğer yandan sürmekte olana çarter süresi boyunca zaman kaybına yol açan neden fayda dışı kalma maddesiyle belirtilen nedenlerden biriyse bu kayba yol açan olayın, geminin taşıtan faydasına bırakılmadan önce gerçekleşmiş olması fayda dışı kalma maddesinin uygulanmaması için bir gerekçe olmaz. Örneğin çarter sürecinin öncesinde meydana gelmiş bir oturma olayı sebebiyle çarter süresi içinde ilgili geminin kuru havuza alınması ve tamiri için geçen sürede gemi fayda dışı (off hire) kalacaktır. Buna benzer şekilde gemi hızının bariz olarak azalması konusunda Nype 1946 çarter parti formunun 99 ila 101. satırlarına göre geminin teknesinde bulunan

önceki bir uygunsuzluktan ötürü çarter süresinde kaybedilen hız ve dolayısıyla zaman için fayda dışı kalma maddesi işlemeye başlar (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 198 300-302).

Öte yandan gemi adamı yetersizliği (deficiency of men) ifadesi gemide yeterlilik sahibi zabitler (kaptanlar) ve tayfa gemi adamlarının bulunduğu, bunların çalışma hususunda bir eksikliğinin bulunmadığı ancak bir kısmının yahut tamamının çalışmayı reddettiği durumları kapsamaz. Ayrıca geminin tam olarak çalışmasını engellemediği ve geminin yeterliliğine olumsuz etki etmediği sürece gemideki adam eksikliği geminin fayda dışı kalmasına sebep olmaz. Nype 1946 çarter parti formunun 97 ila 98. satırında listelenen gemi adamı yetersizliği de dahil olmak üzere tüm bu sebepler sözleşmenin 99. satırında bulunan “preventing the full working of the vessel” ifadesi kapsamında değerlendirilir yani bu sebeplerin geminin tam işlerliğini engelleyecek nitelikte olmaları durumunda geminin fayda dışı kalma maddesi işler (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 198 300-302). Bunların yanında Nype 1946 çarter parti formunun 97 ve 98. satırlarında sıralanan diğer sebeplerden ötürü (any other clause) kaynaklanan zaman kayıplarıyla gemi tam işlerliğini yitiriyorsa bu zaman kayıpları da çarter süresinden dolaylı olarak çarter ücretinden düşülecektir. Bu noktada geminin işlerliğinin kaybolmadığı ancak bir dış etken sebebiyle talep edilen hizmetin gerçekleştiremediği durumlar için bir ayrım yapılmalıdır. Tamamen dış etkenler sebebiyle kaynaklanan zaman kayıpları çarter süresinden düşülemez ve geminin ilgili süre boyunca fayda dışı bırakılması söz konusu olmaz. Diğer herhangi bir sebep (any other clause) ifadesinin yasal kapsamı ejusdem generis kuralına göre ya da en azından fayda dışı kalma maddesinde daraltılmalıdır çünkü yargısal net kararların alınabilmesi için bu gereklidir (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 302-308).

Bunun yanında eğer herhangi bir (whatsoever) ifadesi fayda dışı kalma maddesine “any other clause” ifadesinden sonra ilave edilirse Ejusdem Generis Kuralı hariç tutulmuş olacaktır. Ejusdem Generis Kuralı bir genel ifadenin tam kelime anlamının kısıtlanması amacıyla kurulmuş bir kuraldır. Bu kuralla kelimelerin sözleşmede istenen ve bildirilenden daha kapsamlı olarak tam kelime anlamlarıyla

değerlendirilmesinin önüne geçilir. Böylelikle sözleşmede belirtilmek istenen nokta kargaşaya imkan vermeden betimlenmiş olur. Ayrıca taşıtanın gemiyi kullanmasının doğal sonucuyla bağlantılı olmayan rastlantısal sebeplerin diğer herhangi bir sebep (any other clause) ifadesini kapsayan nedenlerden ayıklanması için bu tanım kısıtlanmalıdır (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 302-308). Öte yandan geminin fayda dışı kalma maddesinin işlemesiyle çarter ücretinin kesintiye uğramasına izin verilmesi taşıtanın yalnızca bu madde aracılığıyla çarter süresi boyunca sahip olduğu diğer yükümlülüklerini azaltabileceği anlamına gelmez. Diğer sorumlulukların da çarter dışı kalma süresi boyunca azaltılabilmesi için uygun ifadelerin sözleşmeye eklenmesi gerekmektedir (Collins, 2000: 304). Öte yandan fayda dışı kalma maddesi, taşıyanın sebep olduğu hasarları taşıyandan talep edebilme hakkını yok etmez. Yani taşıtan, taşıyanın çarter sözleşmesini ihlal etmesi sebebiyle birtakım hasarlara uğradığını ya da gemiyi kullanma olanağını kaybettiğini kanıtlayabilirse bu kayıplarını taşıyandan talep ederek karşılayabilir. Eşit olarak, eğer fayda dışı kalma maddesi taşıtanın sözleşmeyi ihlalinin bir sonucu olarak işletilmişse taşıyan kaybettiği çarter süresi ve dolayısıyla ücretini ihlalin tamamen ya da kısmen etkisi gözetilmeksizin taşıtandan talep edebilir (Wilford, Coghlin, Kimball, 1989: 309- 310).