1. Genel Olarak Evleviyet Yöntemi
Evleviyet iki farklı şekilde oluşabilmektedir. İlki argumentum a maiori ad
minusdur. Bu ifade çoğuna izin veren azına da izin verir anlamına gelmektedir.
Örneğin parlamentoda yapılan oturumda geçen konuşmaların yazılı bir şekilde yayınlanmasına izin verilmiş ise, bu izinin daha azını ifade eden oturumda geçen konuşmaların doğrudan yayınlanmasına da izin verildiği anlamına gelir.686 Ancak bu
çeşit bir evleviyet yönteminin devlet organlarının yetkileri hakkında kullanımı tartışmalıdır. Zira kural olarak “devlet organlarının yetkisiz olması asıl, yetkili
olmaları istisnadır.”687 Yani Anayasada ya da kanunda özellikle bir yetki verilmediği
sürece söz konusu organın yetkili olmadığı anlaşılmaktadır.688 Buna örnek olarak
Anayasa Mahkemesi’nin yürürlüğü durdurma kararı yetkisi olmamasına rağmen evleviyet yöntemi kullanarak oluşturduğu kararı gösterilebilir. Söz konusu kararda, alt derece mahkemelerinin böyle bir yetkiye (yürütmeyi durdurma yetkisi) sahip olması nedeniyle evleviyetle yargıç hiyerarşisi içinde üst derece mahkemesi olarak Anayasa Mahkemesi’nin de böyle bir yetkiye sahip olması gerektiğine hükmedilmiştir.689 Ancak kimi yazarlara göre “devlet organlarının yetkisizliği asıl,
yetkili olmaları istisnadır” ilkesi gereği gerekçeli hükmün evleviyet ile değil, aksi ile kanıt yöntemine başvurularak çözülmesi gerekmektedir. Anayasa Mahkemesi’nin bu yetkiyi yorum yoluyla elde etmesi söz konusu olamaz. Yani Anayasa Mahkemesi’nin görevleri ayrıntılı bir şekilde 148 ila 153. maddelerde sayılmıştır. Bunun dışında kalan durumlarda Anayasa Mahkemesi’nin yetkisiz olması kuraldır.690
686 Jerzy Wroblewski, The Judicial Application of Law, (Edited By Zenon Bankowski And Neil MacCormick), Springer 1992, s. 227; Koszowski, Statutory, s. 6; Horovitz, Law and
Logic, s. 96.
687 Gözler, Hukuka Giriş, s. 316. 688 Gözler, Hukuka Giriş, s. 316. 689 Işıktaç/Metin, s. 243; Hatemi, s. 103.
Argumentum a minori ad maius ise az bir şeyin açıkça yasaklanması çoğunun
da evleviyetle yasaklandığı anlamına gelmektedir. Örneğin çimenlere basmanın yasak olduğu bir yerde evleviyetle çimenlerin koparılması da yasaklandığı anlaşılmaktadır. Zira birinci eyleme nazaran ikinci eylem, normun konulma amacı açısından daha çok yasaklanması gereken bir eylem olarak görülmektedir.691
Akipek/ Akıntürk, evleviyet yöntemine örnek olarak evlenmenin yasaklandığı hısımlar arasında nişanlanmanın da evleviyetle yasak olmasını göstermektedir.692
Ancak Hatemi’ye göre bu hüküm, evleviyet yöntemi ile değil kıyas yöntemi ile bulunmuştur. Zira yazara göre eğer nişanlanmanın yasaklandığı hısımlar belirtilmiş olup, evlenmede yasaklanma düzenlenmemiş olsaydı, o zaman evleviyetle evlenmede de bu şartlarda yasaklanmış olduğu düşünülebilirdi.693 Kanımızca her ne
kadar argumentum a maius ad minus genellikle izin vermek kapsamında,
argumentum a minori ad maius yasaklama kapsamında yorumlansa da bu kesin bir
kaide niteliğinde görülmemelidir. Yani argumentum a maius ad minus genellikle çoğa izin veren aza da izin verir şeklinde anlaşılsa dahi, çoğu yasaklayan azı da yasaklar olarak da yorumlanabilmektedir. Dolayısıyla evlenmenin yasaklandığı durumlar (çoğun yasaklandığı durum) nişanlanmanın da yasaklandığı durumları evleviyetle kapsadığı düşünülebilir.694 Ancak “çoğu yasaklayan bir durum her zaman
azı da yasaklamaktadır” şeklinde kesin bir hüküm vermemek gerekir. Zira bazı durumlarda çoğun yasaklandığı bir durumda az, yasaklanmamış olabilir. Çünkü böyle bir durumda az olan şey, daha az, daha hafif zarar vermiş olabilir ve bu sebeple yasaklanmamıştır.
691 Wroblewski, s. 227; Koszowski, Statutory, s. 6; Horovitz, Law and Logic, s. 96.
692 Jale G. Akipek/Turgut Akıntürk, Türk Medeni Hukuku Yeni Medeni Kanuna Uyarlanmış
Başlangıç Hükümleri Kişiler Hukuku, Birinci Cilt, 4. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul 2002, s.
130.
693 Hatemi, s. 97.
694 Evlilik ile nişanlanmanın gerek evleviyet yöntemi ile olsun gerek kıyas yöntemi ile olsun karşılaştırılarak ilgili bir hükmün diğeri için uygulanması her zaman mümkün olmamaktadır. Nitekim, nişanlanan kişilerden birisinin başka biriyle yeniden nişanlanması, kural olarak ilk nişanlanmayı sona erdirmekte iken, evli birinin yeni biriyle evlenmesi durumunda yeni yapılmış olan evlilik mutlak butlan sebepleri arasında sayılmaktadır. Dolayısıyla kural olarak nişanlanmada ilk nişanlılık bozulmakta iken, evlilikte ikinci yapılan evlilik yok hükmündedir. Turgut Akıntürk, Aile Hukuku, 4. Baskı, AÜFHD, No:499, Ankara 1996, s. 36- 65- 70; Mustafa Dural/Tufan Öğüz/Mustafa Alper Gümüş, Türk Özel Hukuku Cilt III Aile Hukuku, Filiz Kitabevi, 12. Baskı, İstanbul 2016, s. 21.
Yasa koyucu kural koyarken kimi zaman tüm olayları kapsayacak bir norm düzenlemek yerine norm açısından en çok karşılaşılan spesifik olayı belirterek düzenleme yapmaktadır. Evleviyet yönteminin kullanımı da burada ortaya çıkmaktadır.695
Kıyas yönteminde (argumentum a simili ad simile) ise yasaya dahil olmayan olayın, yasanın öngördüğü olay ile, ilgili yönlerden benzer olması aranmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, karşılaştırılan olaylar arasında tüm yönlerden benzerlik ilişkisi kurulma çabasına girilmemesidir. Nitekim olayların tüm yönlerden birbirlerine benzer olması, olayların birbirleri ile özdeş olması anlamına gelmektedir.696 Böyle bir durumda ise kıyas yöntemine başvurulmadan tümdengelim
yöntemi ile mesele çözülmektedir.
Perelman, kıyas yöntemi olarak gördüğü evleviyet yönteminin, yasanın ruhuna dayanarak yapıldığını ifade etmektedir. Buna paralel olarak Lechinak, her iki yöntemin uygulanmasında, kanun koyucunun niyetinin dikkate alınmasının gerektiğini belirtmektedir.697 Kimi yazarlara göre ise evleviyet yönteminin kullanımı
ile elde edilen çıkarım, duruma göre kıyas yönteminin farklı bir versiyonu olarak görülmektedir.698 Nitekim İslam Hukuku’nda evleviyet yöntemi, kıyasın bir çeşidi
olan kıyas-ı evla olarak anılmaktadır. Zira evla kelimesi, öncelikle, evleviyetle anlamına gelmektedir. İmam Şafii, bu tür kıyasın en kuvvetli kıyas olduğunu ifade eder.699
2. Evleviyet Yöntemi ile Kıyas Yöntemi Arasındaki İlişki
Kaçınılmaz olarak evleviyet yöntemi ile kıyas yönteminin birçok ortak yanı bulunmaktadır. Koszowski’e göre bu ortak yanlardan birincisi her iki yöntemin de bir yasal boşluk söz konusu olduğu durumda uygulanmasıdır. İkincisi, evleviyet yöntemi ile elde edilen sonuç ile kıyas yönteminin kullanılması ile elde edilen
695 Horovitz, Law and Logic, s. 96. 696 Horovitz, Law and Logic, s. 97. 697 Koszowski, Statutory, s. 7.
698 Larry Alexander/Emily Sherwin, Demystifying Legal Reasoning, Cambridge University Press 2008, s. 67; Koszowski, Statutory, s. 7; Hatemi, s. 97; Serozan, Medeni Hukuk, 2005, s. 114; Öztan, s. 157; Furtun, s. 85.
sonucun her ikisininde de değerlendirmeye dayalıdır. Üçüncü ortak özellik, her iki yöntemde de bir takım hukuk kuralı veya kurallarına atıf yapılarak hukuk boşluğu doldurulmaktadır.700 Son olarak ise her iki yöntemde de esas alınan şey, yasanın
amacı (ratio legis)’dır.701 Ancak kanaatimizce kıyas yöntemini bir boşluk doldurma
aracı olarak görmek mümkün iken, evleviyet yöntemini her zaman bir boşluk doldurma aracı olarak görmek mümkün değildir. Zira evleviyette çoğu zaman kuralın içerisinde zaten olduğu düşünülen bir durum söz konusudur.
Örneğin “çimenlere basmak yasaktır” kuralını ele alalım. Bir kişinin çimenlere oturması bu yasak kapsamına evleviyetle girmektedir. Ancak evleviyetle kural kapsamına giren bu eylemin, kuralın içerisinde zaten var olduğu düşünülmektedir. Yani burada evleviyet yönteminin kullanımı, kuraldaki bir boşluğun doldurulmasıyla yapılmamıştır. Ancak bir başka örnekte evleviyet yöntemi, kuralda yer alan bir boşluğun doldurulması ile elde edilmiş olabilir. Örneğin “apartmana evcil hayvan giremez” denildiğinde vahşi hayvanların da evleviyetle girmeyeceğine hükmedilir. Fakat kuralın kapmasında vahşi hayvanlardan söz edilmediği için burada bir boşluğun olduğu düşünülebilir. Aynı şekilde “trene köpek giremez” şeklindeki bir kuralda, trene ayının da giremeyeceği evleviyetle anlaşılmaktadır. Ancak bu hüküm, kuralın lafzından doğrudan anlaşılmadığı için kuralda bir boşluğun varlığından söz edebiliriz.
Bu iki yöntem arasındaki diğer bir fark, karşılaştırılan olaylardan elde edilmesi gereken benzerlik türlerinde ortaya çıkmaktadır. Evleviyet yönteminin uygulanmasında, karşılaştırılan olaylar arasında yeterli bir benzerliğin var olmasının yanında, karşılaştırılan ögeler arasında büyüklük-küçüklük gibi (dikey benzerlik) bir oranın olması da aranmaktadır. Diğer bir ifade ile burada eldeki olayın kendisi, hakkında düzenlenmiş olaya göre, uygulanan kural açısından daha fazla benzer ve uygun olarak sunulmaktadır. Dolayısıyla, evleviyet yönteminde eldeki olayın olguları, uygulanan kural açısından diğer olayın olguları ile eşit seviyede değil (yatay benzerlik), daha üstün bir seviyede bulunmaktadır.702 Oysa kıyas yönteminde
700 Wroblewski, s. 227; Koszowski, Statutory, s. 7; Wroblewski, s. 227. 701 Hatemi, s. 97; Koszowski, Statutory, s. 7.
karşılaştırılan ögelerin eşit seviyede olması ihtimali vardır. Örneğin kiracının ev sahibini yaralaması durumunda, yaralama eylemi tahliye nedeni olarak sayılmamaktadır. Ancak iş yerinde işverenin işçi tarafından yaralanması, iş sözleşmesinin feshi için haklı neden olarak düzenlenmiştir. Dolayısıyla eşit seviyede yer alan iki fiilin (ev sahibini yaralama- işvereni yarama) de aynı sonuçları doğurması beklenmektedir.703 Neticede eşitler arasında kıyas yapılarak kira
sözleşmesinin de tıpkı iş sözleşmesi gibi feshedilmesine karar verilmektedir.704
Sonuç olarak her iki olgular dizisinin, benzerliklerinin güçlülük derecesinin karşılaştırılması açısından ya da her iki olaydaki olguların benzerlik seviyesini belirleme açısından, evleviyet yöntemini, kıyas yönteminin farklı bir şekli olarak görmek mümkündür.705 Ayrıca belirtmek gerekir ki evleviyet yöntemi, Kıta Avrupası
Hukuku Sistemine has bir yöntem değildir. Common Law Sisteminde de uygulanan bir yöntem olarak karşımıza çıkar. Örneğin Common Law’un bir bölümü olan Mevzuat Hukukunda evleviyet yöntemi, tıpkı Kıta Avrupası Hukuku Sistemindeki gibi uygulanmaktadır. Vakıa Hukuku’nda ise evleviyet yönteminin uygulaması şu şekildedir: Yeni olayın emsal karara uygulanması, emsal olay için verilmiş karar açısından daha güçlü olması durumunda, emsal kararın hükmü evleviyetle yeni olaya uygulanmaktadır.706 Ancak Mevzuat Hukukunda uygulanması için aranan hukuk
boşluğu, Vakıa Hukukunda aranmamasıdır.
B. Aksi ile Kanıt Yöntemi (Argumentum a Contrario) ile Kıyas