EleĢtirel DüĢünme Basamakları

EleĢtirel düĢünme sürecinin ne Ģekilde, hangi aĢamalardan geçerek ve hangi adımları atarak gerçekleĢtiğini bilmek eleĢtirel düĢünmede baĢarılı olmada önem arz eder. Dolayısıyla, eleĢtirel düĢünür olmak için sahip olunması gereken beceri ve özelliklerin yanında dikkate alınması gereken baĢka bir husus da; bireylerin eleĢtirel düĢünür olmalarının bir anda oluĢmadığının, bir süreçten ibaret olduğunun, bilincine varmaktır (Baker ve Rudd, 2001, 182; Coughlan, 2008, 10; Lynch ve Wolcott, 2001, 5; Moon, 2008, 95; Paul, 2005, 37; Shor, 1980, 270; Wolcott, Baril, Cunningham, Fordham ve Pierre, 2002, 92). Bireylerin bu süreci baĢarıyla atlatıp eleĢtirel düĢünür olabilmeleri için bazı evrelerden geçmeleri gerekmektedir. Brookfield‘a (1997, 26) göre, bu evreler; bireylerin olumlu veya olumsuz, tetikleyici olaylar yaĢamaları; bu olaylar sonucunda, bireysel incelemeler sonucunda bazı değerlendirmeler yapmaları; ortaya çıkan tutarsızlıkları keĢfedip, alternatif bakıĢ açıları geliĢtirmeleri; ve ortaya

43

çıkan yeni düĢünce ve değerlerin geçerliliğini görüp, bu tarz bir düĢünce ve yaĢamı hayatlarının temeline almaları aĢamalarını içerir.

Halpern (1997, 15), planlama, süreci izleme ve değerlendirmenin eleĢtirel düĢünmede önemli yeri olduğunu vurgulamıĢ, bu aĢamaları takip ederken de 1) hedefleri açıkça ortaya koymanın, 2) neyin bilinip, neyin bilinmediğini belirlemenin, 3) hedefe ulaĢmak için doğru stratejileri seçmenin ve hassas/titiz olmanın önemini ortaya koymuĢtur. Bunun yanında, Demirel (2004, 216-217) ve Tümkaya (2011, 217) eleĢtirel düĢünme aĢamalarını; bilgiyi elde etme, değerlendirme ve kullanma olarak tanımlamıĢtır. Facione (1992/2011, 25), ise eleĢtirel düĢünmeyi beĢ basamak altında toplamıĢtır:

1. Problem ve öncelikleri belirlemek,

2. AnlayıĢı derinleĢtirmek ve iliĢkili bilgi toplama, 3. Seçenekleri saymak ve sonuçları tahmin etmek, 4. Durumu değerlendirmek ve karar almak,

5. Süreci gözden geçirmek ve gerektiği zaman öz-düzenleme yapmak. Gheith‘de (2007, 8) bu basamakları; genel anlamda tahmin etmek, çözüm ve alternatifleri bulmak, seçim yapmak ve karar verip kontrolünü sağlamak olarak ileri sürmüĢtür. BaĢka bir açıdan da, eleĢtirel düĢünme; bir tartıĢmadaki temel olay ve varsayımları belirleme; önemli iliĢkileri fark etme; verilerden doğru çıkarımları yapma; veri veya bilgiden sonuç çıkarma; sonuçların verilen veri temeliyle tutarlı olup olmadığını yorumlama; ve kanıt veya otoriteyi değerlendirme aĢamalarını kapsayan bir süreç olarak sıralanmıĢtır (Pascarella ve Terenzini, 1991, 118). McMillan (2007, 200) ise düĢünmenin basamaklarını; problemi ortaya koyma, bilgi toplama, çıkarım yapma, durumu aydınlatma ve yargıya varma olarak açıklamıĢtır. BaĢka bir deyiĢle, eleĢtirel düĢünmeyi baĢarılı bir Ģekilde kullanmak; ortaya önemli soru ve problemler koymak ve bunları açık ve anlaĢılır Ģekilde düzenlemek; ilgili bilgiyi, daha etkin yorumlamak için soyut bilgileri kullanarak bilgi toplamak ve değerlendirmek; mantıklı sonuçlara ulaĢıp, onları ilgili ölçüt ve standartlarla karĢılaĢtırmak; düĢüncenin alternatif sistemleri konusunda açık fikirli olmak ve bu bağlamda ihtiyaç duyulduğu üzere; tahmin, olası anlam ve sonuçları fark edip değerlendirmek; ve karıĢık problemler üzerinde çalıĢırken diğerlerinin fikirlerinden gereğinden fazla etkilenmeden onlarla etkin bir Ģekilde iletiĢim kurabilmek, gibi aĢamaları içermektedir (CTC, 2009).

44

Ayrıca, Ennis (1996, 4) bireylerin eleĢtirel düĢünme yaparken takip edilen aĢamaların en temel altısını; odaklanma, gerekçeler, çıkarım, durum, açıklık ve gözden geçirmek olarak belirlemiĢ, bu unsurların bu sırayla veya bazı basamaklar atlanarak veya bir basamağa tekrar dönülerek gerçekleĢebildiğini vurgulamıĢtır. Ennis‘in öne sürdüğü unsurlar ele alındığında, ―odaklanma,‖ soru, problem veya temel noktayı ortaya çıkarma aĢaması; ―gerekçeler,‖ belli bir sonuca varmadan önce değerlendirilmesi gereken gerekçeleri incelemeyi, sorgulama yapmayı; ―çıkarım,‖ gerekçeler sonucu açıklamada yeterli bulunduğu taktirde, bu gerekçelerin ne denli güçlü olduğu; ―durum,‖ düĢünme sürecinin hangi bağlamda olduğu; ―açıklık,‖ yazarken ve konuĢurken anlaĢılır olma ve diğerleri olmadığında da gerekeni yapıp, ne mesaj vermeye çalıĢtıklarını anlama; ve ―gözden geçirmek‖ de, keĢfedilen, ele alınan, öğrenilen veya anlam çıkarılmıĢ olan durumu kontrol etme, düĢünme sürecini izleme ve genel bir değerlendirme yapma aĢamasıdır ve en sonda olduğu gibi aralarda da yapılmalıdır (Ennis, 1996, 4-8).

Paul ve Elder (2007, 22) eleĢtirel düĢünmenin geliĢiminde bireylerin içerisinde bulundukları durumları basamak olarak almıĢtır ve bu basamakları Ģöyle açıklamıĢtır: DüĢüncedeki belirli problemlerden haberdar olmayan ―düĢünmeyen düĢünür;‖ düĢünmedeki problemlerle yüzleĢen ―zorlanan düĢünür;‖ düzenli alıĢtırma yapmadan geliĢmeye çalıĢan ―baĢlangıç seviyesinde düĢünür;‖ düzenli alıĢtırmanın gerekliliğini fark eden ―alıĢtırma yapan düĢünür;‖ alıĢtırmayı devamlı yapma konusunda ilerleyen ―ileri seviyesinde düĢünür;‖ ve iyi düĢünme alıĢkanlıklarını doğası haline getiren ―usta düĢünür.‖ Dolayısıyla, Paul ve Elder, düĢünürlerin, aĢama aĢama ilerledikçe, düĢünmeyen bir bireyden usta bir Ģekilde düĢünen bir bireye dönüĢtüğünün altını çizmektedir. Diğer taraftan Özden (2010, 165-168), eleĢtirel düĢünme basamaklarını; Paul ve Elder‘a benzer Ģekilde bireylerin içerisinde bulundukları durumu tarif eder nitelikte anlatmıĢtır ve bunlar; bireylerin farklı görüĢlere toleransının olmadığı ―doğru cevabı otorite bilir;‖ bireylerin farklı fikirleri kabul ettikleri, farklı fikirlere saygıyı öğrendikleri ―herkesin fikri değerlidir;‖ bireylerin, baĢkalarının niçin belli doğrultuda düĢündüklerini anlamakla uğraĢtıkları ―herkesin doğrusu kendisinindir;‖ ve bireylerin kendilerini aĢarak düĢünmeyi öğrendikleri ―doğrular koĢulları içinde değerlendirir‖ basamaklarıdır.

45

EleĢtirel düĢünme basamakları aynı zamanda evreler adı altında ele almıĢtır ve bunlar (Paul, 2004,b); tetikleyici olay, değerlendirme, keĢfetme, alternatif bakıĢ açıları geliĢtirme ve birleĢtirme adı altında düzenlemiĢtir. Bu süreç, bireylerin yeni bir olayla karĢılaĢtıklarında, yeni olayı anlama, irdeleme ve eski deneyimlerle bağdaĢtırarak yeni bir düĢünme sistemi oluĢturma olarak da yorumlanabilir.

Greenlaw ve DeLoach (2003, 38-39) eleĢtirel düĢünür olma yolunda yedi basamaktan oluĢan bir sınıflamaya gitmiĢ ve eleĢtirel düĢünür olma basamaklarını adım adım göstermiĢtir:

- Seviye 0: Hiçbir eleĢtirel düĢünme yapmama.

- Seviye 1: Tek yönlü olma aĢaması; konuya veya soruya herhangi bir Ģey ekleme yok.

- Seviye 2: Basit tartıĢmalar ve alternatif belirlemeler; desteksiz iddialar. - Seviye 3: Bir tartıĢmayı analiz etme, değerlendirme için ciddi çaba sarf etme. - Seviye 4: Teorik çıkarım. Teoriyi kullanarak tartıĢma.

- Seviye 5: Teorik savunmayı güçlendirmek için deneysel kanıt kullanma.

- Seviye 6: Değerlerle analizi birleĢtirme; nesnel analiz ötesinde, öznel ilgiyi de içerme.

Öne sürülen seviyeler; bireylerin hiç eleĢtirel düĢünme yapmadıkları bir aĢamadan eleĢtirel düĢünür olma aĢamasına hangi seviyelerden geçerek geldiklerini göstermektedir.

Alan yazında eleĢtirel düĢünme sürecine iliĢkin çalıĢmalar, eleĢtirel düĢünme süreci içerisinde, belli bir sıraya bağlı olan veya olmayan ve süreç içerisinde sonradan farklılık gösterebilen bazı yol haritaları bulunduğu sonucuna varılabileceğini göstermektedir. Bu yol haritalarının da; bireylerin, süreci baĢarılı bir Ģekilde gerçekleĢtirmeleri ve bireysel ilerleyiĢlerini kontrol etmeleri anlamında faydalı olabileceği düĢünülebilir.