DüĢünme

DüĢünme, insanları diğer canlılardan ayıran en büyük özellik olarak kabul edilen (Dewey, 1910, 4), insanlara saygınlık kazandıran ve bireylerin geleceklerini Ģekillendiren bir beceridir. DüĢünme, insan hayatında büyük öneme sahiptir. Günümüz dünyasındaki mevcut geliĢmeler, bireylerin kendi ayakları üzerinde durabilmeleri için, düĢünme becerilerine sahip olmayı bir zorunluluk haline getirmiĢtir (Akbıyık ve Seferoğlu, 2006, 91; Seferoğlu ve Akbıyık, 2006, 193). Dolayısıyla, düĢünme sürecinin en iyi Ģekilde yerine getirilmesi bireylerin yaĢamı için gerekli ve hayat kalitesini etkileyen bir faktördür (CTC, 2011; Shook, 2002b, 16). DüĢünme, Owolabi‘ye göre (2003, 3) bireylerin inanç ve davranıĢları üzerinde, Gülveren‘e (2007, 44-45) göre de davranıĢ, yargı ve varsayımlar üzerinde etkili bir beceridir.

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlüğüne göre (2005, 92); düĢünme, bir sonuca varmak amacıyla bilgileri incelemek, karĢılaĢtırmak ve aradaki bilgilerden yararlanarak düĢünme üretmek, zihinsel yetiler oluĢturmak ve muhakeme etmektir. DüĢünme; deneyim, gözlem, sezgi, akıl yürütme ve benzeri kanallarla elde edilen bilginin ĢekillendirilmiĢ Ģeklidir (Özden, 2010, 139). DüĢünme, ön bilgi aracılığıyla yeni bilgi oluĢturma sürecidir (Halpern, 1997, 3).

DüĢünmeyi bir sanat olarak ele alan Dewey (1958, 378), bilginin düĢünme sürecinin, yani sanatın bir ürünü olduğunu kabul etmiĢtir. Her durumda deneyimin yeri büyüktür ve bu deneyimler bireylerin bilgi edinmesini sağlar. Sonuçta, bilgi, kullanımı ve geliĢtirilmesi için olanak sağlanırsa –deneyimlerle desteklenirse–, artarak değer yaratır ve ortaya çıkabilmesi için düĢünme, araĢtırma, sorgulama ve geliĢtirme gerekir (Akınoğlu, 2003, 8). Deneyimler ―kendilerinden kavramlar yaratan ve izlenimlerden

12

anlam çıkaran alıcı bir beyne ihtiyaç duyar‖ (Solso, Maclin ve Maclin, 2010, 15). Bu süreci tamamlamak da düĢünmekten geçer.

DüĢünme; bilgi, iĢlem ve çıktıdan oluĢur ve seçim yapma, yorumlama, sindirme, öğrenme ve bilgiyi uygun bir Ģekilde kullanmayı içerir (Halpern, 1997, 3). DüĢünme, mevcut bilgilerden hareketle eldeki bilgilerin ötesine gitme ve anlamlı bağlantılar kurarak sonuçlar çıkarma sürecidir (Yağcı, 2008, 31). Gibson (1998, 308-309) bu beceriyi; bilgi, beceri ve tavırlardan oluĢan, sezgilerin üzerinde, karmaĢık bir süreç olarak açıklamıĢtır. Ayrıca, düĢünme, mevcut bilgi, yeni bilgi, yaratıcılık, genetik ve duyguları içeren karmaĢık bir süreçtir (Hirschorn, 2008, 2). Kısacası, Paul‘un da (2004b) ortaya koyduğu üzere, bu bilgilere de dayanarak, düĢünme ve bilgi arasında yakın bir iliĢki olduğu sonucuna varılabilir. DüĢünme süreci birçok veri gerektiren, karmaĢık bir süreç olarak yorumlanabilir.

DüĢünme, insan beyninde meydana gelen, gözle görünemeyen, ancak sonucunun davranıĢa dönüĢtürülebileceği bir süreçtir. DüĢünme ve karara varma insanların sürekli içerisinde bulundukları bir süreç olarak ele alınabilir (Restak, 1988, 233). Temel anlamda düĢünce zihnimizden geçen her Ģeyi kapsar (Dewey, 1957, 1). Semerci (2003, 65) de düĢünmeyi, zihinsel ve duyuĢsal davranıĢları içeren çok yönlü bir faaliyet olarak tanımlamıĢtır. DüĢünme, mevcut bilgilerin ötesine gitme veya bu bilgilerden yola çıkarak yeni bilgiye ulaĢmayı içeren, bireyin gözlem, deneyim ve duygularını da içeren, zihinsel bir etkinliktir (Aydede, 2009, 41). Ayrıca, düĢünme süreci, problem çözme, imgeleme, akıl yürütme, soyutlama ve yargılama aĢamalarını içerir ve bu aĢamalardaki zihinsel niteliklerin etkileĢimiyle bilginin dönüĢümü sayesinde yeni zihinsel durumun ortaya çıkması sağlanır (Solso vd., 2010, 500). Özdemir de (2005b, 20) düĢünmeyi; benzer Ģekilde; akıl yürütme, problem çözme, irdeleme, yansıtma ve eleĢtirme gibi zihinsel süreçleri içeren, kavram ve olaylar arası bağlantı kurma ve çıkarımlar yapmaya dayanan bir özellik olarak açıklamıĢtır. Kısacası, düĢünme; bireydeki entelektüel özelliklerin geliĢimini destekleyen bir süreçtir (Yağcılar, 2010, 36; CTC, 2011).

DüĢünme, tereddüt, Ģüphe ve karıĢıklığa dayanan bir kavramdır (Dewey, 1910, 4; Dewey, 1957, 12; Yağcılar, 2010, 65)ve bu beceri aynı zamanda dünyayı anlamlandırmanın da bir yoludur (Chaffee, 1997, 47; Çubukcu, 2006, 1). Dolayısıyla, düĢünme eylemi doğruyu bulmak ve tereddütleri ortadan kaldırmak için durumları aklımızdan geçirme ve olası bağlantıları kurma süreci olarak açıklanabilir. DüĢünme

13

mevcut bilgilerden baĢka bir Ģeye ulaĢma ve eldeki bilgilerin ötesine gitmedir. Bu noktadan yola çıkarak, ġahinel (2010, 126) ve Solso vd.‘nin (2010, 501) de değinmiĢ olduğu üzere, düĢünme amaç ve problem doğrultusunda yönlendirilebilen, değiĢken bir süreçtir. Koç (2007, 116) ise düĢünmenin iletiĢime destek olduğundan yola çıkarak, iletiĢimin düĢünmenin aynası olduğunu vurgulamıĢtır. Akınoğlu da (2003, 9), bireylerin iletiĢim becerilerinin geliĢiminin, onların düĢünme becerilerini olumlu olarak etkilediğine değinmiĢtir.

DüĢüncenin sekiz ana unsuru bulunmaktadır ve bunlar; bakıĢ açısı, amaç, tartıĢılan soru, bilgi, yorum ve çıkarım, kavramlar, varsayımlar, ima ve sonuçlardır (Paul ve Elder, 2006, 5). Bireyin bu unsurlara sahip olması ve kullanabilmesi, düĢünme sürecinin baĢarılı bir Ģekilde gerçekleĢmesine olanak sağlar. DüĢünme sürecinin öznel öğeler içermesi ve o anki sosyolojik, psikolojik ve biliĢsel unsurların farklılık gösterebilecek olması, düĢünmenin sonuçlarını bir insandan diğerine veya aynı insanda bir zamandan diğerine farklılık göstermesiyle iliĢkilendirilir.

DüĢünmenin üç önemli özelliği bulunmaktadır. Bu özellikler; düĢünmenin zihinde içsel bir biliĢsel süreç olup, sonuçlarının davranıĢtan çıkarıldığı; biliĢsel sistemde bilgiyi kullanma ve idare etmeyi içerdiği; ve yönlendirilebilir veya çözüme ulaĢmaya yöneltilebilir bir süreç olduğudur (Solso vd., 2010, 501).

DüĢünme, farklı düĢünme yapısı ve türlerinden oluĢan bir süreçtir. Bono (1990, 43) düĢünmeyi, dikey ve yatay olmak üzere ikiye ayırmıĢ; ―dikey düĢünmeyi,‖ bilgiyi sonuca ulaĢmada baĢarı sağlayabilmek için, bireysel haz için kullanma olarak tanımlarken, ―yanal düĢünmeyi‖ de, bilgiyi, bireysel çıkar dıĢında, yeniden biçimlendirme amacıyla cezbedici bir Ģekilde kullanma olarak açıklamıĢtır. ―Dikey düĢünme,‖ daha çok özel durumlarda kullanılan, belli bir sırayı takip eden ve alakalı bilgiye odaklanarak yüksek ihtimalli yolları seçen ve sonu olan bir süreçken; ―yanal düĢünme,‖ daha üretken, belli bir sırayı takip etmeyen, farklı ve çok alakalı olmayan bilgileri de göz önünde bulunduran, olasılıksal ve etraflıca düĢünme yapılan bir süreçtir (Bono, 1990, 37-42).

Doğanay ve Kara (1995, 26-37) ise, düĢünmeyi beĢ boyutta ele almıĢtır:

- Bireylerin kendi biliĢsel süreçlerinin farkında olma durumu olan ―biliĢsel farkındalık‖ boyutu.

14

- EleĢtirel düĢünme ve yansıtıcı düĢünme kimi zaman eĢanlamlı olarak da kullanılır (Houstonisd.org, 2011, 1). Yansıtıcı düĢünme, eleĢtirel düĢünmenin özellikle analiz ve yargı sürecini oluĢturur (Dewey, 1910, 4; Houstonisd.org, 2011, 1) ve herhangi bir düĢünce, bilgi ve onun amaçladığı sonuçlara ulaĢmak için bir bilgi yapısını etkin, tutarlı ve dikkatli bir biçimde kullanmayı içerir (Gülveren, 2007, 15). Sonuç olarak, yansıtıcı düĢünme, eleĢtirel düĢünme stratejilerindendir (Coughlan, 2008, 8; Howe, 2004, 506) ve ‗açık fikirlilik‘ unsuru ile beraber eleĢtirel düĢünmeyi destekler (Caputo ve diğerleri, 1994, 47). Günümüzde her ne kadar benzer olarak düĢünülseler de yansıtıcı düĢünme eleĢtirel düĢünmeye göre daha az düzenli, yapılı, öngörülebilir ve açıktır (Couglan, 2008, 4). Yaratıcı düĢünme ise eleĢtirel düĢünmenin sonucudur (Paul, 2004a).

- Zihinsel iĢlemler olarak da adlandırılan ―DüĢünme Süreçleri‖ boyutu: Bu boyut altında kavram oluĢturma, ilke oluĢturma, anlama, sorun çözme, karar verme, alıĢtırma yapma, düzenleme ve sözel anlatım olmak üzere, bilgi kazanmaya ve bilgiyi iĢleyip üretilmeye yönelik sekiz düĢünme süreci bulunmaktadır.

- Makro düzeydeki düĢünme süreçlerinin hizmetinde kullanılan, mikro düzeyde ―Temel DüĢünme Becerileri‖ boyutu: Bu boyut, düĢünme süreçleri esnasındaki bilgiye dair; odaklaĢma, bilgi toplama, hatırlama, organize etme, analiz etme, birleĢtirme ve değerlendirme becerilerini kapsar.

- DüĢünmenin öğretilmesinin içeriğin öğretilmesinden ayrılamayacağını ortaya koyan ―Konu Alanı Bilgisi‖ boyutu: sonuç olarak öğrenilen tüm düĢünme süreçleri ve becerileri konuları daha iyi anlayabilmek için; konuları daha iyi anlama durumu da daha iyi düĢünebilmek için önemlidir.

Ayrıca, Uğurlu (2010, 10), düĢünmenin kuramcılar tarafından genelde alt düzey ve üst düzey olarak ikiye ayrıldığını öne sürmüĢtür. Udal ve Daniels (1991, 22) ise düĢünmeyi temel ve karmaĢık olarak ikiye ayırmıĢtır. Seferoğlu ve Akbıyık (2006, 199) düĢünme becerilerini; problem çözme, karar verme, eleĢtirel düĢünme ve yaratıcı düĢünme olarak ortaya koymuĢtur. Tishman ve Andrade (tarihsiz) ise iyi bir düĢünür olmanın eleĢtirel ve yaratıcı düĢünebilmekten geçtiğini vurgulayarak, bu iki düĢünme becerisinin önemini vurgulamıĢtır. Özden (2010, 139) en çok bilinen düĢünme Ģekillerini; eleĢtirel düĢünme, bilimsel düĢünme, tümevarımcı düĢünme, tümden gelimci

15

düĢünme ve iliĢkisel düĢünme olarak; Kaloç (2005, 27) problem çözme, yaratıcı düĢünme ve eleĢtirel düĢünme olarak; Gülveren ise (2007, 11) yaratıcı düĢünme, eleĢtirel düĢünme, yansıtıcı düĢünme ve problem çözme olarak ele almıĢtır.

Bazı bilim adamları için, düĢünmenin farklı düĢünsel süreçlerden oluĢtuğunu öne sürmüĢ, bu düĢünsel süreçlerin düĢünme becerilerinden oluĢtuğunu varsaymıĢlardır: Bunlar, eleĢtirel düĢünme, sorun çözme, okuduğunu anlama, yazma, bilimsel düĢünme ve yaratıcı düĢünmedir (Güven ve Kürüm, 2006, 79).

Elde edilen, düĢünmeye dair tüm bu bilgiler ıĢığında; düĢünmenin belli bir ön bilgi ve farklı becerileri gerektiren, karmaĢık bir süreci içeren, nihai sonucun sözel veya fiziki dıĢavurumlarla ifade edilebileceği bir beceri olarak ifade etmek mümkündür. DüĢünme becerisi kiĢiden kiĢiye değiĢiklik gösterir. Üst düzey düĢünmeye ulaĢılması farklılık yaratmak ve hayat boyu geliĢim ve baĢarıyı sağlamak için önemlidir. EleĢtirel düĢünme birçok düĢünür tarafından yapılan tanımlamalarda, düĢünmenin önemli bir çeĢidi olarak yer bulmuĢtur. DüĢünme sürecini bilinçli bir Ģekilde ele almayı ve düĢünmeyi kapsayan ―üst düzey düĢünme‖ eleĢtirel düĢünmedir (Ġrfaner, 1997, 71; Güven ve Kürüm, 2006, 76, 79, 82; Gheith, 2007, 8; Tümkaya, 2011, 217; Nosich, 2012, xv). EleĢtirel düĢünmenin, düĢünmenin iyi geliĢtirilmiĢ ve güçlü bir düĢünme biçimi olması (Çubukcu, 2006, 3) ve birçok düĢünme becerisini içermesi (Houstonisd.org, 2011, 1), eleĢtirel düĢünmenin farkını ortaya koymaktadır.

DüĢünme ve eleĢtirel düĢünme arasındaki fark Ģu Ģekilde tablolaĢtırılabilir (Lipman, 1988, Aktaranlar: Akbıyık, 2002, 10 ve Yağcı, 2008, 35).

Tablo 1. DüĢünme ve EleĢtirel DüĢünme Arasındaki Farklılıklar

DüĢünme EleĢtirel DüĢünme

Tahmin etme Tercih etme Gruplama Ġnanma

Çıkarımda bulunma ĠliĢkileri fark etme

Nedensiz seçenekler sunma Ölçütsüz yargılama

Yordama Değerlendirme Sınıflama Varsayma

Mantıksal çıkarımda bulunma ĠliĢkileri fark etme

Seçenekleri nedenleriyle birlikte sunma Ölçütlü yargılama

Kısacası, düĢünme genel anlamda tüm zihinsel aktiviteleri içerirken, eleĢtirel düĢünme kontrollü ve bir amaca yönelik olan düĢünme biçimidir (Yağcı, 2008, 35).

16