Öğretmen Faktörü

EleĢtirel düĢünme sürecinin önemli faktörlerinden bir diğeri de, tüm süreci kontrolünde tutan, ―öğretmenlerdir.‖ Öğretmenler, eleĢtirel düĢünmeyi öğretme ve destekleme sürecinde önemli role sahiptirler (Pogrow, 1988, 84; Kabilan, 2000; Özdemir, 2005a, 6; Alkaya, 2006, 108; Büyükkantarcıoğlu, 2006, 13; Demir, 2008, 117; Yağcı, 2008, 198; Uğurlu, 2010, 23; Vieira ve diğerleri, 2011, 52-53). Dolayısıyla, öğretmenlerin bu amaç doğrultusundaki eğitim ve emekleri önemlidir (Smolucha, 1989, 3;Özden, 2010, 145). Öğretmenler, öğrencilerinin eleĢtirel düĢünme engellerini belirleyebilmesi ve ortadan kaldırabilmesi, eleĢtirel düĢünmenin geliĢtirilmesinde ve öğretilmesinde önemli görülmektedir (Korkmaz, 2009, 2; Semerci, 2010, 860). Thompson (2011, 2) da öğretmenlerin iĢi kolaylaĢtırıcı ve destekleyici pozisyonda olmaları gerektiğine değinmiĢtir. Dolayısıyla, öğretmenlerin öğrencilerinin eleĢtirel düĢünmelerini geliĢtirmeleri için yapması gerekenlerden biri; öğrencilerin eleĢtirel düĢünme becerilerinin önünde engel teĢkil eden doğal direniĢlerini kırmaktır ve bunun için öğretmenlerin bu direniĢin farkına vararak, ortadan kaldırılmasına olanak ve destek sağlamalarıdır (Akınoğlu, 2003, 7). Bunun yolu da iyi bir öğretmen-öğrenci iletiĢim ve iliĢkisinden geçer (Smolucha, 1989, 8; Keeley, Shemberg, Cowell ve Zinnbauer, 1995, 140; Yağcılar, 2010, 36) ve bunun için de öğretmenlerin, öğrencilerin eleĢtirel düĢünme süreçlerini oluĢturan biliĢsel ve zihinsel süreçlerinin farkında olmaları gerekir (Iakovos, 2011, 84). Dolayısıyla, öğretmenler açısından, öğrencilerin, eleĢtirel düĢünmelerini geliĢtirebilmek için atılabilecek adımlardan biri, öğrenciler ile iliĢkilerin ve iletiĢimlerinin iyi olmasıdır. Bunun yanında, eleĢtirel düĢünür olan öğretmenler, derslerini daha iyi hazırlayıp, öğrencilere daha faydalı olabilmek için; kendilerin öğretmen yönünü tanımalı, eğitim içeriği ve süreç stratejilerini belirlemeli ve öğrencilere rehberlik etmelidirler (Kienzler ve Smith, 2005, 71). Bu sebeple, öğretmenlerin, eleĢtirel düĢünme becerilerini öğretmede baĢarılı olabilmeleri için, kendilerinin de bu beceriye sahip olmaları gerekmektedir (Smolucha, 1989, 7; Akınoğlu, 2002, 14; Aybek, 2006, 175; Ergin, 2006; Seferoğlu ve Akbıyık, 2006, 199; Koç, 2007, 134; Türkmen-Dağlı, 2008, 247; Yağcı, 2008, 199; ÇalıĢkan, 2009, 60; Korkmaz, 2009, 11; Akdere, 2012, 151-152). Ancak, öğrencilerinin eleĢtirel düĢünme becerilerini geliĢtirecek olan öğretmenlerin bu beceriye sahip olmaları durumu, büyük oranda onların almıĢ oldukları eğitime bağlıdır. Özetle, öğretmenlerin, öğretmen adayı

68

oldukları dönemde, kendi eleĢtirel düĢünme engellerinin belirlenerek giderilmesi veya hizmet içi eğitimler almaları ve eleĢtirel düĢünme becerilerinin geliĢtirilmesi, meslek hayatlarına eleĢtirel düĢünebilen bireyler olarak baĢlamalarını sağlayarak, kendi öğrencilerinin de eleĢtirel düĢünme engellerini belirlemede ve geliĢtirmede daha yeterli olmalarında yardımcı olur (Cotton, 1991, 10; Akbıyık, 2002, 72; McBride vd., 2002a, 30; Gürkaynak ve diğerleri, 2003, 31; Kaloç, 2005, 107; Özdemir, 2005a, 7; Paul, 2005, 32; Alkaya, 2006, 108; Büyükkantarcıoğlu, 2006, 13). Özetle, eleĢtirel düĢünmeyi öğretmek büyük önem arz eder ve bu noktada öğretmenin rolünün büyük olmasından dolayı öğretmenlerin eleĢtirel düĢünme seviyelerinin yüksek olması da önemlidir.

Benzer Ģekilde, ÇalıĢkan (2009, 60), Ergin (2006), Koç (2007, 134) ve Korkmaz (2009, 12) da, öğretmenlerin baĢarılı bir Ģekilde eleĢtirel düĢünmeyi öğretebilmeleri için kendilerinin de eleĢtirel düĢünür olmaları gerekliliğine değinmiĢ, aynı zamanda öğretmenlerin eleĢtirel düĢünmeyi öğretmede öğrencilerin iĢlerini kolaylaĢtıran;

…anlamları araştıran, neden ve kanıtları isteyen, işbirliğini kolaylaştıran, karışıklık yaratacak tartışmaları engelleyen, başkalarının söylediklerini dinlemeye teşvik eden, verimli karşılaştırmalara, zıtlıklara yol gösteren, çelişkileri ve tutarsızlıkları vurgulayan, çıkarsamaları ve sonuçları aydınlığa çıkaran sorular [sormaları]

gerekliliğini ortaya koymuĢtur (Koç, 2007, 133).

Öğretmenlerin aktif rol oynaması gereken diğer hususlar da; öğrencilere aktif öğrenmeyi ve düĢünceyi dile getirmeyi öğretme, giriĢimciliği teĢvik etme, dersleri geliĢime göre programlama, öğrenmeye teĢvik etme ve öğrenmek için olumlu bir sosyal ortam hazırlamaktır (Sadler ve Whimbey, 1985, 199). Kabilan (2000), eleĢtirel düĢünme sınıflarındaki öğretmen rollerini; düĢünme, yönlendirme –Büyükkantarcıoğlu da (2006, 12) eleştirel düşünmede öğretmenin bir yönlendirici olduğunu belirtmiştir–., bir iĢe baĢlatma, yardımcı olma ve teĢvik olarak sıralamıĢ, bilgi aktarımı ve sınava yönelik öğretim yapmamaları gerekliliğini ortaya koymuĢtur. Özdemir (2005a, 7) ise, kolaylaĢtırma, motive etme ve desteklemeyi eleĢtirel düĢünmedeki öğretmen rolleri olarak öne sürmüĢtür. Ek olarak, Oğuz (2007, 206), öğrencileri daha fazla öğrenmeye teĢvik etmenin ve meraklarını gidermenin, öğrencilerin anlama ve düĢünme süreçlerini geliĢtirmek için önem arz ettiğini belirtmiĢtir. Ayrıca, öğretmenlerin öğrencilerine eleĢtirel düĢünmeyi öğretebilmeleri için; soru sorma, planlama, yanıt verme ve model olma da önemlidir (Costa, 1991).

69

Öğrencilere ders içi ve dıĢında model olarak örnek oluĢturmak da önem arz eden bir unsurdur (Smolucha, 1989, 3; Paul vd., 1997, 7-8; Seferoğlu ve Akbıyık, 2006, 199; Akdere, 2012, 152). Dolayısıyla, öğretmenlerin örnek sergilemesi önemli bir unsurdur (Dam ve Volman, 2004, 373; Howe, 2004, 523; Tishman ve Andrade, tarihsiz). Gürkaynak ve diğerleri de (2003, 11) öğrencilere model olma ve rehberlik etmenin önemini vurgulamıĢtır.

Thompson (2011,6) ise eleĢtirel düĢünmeyi geliĢtirmek için yapılması gerekenleri Ģu Ģekilde sıralamıĢtır:

- Öğretmen-merkezli ve öğrenci-merkezli eğitimin karıĢımını iyi ayarlama, - Çıktıdan çok süreç üzerine eğilme,

- Öğrenmeden çok düĢünmeyi destekleme/geliĢtirme, - Uygun olandan çok ihtiyaç olana odaklamak,

- GeçmiĢte ne olduğunu, bugünü nasıl etkilediğini ve gelecekte neye sebebiyet vereceğini inceleme.

Dolayısıyla, öğretmenlerin sınıfta birer organizatör görevi üstlenerek sınıfın her bir açısını göz önünde bulundurmaları gerekmektedir.

Wolcott vd. (2002, 92) de, farklı araĢtırmacıların, düĢünmeyi geliĢtirme amacıyla yapmıĢ oldukları bir araĢtırma sonucunda ortaya çıkan eleĢtirel düĢünmeyi geliĢtirme modellerinin ortak temalarını ortaya konulmuĢtur. Buna göre,

- EleĢtirel düĢünme becerilerinin az karmaĢıktan çok karmaĢığa göre sıralanabileceği,

- Öğrencilerin daha karmaĢık becerilerden önce daha az karmaĢık becerileri geliĢtirmeleri gerektiği,

- Öğrencisinin yeterli seviyede eleĢtirel düĢünme becerisine sahip olması gerektiği,

- EleĢtirel düĢünme becerisinin yavaĢ geliĢen bir beceri olduğu,

- EleĢtirel düĢünme geliĢimi için bireylerin zamana ihtiyacı olduğu Ģeklinde belirlemiĢtir.

Angelo‘ya (1995, 6) göre, eleĢtirel düĢünmenin geliĢtirilebilmesi için, öğretmenlerin;

- Eski ve yeni bilgiyi bağdaĢtıran, iyi planlanmıĢ, hedefli ve enteraktif öğrenci tartıĢmaları için zaman ayırmaları,

70

- Problem çözme metot ve prosedürlerini açıkça öğretmeleri, alıĢtırma yaptırmaları ve problem çözme becerilerini değerlendirmeleri,

- Öğrenci dikkatlerini ve düĢüncelerini kontrol etmek için belirli stratejileri anlatmaları, model olarak uygulamaları ve bu stratejileri kullanmaları konusunda öğrencilere olanak sağlamaları ve değerlendirme yapmaları gerekmektedir. Bunun yanında Cotton (1991, 10) eleĢtirel düĢünmeyi geliĢtiren unsurların; bireylere tanınan zamanın geniĢ olması, üst düzey sorular sorma ve yönlendirmek/desteklemekten geçtiğine değinmiĢtir.

Potts ise (1994) eleĢtirel düĢünme öğretiminde kullanılabilinecek yöntemleri Ģöyle sıralamıĢtır:

- Bilgiler arasındaki analojileri bulundurma,

- Öğrencilerin problem çözerken verilen bilginin gerekliliğini ve uygunluğunu araĢtırmalarını sağlama,

- Problemlerin farklı çözüm yollarını isteme, - Öğrencilere yeterince zaman tanıma,

- Öğrencilerden kazandıkları becerileri farklı durumlara uyarlamalarını isteme. Potts‘un ortaya koymuĢ olduğu bu yöntemler, eleĢtirel düĢünmeyi öğretirken kullanılabilinecek bazı önemli noktalar olarak ele alınabilir. Seferoğlu ve Akbıyık da (2006, 199) problemlerin farklı çözüm yollarını isteme, öğrencilerden kazandıkları becerileri farklı durumlarda kullanmalarını isteme, öğrencilerin karmaĢık sorulara yanıt verebilmeleri için onlara yeterli süre tanıma, tartıĢma ve çeliĢkilere hoĢgörülü sınıf ortamı oluĢturma ve öğrencilere model olmanın eleĢtirel düĢünmeyi öğretmede önemine değinmiĢtir. Ek olarak, Potts (1994) öğrencilere kategori kuralları oluĢturmaları ve kategorileri keĢfetmeleri için fırsat tanınmasının, öğrencilerin sınıflarda karĢılaĢtıkları problemlerle gerçek hayattakilerin tutarlı ve yakın olmasının ve eleĢtirel düĢünmenin öğretildiği çevrede iletiĢimin sağlanması ve iletiĢimin teĢvik edilmesinin eleĢtirel düĢünmeyi öğretmede faydalı olduğunu ileri sürmüĢtür. Benzer Ģekilde, Halpern (1997, 8) ve Kabilan (2000) da eleĢtirel düĢünür olabilmek için, öğrencilerin gerçek hayatta karĢılaĢılacak problemlerle karĢılaĢtırılmalarının önemine değinmiĢtir. Diğer taraftan, Tishman ve Andrade (tarihsiz) de, sorgulamayı hedefleyen sınıflarda; model oluĢturma, metot ve amaç konusunda açıklayıcı olma, iletiĢime ortam hazırlama ve geri beslemenin sağlamanın önemine değinmiĢtir. Ayrıca, öğrencilerin kendilerini ifade etmelerine

71

olanak verme ve onların fikir ve görüĢlerine saygı duyma da eleĢtirel düĢünmeyi destekler (Kabilan, 2000).

Diğer taraftan, öğretmenlerin yapması gerekenler Lee (2004, 51-52) tarafından Ģu Ģekilde açıklanmıĢtır: Öğretmenler; çoklu bakıĢ açıĢı kullanmalı; içeriği dikkatli seçmeli; öğrencilerin farklı bakıĢ açılarıyla bakmalarını sağlamalı (Aydede, 2009, 46); sınıf içi tartıĢmayı teĢvik etmeli; bilimsel düĢünmeyle ilgili model oluĢturmalı; öğrencilerin fikirlerini dile getirmeleri için teĢvik etmeli; öğrencileri sorgulama konusunda cesaretlendirmeli; öğrenci ve problem temelli ve iĢbirlikli öğrenme ortamı sağlamalıdırlar.

Özetle, sınıflarında genel anlamda eleĢtirel düĢünmeyi destekleyen ve sistematik olarak ―niçin‖ sorusunu sorarak öğrencileri eleĢtirel düĢünmeye güdüleyen öğretmenler, öğrencilerin biliĢsel geliĢimlerine önemli katkıda bulunur ve eleĢtirel düĢünmeye karĢı olumlu tutumlarını da arttırarak eleĢtirel düĢünme geliĢimine destekte bulunurlar (Akınoğlu, 2003, 20; Seferoğlu ve Akbıyık, 2006, 198). EleĢtirel düĢünme becerilerinin derslerde sürekli olarak kullanılması, Seferoğlu ve Akbıyık (2006, 198-199) tarafından öğrencilerin eleĢtirel düĢünme sürecine katılmalarını arttıran bir unsur olarak belirtilmiĢ, bu becerilerin kullanılmamasının bu becerilerin kaybolmasına sebebiyet vereceği vurgulanmıĢtır.

EleĢtirel düĢünme sürecine zarar verebilecek öğretmen davranıĢları ise; öğrencinin dinlenmemesi ve bölünmesi; farklı fikirler konusunda öğrencilerin güvenlerinin kırılması; öğrenci fikirlerinin desteklenmemesi; konuların üstünkörü anlatılıp geçilmesi; yeni fikirlere açık olunmaması; planlı ve yapılandırılmıĢ soru sorulması; ve öğrencilerle yalın ve basit bir iletiĢim ve iliĢki kurulması olarak açıklanmıĢtır (Lee, 2004, 51). Dolayısıyla, öğretmenlerin iĢin kolayına kaçmadan, kuramsallığı da iĢin içine katarak eğitim vermeleri, hem kendilerinin hem de öğrencilerinin düĢünsel etkinliklere yönelmeleri (Karakoç, 2011, 21) ve bu süreci sınıflarda kullanmaları önem arz eder (Shermis, 1992, 18-19).

Her bir öğretmen ve eğitim sorumluluğu taĢıyan herkesin eleĢtirel düĢünmeyi öğretmede görevleri bulunmaktadır ve dolayısıyla da eleĢtirel düĢünme üzerine eğilmeleri gerekmektedir (Akınoğlu, 2003, 8, 19; Büyükkantarcıoğlu, 2006, 13). Okul yöneticilerinin ve müfettiĢlerin düĢünme becerilerine sahip olmaları da öğrencilere uygun ortamların hazırlanabilmesi açısından önem arz eder (Akınoğlu, 2003, 19).

72

Yardımcı ve eğitimcilerin bireylerin eleĢtirel düĢünmelerine destek olabilmeleri için yapabilecekleri Ģeyler Brookfield (1997, 72-88) tarafından Ģu Ģekilde sıralandırılmıĢtır;

- Bireylerin değerli olduklarını kabul etmek ve hareket ve kelimelerle bunu onlara hissettirmek,

- Bireylere yardım edebilmek ve doğru bir Ģekilde yönlendirebilmek için, onları dikkatlice dinlemek,

- Bireylerin gayretlerini desteklemek ve bunu onlara göstermek,

- Bireylerin diğerleri tarafından nasıl algılandıklarını gösterebilmek için, onların fikir ve eylemlerine ayna tutmak, yansıtmak,

- Bireyleri eleĢtirel düĢünme yapmaya teĢvik etmek, - Bireylerin geliĢimini devamlı olarak değerlendirmek,

- Bireylerin motive olmaları, kendilerini bir yere ait hissetmeleri ve destek alabilmeleri için, sosyal Ģebeke oluĢturmalarına yardımcı olmak,

- EleĢtirel eğitimci olarak, bireylere sorgulamadan kabul ettiklerini fark etmelerini sağlamak,

- Bireyleri, kiĢisel öğrenme stillerinin farkına vardırarak, eleĢtirel düĢünmeyi nasıl öğrendiklerinin farkına vardırmak,

- Açık, tutarlı, dürüst, iletiĢime açık, kesin ve herkese açık bir Ģekilde eleĢtirel düĢünme modeli oluĢturarak bireylerin öğrenmelerine destek olmak (Dam ve Volman, 2004, 373; , Elder ve Bartell, 1997, 7-8; Howe, 2004, 523).

Tüm bu maddeler, eğitimci ve yardımcıların bireyleri eleĢtirel düĢünür yapmada faydalanabilecekleri faaliyetlerdir.

Sonuç olarak, eğitimcilerin eleĢtirel düĢünürler yetiĢtirirken yapmaları gerekenler; destek vermek, zorlamak ve bakıĢ açısı kazandırmak olarak üç baĢlık altında toplanmıĢtır (Daloz, 1986, 213). EleĢtirel düĢünmeyi öğrenmede destek olurken dikkate alınması gereken bazı noktalar; eleĢtirel düĢünmeyi öğretirken standart bir model bulunmaması, bu sürecin farklı metot ve materyallerle gerçekleĢtirilebilecek olması, mükemmel seviyeye gelmesinin imkansız olması, öğrenenin tatmin olmasının bu beceriyi öğretirken tek kıstas olmaması ve risk almanın önemli olmasıdır (Brookfield, 1997, 233-235). Huitt (1998) ve ġahhüseyinoğlu (2007, 266) da eleĢtirel düĢünme öğretiminde standart bir model bulunmadığının ve herhangi bir metodun eleĢtirel düĢünmeyi öğretmede yeterli olmadığının üzerinde durmuĢtur. Özetle, eleĢtirel

73

düĢünme eğitimi uzun zaman gerektiren (Shor, 1980, 270; Pogrow, 1988, 82; Cotton, 1991, 10; Baker ve Rudd, 2001, 182; Lynch ve Wolcott, 2001, 5; Wolcott vd., 2002, 92; Paul, 2005, 37; Coughlan, 2008, 10; Moon, 2008, 95; Rana, 2011, 4) ve her zaman geliĢen bir süreçtir (Paul, 2004a).