AÇIKLAYICI TÜR (explanation genre)

Açıklayıcı türün temel amacı, geçmişi açıklamak ve analiz etmektir. Coffin‟e (2006) göre, açıklayıcı türde (explanation genre) hem anlatı hem tartışmacı anlatım vardır. Daha önce de bahsettiğimiz gibi Coffin (2006), tarihsel metin yazma biçimlerini anlatı (narrative) ve tartışma (argument) olmak üzere iki biçime ayırmıştır. Ancak, ona göre, tarih eğitiminde “analiz” teriminin tartışma ve açıklama olarak ele alındığı için metin tipleri içerisinde açıklama türünün de özel bir önemi olduğunu belirtmektedir.

Leinhardt (1997: 221–227) açıklama yapmayı 4 biçimde ele almıştır. Ona göre, günlük yaşamın önemli bir parçası olan ve sıklıkla kullanılan açıklama, “bir şey nasıl çalışır?” şeklinde direk sorulara cevap verir. Bu yaygın açıklamadır.

Disiplinle ilgili açıklamalar ise; zaman ve mekân arasında ortaya çıkar, uzun ve resmidir. Disiplinle ilgili açıklamalar günlük yaşam ile ilgili pratik bilgiler sağlamaz fakat gerçek bir biçim içerisinde gerçek bilgi verir. Disiplinle ilgili açıklamalar birbirinden farklıdır çünkü farklı disiplinler farklı prensipler ya da teorileri kullanır. Kanıt kullanımı da farklıdır.

Kendi kendine açıklamalar, bireysel açıklamalardır ve kişiye anlam kurması, eski ile yeni bilgiyi kaynaştırması için izin verilen açıklamalardır.

Öğretici açıklamalar, öğretmen ve metinlerin öğrenmeye katkılarıdır. Bu açıklamalar öğretmek için oluşturulur. 3 yolla yapılır:

1. Nakletme, düzenleme, ikna etme, gösterme

2. Disiplin içerisinde soru sorma ve açıklama modelleri vardır. 3. Üst-bilişsel davranışların ipuçlarını verir.

Öğretici açıklamalar, öğrencilerin anlamasına, öğrenmesine ve bilgiyi kullanmasına yardım etmek için kavramları, yöntemleri, olayları, fikirleri, problem sınıflarını düzenler. Öğretici açıklamalar, disiplin temelli kanıt kurallarını, kişisel deneyimleri, metinleri, analojileri ve dışsal betimlemeleri kullanır. Tarih içerisinde öğretici açıklamanın kullanılmasını gerektiren 4 temel durum vardır: olaylar(events), yapılar (structures), temalar (themes), ve üstsistemlerdir (metasystems).

Tarih içerisinde olayların açıklanması, aktörleri, eylemleri ve nedensel bağlantıları içerir. Olaylar zaman ve mekân ile bağlantılı hükümetlerin veya insanların faaliyetlerini gösterir Tarih içerisinde sosyal ve fiziksel yapılar ise; daha fazla açıklayıcı özellikler ile birlikte hükümet sistemleri, ekonomik, politik ve sınıf yapıları gibi sosyal sistemleri içerir. Savaşlar ve biyografiler olayların örneği iken, hükümetler ve sosyal

organizasyonlar (örneğin, kilise), yapıların örneğidir. Yapılar olaylardan etkilenmesine rağmen, yapılar hakkındaki öğrenme ve öğretme anlatıdan ziyade bilgilendirici ve betimleyici (expository-descriptive) bir dil kullanılır.

Tarihsel temalar, açıklamada tarihsel anlamanın gerçekleşmesi için merkezi noktada yer alır (Kuzey ve Güney arasındaki ilişki, güç, uzlaşma). Temalar, tarihçiler için yorumlayıcı özelliklerdir. Güç ve özgürlük(politik tema), ekonomik tema, tarihsel sitem ve eylemler içerisinde açıklanır ve nakledilir.

Üstsistemler, üstbilişsel yapılarla ilgilidir ve tarih yazımının araçlarıdır (analiz, sentez, hipotez oluşturma, perspektif oluşturma ve yorumlama). Bu araçlar öğrenciye tarihçinin nasıl düşündüğünü, olayların sebeplerini, yapılarını, temalarını yani tarih disiplinin epistemolojisini anlamalarına yardım eder. Tarih içerisinde üst sistemler, öğrencilerin hem öğrenmeleri hem de kullanıldıkları durumları bilmelerinin lazım geldiği disiplin stratejileridir (Leinhardt, 1997: 221–227; Leinhardt, Stainton ve Virji, 1994: 80).

Özellikle 9. ve 10. sınıf öğrencileri tarafından yazılan bu tür metinlerde öğrencilerin tarihsel bilgilerini ve anlamalarını neden- sonuç ilişkilerini analiz ederek, çoklu nedensellik ilişkisi içerisnde bireylerin etkisini, fikirlerin etkisini belirterek göstermeleri istenir. Avustralya tarih müfredatında “olayları, olayların sosyal politik ve kültürel gelişmelerini ve bunun Avustralya toplumu üzerindeki etkilerini açıklayınız” şeklinde ifadelere yer verilmektedir (Coffin, 2000). Ülkemizde tarih programlarında “İstanbul‟un fethinin sebeplerini, fetih sürecini ve fethin sonuçlarını kavrar”, “II. Mehmet (Fatih) Döneminin siyasi ve askeri faaliyetlerini açıklar” gibi kazanımlara yer verilmiştir. Açıklama türünde, tarihsel hikâyeleme (historical account) türünden farklı olarak, basit bir neden sonuç ilişkisi değil, çoklu nedensellik üzerinde durularak olaylar irdelenir. Ayrıca tarihsel hikayeleme türünde nedensellikle birlikte zamna sıralaması da metin düzenlemesinde temel kriter iken, açıklayıcı türde zaman çizgisi çıkarılabilir. Böylece olayların arka planında yer alan nedenler uzun vadede ilişkilendirilir. Aslında açıklayıcı tür, kaydedici tür ve tartışmacı tür arsında bir köprü vazifesi görmektedir (Coffin, 2000). Açıklama türünde öğrenciler metin organizayonda ve dil kullanımında tarihsel söylem bilincinde olmalıdırlar.

Carretero ve arkadaşları (1991); tarih içerisinde 2 ayrı açıklama türünden bahsetmiştir:

1- Bir önceki durumlara gönderme yapan nedensel açıklama (casual explanation)

2- Geçmişten ziyade geleceğe gönderme yapan ve bir olayın sonuçlarını gösteren maksatlı açıklama (intentional explanation). Onlara göre tarih içerisinde bu açıklama türüne daha fazla yer verilmektedir (Achugar ve Schleppegrell, 2005: 300).

Coffin, (2006) ise, açıklayıcı türü “birbirini takip eden sebepsel açıklama (factorial explanation)” ve “sonuçsal açıklama (consequential explanation)” olmak üzere iki alt türe ayırmıştır.

3.7.2.1. Nedensel Açıklama

Nedensel açıklamanin amacı, bir olayın ya da sonucun oluşmasına neden olan faktörleri açıklamaktır. Aşağıda Coffin (2000)‟ den alınan bu metin 9. sınıf öğrencilerinin öğretmenleriyle birlikte I. Dünya Savaşı ünitesinin bir kısmında oluşturdukları bir örnek metin nedensel açıklama türü metin tipini göstermektedir.

I. Dünya SavaĢında zorunlu askerliğe niçin çok fazla tepki oldu? Sonuç I. Dünya Savaşı boyunca zorunlu askerliğe önemli ölçüde tepki

gösterilmesinin nedeni şunlardır: farklı gruplar arasında savaşa muhalefet, artan hükümet gücünden korkma ve ekonomik nedenler. Neden 1 Savaşa çok fazla muhalefet edilmesinin nedenlerinden birisi, ilgili

insanların farklı grup çeşitliliğidir. Örneğin devrimci sosyalistler gibi pek çok insan savaşın adaletsiz olduğunu düşünüyordu. Çünkü kapitalistler işçi masraflarından kazanç elde ediyorlardı. Bu nedenle ücretler artıyor maaşlar düşüyordu. Bir de insanlar diğerlerini öldürme ya da öldürülmeye gönderme hakkına sahip olmadıklarına inanıyorlardı. Zaten pek çok kayıp vardı, ilave can kaybına karşı direniyorlardı. Ek olarak, geçiminden diğer bir şahsın sorumlu olduğu ailevi ve kişisel pek çok problemlere sahip kişiler de zorunlu askerliğe karşı çıkıyorlardı. Diğer karşı çıkanlar da İngilizler tarafından bastırılan Paskalya Ayaklanmasını desteklemiş İrlandalı Avusturyalılardı.

Neden 2 İkinci neden artan hükümet gücünden korkmaktır. Bir boyutu konuşma