ŞENDURAN, F. *; AMMAN, M. T. **;
* Marmara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü ** Marmara Üniversitesi, Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu Giriş
Sporun toplum içerisinde işgal ettiği yer gün geçtikçe artmaktadır. Spor, bir yandan modern yaşamın hazırladığı teknolojik kolaylıklar nedeniyle ortaya çıkan hareketsiz yaşama karşı bir alternatif, sağlıklı kalabilmenin bir yolu, bir yandan insan vücudunun limitlerini zorlayan bir çaba, bir yandan da ruhsal sağlık için düzenli icra edilmesi gerek bir faaliyet olmuştur. Zihinsel ve fiziki açıdan daha sağlıklı nesiller yetiştirerek gelişimlerini sağlamak toplumun önemli görevleri arasında yer almaktadır. Toplumda bireyler, fiziksel görünümleri olduğu kadar tutum, fiziksel becerileri ve davranışları itibariyle de birbirlerinden farklılıklar gösterirler. Yaşanan olaylar, durum karşısında ortaya konan hareketler, duygular ve düşünceler insanların birbirlerinden farklı olduklarını gösteren çeşitli unsurlardır (4). Eğitim, toplumun gelişimi için vazgeçilmez temel kurumlardan birisidir. Bireylere gelecekte karşılaşabilecekleri problemlerin üstesinden gelebilecek becerileri kazandırmak eğitimin öncelikli hedefidir. Öğrencilere bu becerileri kazandırmak ancak problem çözmenin, eğitimin merkezinde olmasıyla mümkün olabileceği düşünülmektedir (9). Eğitim sisteminde, öğrenci- lerin öğrenim başarılarının arttırılmasına ve başarısızlıklarının azaltıl- masına yönelik tedbirler sürekli önemini daha da arttırmaktadır. Sportif faaliyetlerin nitelikli öğrenci yetiştirilmesinde önemli katkılar sağladığı düşünülmektedir. Sportif faaliyetlerin, özellikle sürekli icra edilen ant- renmanların eğitim-öğretime, bireyin sosyal gelişimine ne düzeyde etkide bulunduğu, sporcu öğrenci ile sporcu olmayan öğrencinin aynı ortam ve şartlar altında problem çözme becerilerinin seviyesinin bilim- sel yöntemlerle incelenmesi, ebeveyn, spor ve eğitim bilimciler için önemli kaynak noktalarından birini oluşturmaktadır. Çalışmada yaş ortalamaları 16,4±0,5 olan 318 sporcu, 495 sporcu olmayan ortaöğre- tim öğrencisinin karşılaştıkları sorunlar karşısında ortaya koymuş oldukları problem çözme becerisi algıları değerlendirilmiştir.
Amaç
Bu çalışmada ortaöğretim kurumlarında eğitim-öğretim gören sporcu olan ve sporcu olmayan öğrencilerin problem çözme algıları arasındaki ilişkiler değerlendirilecektir. Araştırmanın temeli, “Sporcu olan ve sporcu olmayan öğrencilerin problem çözme becerileri arasın- da anlamlı bir fark var mıdır ?” sorusuna dayanmaktadır. Çalışma sonucunda planlı ve sürekli antrenman yapan sporcu öğrenciler ile aynı yaş grubunda olan ve aynı ortamda yaşayan sporcu olmayan öğrencilerin, karşılaştıkları problem durumunu nasıl algıladıkları ve ne tür çözüm yaklaşımlarını kullandıkları incelenecektir.
Yöntem
Araştırma, ilişkisel tarama modeline uygun tarzda hazırlanmıştır. Tarama modelleri, geçmişte yada halen var olan bir durumu var oldu- ğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Bu modelde esas olan var olan durumu değiştirmeksizin gözleyebilmektir. İlişkisel tarama modelleri ise; iki ve daha çok sayıdaki değişken arasında birlikte değişim varlığını ve/veya derecesini belirlemeyi amaçlayan araştırma modelleridir (7). Çalışmada güvenilirliği ve geçerliliği daha önceden sınanmış olan Problem Çözme Envanteri kullanılmıştır. Sporcu olan ve sporcu olmayan grupların problem çöz- me becerisi algıları arasında anlamlı bir fark olup olmadığını değer- lendirmek amacıyla bağımsız grup t-testi uygulanmıştır.
Çalışmaya 1100 öğrenci katılmış, cevaplama hatası olan, ölçekle- rin güvenlik toleranslarına uymayan ve kendi istekleri ile çalışmaya
dahil olmak istemeyen öğrenciler değerlendirme dışı bırakılmıştır. Toplamda 813 öğrenci araştırmanın temelini oluşturmuştur. Sporcu öğrenciler örnekleme dahil edilirken; bir hafta boyunca günde 1,5 saat- ten az olmamak koşulu ile en az 5 gün antrenman yapan ve Milli Eğitim, İl Müdürlükleri, Federasyonlar tarafından organize edilen müsabakalar iştirak eden öğrenciler değerlendirilmiştir. Bu şartlara uygun çeşitli spor branşlarına mensup 318 sporcu öğrenci çalışma kapsamına alınmıştır. Spor yapmayan öğrencileri ise; aynı okulun farklı sınıflarında okuyan 495 öğrenci oluşturmuştur.
Veri Toplama Aracı
Çalışmada, araştırmacı tarafından geliştirilen “Kişisel Bilgi Formu”, problem çözme becerisi algıları için “Problem Çözme Envanteri” kulla- nılmıştır. Kişisel bilgi formu, araştırmacı tarafından sporcuların kişisel bilgilerini ölçmek amacıyla oluşturulmuştur. Bu formda kişinin yaş, sporcu olup olmadığı, yaptığı spor dalı olmak üzere 3 kişisel bilgi sorusunu cevaplaması istenmiştir.
Problem Çözme Envanteri (PÇE), P. Heppner ve C. Petersen ta- rafından, çeşitli araştırmalar sonucu ortaya çıkan “genel yönelim”, “problemin tanımı”, “alternatif üretme”, “karar verme” ve “değerlendir- me” gibi problem çözme aşamaları göz önünde bulundurularak, kişinin problemlerini çözebilme yeterliği konusunda kendisini nasıl algıladığı- nın yanı sıra, problem çözme yönteminin boyutlarını da belirlemek amacıyla geliştirilmiştir (6). Envanterin Türkçe’ye çevrilmesi ilk Akkoyun ve Öztan, daha sonra Taylan, Savaşır ve Şahin tarafından yapılmıştır (11). Taylan, Heppner’den aktararak envanterin geçerlik ve güvenirlik çalışmasını yapmış ve psikolojik danışmada, tıpta yada eğitim ortamlarında bireyin problem çözme yada başa çıkma tarzını belirleyebilmek için kullanıldığını belirtmiştir (13).
PÇE, 35 maddeden oluşan, 1-6 arası puanlanan likert tipi bir öl- çektir. Bu ölçek, (1) Her zaman böyle davranırım, (2) Çoğunlukla böyle davranırım, (3) Sık sık böyle davranırım, (4) Arada sırada böyle dav- ranırım, (5) Ender olarak böyle davranırım, (6) Hiçbir zaman böyle davranmam şeklindedir. Verilen cevaplara 1 ile 6 arasında değişen puanlar verilir. Puanlamada 9, 22 ve 29. maddeler puanlama dışı bırakılır. Puanlama 32 madde üzerinden yapılır. 1, 2, 3, 4, 11, 13, 14, 15, 17, 21, 25, 26, 30 ve 34. maddeler ters olarak puanlanır. Bu mad- deleri puanlarken 1=6, 5=2, 4=3, 2=5, ve 6=1 şeklinde tersine çevrilir. Bu maddelerin yeterli problem çözme becerilerini temsil ettiği varsayı- lır. Orijinal envanterden alınabilecek puan ranjı, 32-192’dir. Puanla- mada olumlu faktörlerde (Düşünen Yaklaşım, Değerlendirici Yaklaşım, Kendine Güvenli Yaklaşım ve Planlı Yaklaşım) düşük puanlar problemle- ri çözmede etkililiği, yüksek puanlar ise problemler karşısında etkili çözümler bulamamayı göstermektedir. Olumsuz faktörlerde ise (Acele- ci Yaklaşım, Kaçınan Yaklaşım) düşük puanlar, problem çözme algısın- da daha çok bu faktörlerin kullanılma eğilimi olduğunu ifade eder (8). Yapılan çalışmalar sonucunda oluşan problem çözme yaklaşım biçim- lerini oluşturan 6 faktör (altölçek) aşağıda ifade edildiği biçimdedir (12).
1. Aceleci Yaklaşım: Envanterin bu yaklaşım biçimini ölçen ilgili
maddeleri incelendiğinde bireyin, problemlerini çözerken aklına gelen ilk çözüm yoluna yönelmesi ve ona göre hareket etmesi, asıl prob- lem olan konuya gelmeden, ayrıntılar üzerinde gereğinden fazla durması, problemini çözmek için yeni ve çok sayıda çözümler üretmemesi ve olası çözüm seçeneklerinin başarı olasılıklarını değerlendirmemesi, karşılaştığı problemin çözümüne katkısı olabilecek, kendisi dışındaki diğer etmenleri dikkate almaması ve problemlerine çok duygusal yaklaşıp, pek çok başa çıkma yolunu dikkate almaması gibi tutum ve davranışları kapsadığı görülmek- tedir. (13, 14, 15, 17, 21, 25, 26, 30 ve 32 nci maddeler).
2. Değerlendirici Yaklaşım: P. Ç. E. 'nin Türkçe uyarlamasında bu
adla anılan yaklaşım biçimini ölçen maddeler incelendiğinde, bireyin bir problemi çözmek için belli bir yolu denedikten sonra, ortaya çıkan sonuç ile olması gerektiğini düşündüğünü sonuçlan karşılaştırması, çözüm için başvurabileceği tüm yollan birlikte düşünmesi ve bir probleme yönelik olarak, duygularını da dikkate alması gibi tutum ve davranışları kapsadığı görülmektedir. (6, 7, 8 nci mad- deler).
3. Planlı Yaklaşım: Bu yaklaşım biçiminin, bireyin, problemlerinin
kendisiyle ilgili kararları verebilmesi, bunlardan hoşnut olup kararlarının sorumluluğunu alabilmesi, bir sorunla karşılaştığında o problem üzerinde düşünmeden ve onu çözmeden, başka bir konuya yönelmemesi ve bir problemi çözmek için plan yaptığında o planı yürütebileceği konusunda da kendine güvenmesi gibi tutum ve davranışları kapsadığı görülmektedir. (10, 12, 16, ve 19 ncu madde- ler).
4. Düşünen Yaklaşım: Bu problem çözme yaklaşım biçimi, bir
problemi çözerken, bir karar verirken, var olan tüm seçenekler üzerinde düşünme, seçenekleri birbirleriyle karşılaştırma, sonuçla- rını tek tek gözden geçirme, belli bir problem çözümünü uygulama- dan önce doğurabileceği sorunları, avantaj ve dezavantajlarını tahmin etme; bir problemle karşılaşıldığında, önce problemi göz- den geçirme, sorunu tam ve net olarak belirleme, o sorunla ilgili her türlü bilgiyi toplama ve bunları dikkate alma, kararı uyguladık- tan sonra ortaya çıkan sonucun genellikle kişinin beklentilerine uyması gibi davranış biçimlerini kapsamaktadır. (18, 20, 31, 33, 35 nci maddeler. )
5. Kaçınan Yaklaşım: Kaçınan yaklaşımı ölçen maddeler
incelendiğinde, bireyin, problemlerini çözerken gösterdiği ilk çabalan başarısız olduğunda, o problemle başa çıkabileceğine ilişkin güveninin azalması, ilk uygulanan çözüm yolları etkisiz ise, bunların neden etkili olmadığını araştırmaması, karşılaştığı problemin ne olduğunu, tam olarak belirlemek için nasıl bilgi toplanması gerektiği üzerinde düşünmemesi ve problemi çözdükten sonra da ilgili sorunun çözümüne, olumlu veya olumsuz yönde etki eden faktörler üzerinde ayrıntılı olarak düşünmekten kaçınması gibi tutum ve davranışları kapsadığı görülmektedir. (1, 2, 3, 4 ncü maddeler. )
6. Kendine Güvenli Yaklaşım: Kişinin kendisine zaman verildiğin-
de, yeni durumlarla karşılaştığında o durumun getireceği yeni ve zor sorunları, problemlerini genellikle etkili ve yaratıcı bir biçimde çözebil- me yeterliliği konusunda kendisine güvenmesi ve problemlerine bu güven doğrultusunda yaklaşmasını ifade etmektedir. Ayrıca kişinin bir problemini çözerken, elindeki çözüm yollarını karşılaştırır- ken, karar verirken de sistematik bir yöntem izlemesi gibi davranışları içermektedir. (5, 23, 24, 27, 34 ncü maddeler. )
Bulgular
Kişisel bilgi formundan elde edilen verilere göre öğrencilerin sporcu olma veya sporcu olmama durumları, doğum tarihleri, yaptıkları spor dalı ile ilgili veriler tablolar halinde verilmiştir. Öğrencilerin sporcu olma ve sporcu olmama dağılımı Tablo 1’de, problem çözme envanterinin sonuçları Tablo 2’de gösterilmiştir.
Tablo 1: Sporcu olma ve olmama dağılımı Öğrenci Frekans Yüzde (%)
Sporcu 318 39,1
Sporcu Olmayan 495 60,9
Toplam 813 100
Tablo 2: Öğrencilerin Problem Çözme Yaklaşımlarının Karşılaştırılması
Problem Çözme
Yaklaşımları Öğrenci Frekans Ortalama Standart S. t-değ. P
Sporcu 318 28,76 5,99
Aceleci Yaklaşım
Sporcu Olmayan 495 28,96 6,02 -,466 ,641
Sporcu 318 11,95 4,05
Düşünen Yaklaşım Sporcu Olmayan 495 11,97 4,15 -,063 ,950
Sporcu 318 10,41 3,91
Kaçınan Yaklaşım
Sporcu Olmayan 495 10,54 3,98 -,595 ,552
Sporcu 318 7,89 2,77
Değerlendirici
Yaklaşım Sporcu Olmayan 495 8,14 2,65 -1,289 ,198
Sporcu 318 11,11 3,94
Kendine Güvenli
Yak. Sporcu Olmayan 495 11,71 4,06 -2,060 ,040
Sporcu 318 9,01 2,62
Planlı Yaklaşım
Sporcu Olmayan 495 9,53 2,92 -2,359 ,019
Sporcu olan ve sporcu olmayan öğrencilerin aceleci yaklaşım, dü- şünen yaklaşım, kaçınan yaklaşım ve değerlendirici yaklaşım tercihleri arasında anlamlı bir fark bulunmamaktadır, P>0. 05. Öğrencilerin kendine güvenli ve planlı yaklaşım tercihleri arasında anlamlı fark bulunmaktadır, P<0. 05.
Sonuç
Öğrencilerin, problem çözme yaklaşımları değerlendirildiğinde sporcu öğrencilerin problem karşısında kullandıkları aceleci yaklaşım ortalama puanları 28,76, sporcu olmayanların puanları ise 28,96 olarak gerçekleşmiştir. Sporcu öğrenciler ile olmayan öğrencilerin problem çözerken aceleci yaklaşım eğilimini tercih etmelerinde belirgin bir fark bulunmamaktadır, P>0. 05. Düşünen yaklaşım tercihleri değer- lendirildiğinde sporcular 11,95, sporcu olmayanlar 11,97 ortalama puan almışlardır. Öğrencilerin, karşılaştıkları problemleri çözerken düşünen yaklaşım tarzını tercih etmelerinde belirgin bir fark bulunma- maktadır, P>0. 05. Sporcu olan ve olmayan öğrencilerin problem
çözerken kaçınan yaklaşım kullanma tercihleri arasında belirgin bir fark bulunmamaktadır. Sporcu öğrenciler 10,41, sporcu olmayan öğrenciler 10,54 ortalama puan almışlardır, P>0. 05. Öğrencilerin problem çözerken değerlendirici yaklaşım kullanma tercihleri arasında belirgin bir fark bulunmamaktadır. Sporcu öğrenciler 7,89, sporcu olmayanlar 8,14 ortalama puan ile değerlendirici yaklaşım tarzını eşit oranlarda kullanmaktadırlar, P>0. 05.
Öğrencilerin problem çözerken kendine güvenli yaklaşım kullanma eğilimleri değerlendirildiğinde sporcu öğrencilerin 11,11 ortalama puan ile sporcu olmayan öğrencilerden daha fazla kendine güvenli yaklaşım sergiledikleri görülmüştür. Sporcu olmayan öğrenciler ortalama 11,71 puan almışlardır. Sporcu öğrenciler, sporcu olmayanlara göre daha sıklıkla problemleri çözerken özgüvenlerini yüksek tutarak, mevcut çözüm yollarını sistematik yöntemle kullanan davranış sergilemekte- dirler, P<0. 05. Sporcu öğrencilerin, karşılaştıkları sorunlar neticesinde problemi çözeceklerine inançları daha yüksek seviyededir.
Planlı yaklaşım tercihleri incelendiğinde problem çözerken sporcu öğrenciler 9,01 ortalama puan ile 9,53 puan ortalamalı sporcu olma- yan öğrencilerden daha çok planlı yaklaşım yöntemini tercih etmekte- dirler, P<0. 05. Sporcu öğrenciler kendileri ile ilgili kararları alırken, bir problemi çözmeden diğerine geçmemeyi tercih etmektedirler. Sporcu, probleme planlı yaklaştığında onu çözebileceğine inanmakta, kendine güvenen yaklaşımda bulunan davranışlar sergilemektedir.
Genel olarak sporcu olan ve olmayan öğrencilerin problem çözme becerileri değerlendirildiğinde sporcu öğrenciler, sporcu olmayan öğrencilere göre problem karşısında planlı ve kendine güvenen yakla- şımı daha çok kullanmaktadırlar, P<0. 05. Diğer problem çözme yak- laşımları olan aceleci, kaçınan, değerlendirici ve düşünen yaklaşım tutumlarında öğrenciler arasında belirgin bir tercih farklı bulunmamak- tadır, P>0. 05.
Etkili problem çözücülerin akademik bir ortam içinde başarılı olmaya yönelik davranışları daha fazla kullandıkları da düşünülmüş ve bununla ilgili olarak, problem çözme kapasitesi, sosyal destek ve öz güven gibi içsel duygu ve davranışların genellikle spor, sanat gibi entelektüel başarılarla da bağlantılı olduğu görülmüştür (3). Ulupınar, aynı doğrultuda akademik yönden başarılı olan öğrenci- lerin kendilerini problem çözme konusunda daha yeterli gördüklerini ortaya koymuştur (14).
Akademik başarısı düşük öğrencilerin daha fazla kullandığı belirlenen "kaçınan yaklaşım", problem çözme etkinliklerinden kaçınma anlamına geldiğinden; başarısız kişilerin günlük yaşam- larında karşılaştıkları problemlerden de, akademik problem- lerden de kaçma eğilimi gösterebilecekleri düşünülebilir (5). Baumann, beden eğitiminde, özellikle cimnastik derslerinde yaratıcı düşünceye önem verilmesi gerektiğini belirtmektedir. Bu derste öğren- cilerin estetikliklerini ve yaratıcılıklarını ortaya koyduklarını ifade etmektedir (1). Sürekli tekrar edilen hareketler zamanla otonom hale dönüşmektedir. Problem çözme öğrenebilen ve deneyimlerle geliştiri- lebilen entelektüel bir beceridir (2). Pehlivan, problem çözme beceri- sini algılama yönünde beden eğitimi öğretmenleri ile diğer öğretmenler arasında anlamlı bir farklılık bulunmamasına rağmen beden eğitimi öğretmenlerinin ortalamalarının daha düşük olduğunu tespit etmiştir (10).
Çalışmanın sonuçları, sporcu öğrencilerin problem çözme yakla- şımlarını, sporcu olmayan öğrencilere göre daha sıklıkla ve etkili kullandıklarını ortaya koymaktadır. Düzenli antrenman ve müsabaka programı, öğrencilerin eğitim-öğretim faaliyetleri sürecinde, problem çözerken kendilerine güvenme ve planlı olma becerilerine olumlu yönde katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. Sporcu öğrenciler, problem çözme aşamasında sporcu olmayan akranlarına göre daha sıklıkla, özgüvenlerini yüksek tutarak, mevcut çözüm yollarını planlı ve sistematik yöntemle uygulayan yaklaşım sergilemektedirler. Sporcu öğrenci, bir problemi çözmeden diğerine geçmemekte, karşılaştığı problemi çözeceğine inancını daha yüksek seviyede tutmaktadır.
Anahtar Sözcükler: Spor, Ortaöğretim, Problem çözme, Kişilik. Kaynaklar
1. Baumann. S. : Uygulamalı Spor Psikolojisi (Çev. İkizler C., Özcan A. ). 1. Baskı, s. 24- 211-214, Alfa Basım Yayım, İstanbul, 1994.
2. Benson A. : Problem-Solving Skills Training. The Habilitative Mental Healthcare Newsletter, vol. 14 (1)., 1995.
3. Elliott, T. R., Godshall J., Shrout E. & Witty T. : Problem solving Appraisal, Self-Reported Study Habits and Performance of Academically Risk., College Students Joumal of Counselig Psyholog., Vol. 37,2., p. 203-207, 1990.
4. Eren E. : Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi. 6. Baskı, s. 67, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 2000.
5. Ferah D. : Kara Harp Okulu Öğrencilerinin Problem Çözme Becerilerini Algılamalarının ve Problem Çözme Yaklaşım Biçimlerinin Cinsiyet, Sınıf, Akademik Başarı ve Liderlik Yapma Açısından İnce- lenmesi. s. 16-41-44, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitü- sü, Yüksek Lisans Tezi, Anakara, 2000 (Danışman: Prof. Dr. O. ERSEVER).
6. Heppner P. & Petersen C. H. : The Development and Implications of a Personal Problem Solving Inventory. Journal of Counseling Psychology. Vol. 29 (1), p. 66-75., 1992.
7. Karasar N. : Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar, İlkeler, Teknikler,4. Baskı, s. 77-81-124, Ankara, 1991.
8. Keleş O. B. : Eğitim Yöneticilerinde Sorun Çözme ve Dene- tim Odağı İlişkisi. s. 26 Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınları, Ankara., 2001.
9. Lester F. K. : “Musing about mathematical problem solving research: 1970-1994”, Journal for Research in Mathematics Education, vol. 25 (6), p. 660-675., 1994
10. Pehlivan Z., Konukman F. : Beden Eğitimi Öğretmenleri İle Diğer Branş Öğretmenlerinin Problem Çözme Becerisi Açısından Karşılaştırılması. s. 138, Hacettepe Üniversitesi Spor Bilimleri Dergisi Bildiri Yayınları, Ankara, 2000.
11. Savaşır İ. ve Şahin N. H. : Bilişsel Davranışçı Terapilerde Değerlendirme Sık Kullanılan Ölçekler. s. 79-82-84, Türk Psikologlar Derneği Yayınları, Ankara, 1997.
12. Şahin N., ve P. Heppner. : Psychometric Properties of the Problem Solving Inventory in a Group of Turkish University Students Cognitive Therapy and Research, p. 379-385, 1993.
13. Taylan S. : Heppner’in Problem Çözme Envanterinin Uyar- lama, Güvenirlik ve Geçerlik Çalışmaları. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990 (Danışman: Doç. Dr. F. AKKOYUN).
14. Uyar M. : Problem Çözme Yaklaşımları, Eğitime Yeni Bakış- lar. s. 61., Mikro Yayınları. Konya, 2002.
P-308