Türkiye’de Eğitim Politikalarının Fırsat Eşitsizliği Üzerindeki Etkileri

(1)

(2)

(3)

(4)

iii

TEEKKÜR

Tez çalmas boyunca anlayl ve yapc bir yöneticilik örnei sergileyen, youn çalma temposunun içerisinde vakit ayrarak teze ilikin görülerini benimle paylaan Devlet Planlama Tekilat Müstear Sayn Kemal MADENOLU’na,

Tez çalmas boyunca katklaryla beni yönlendiren, tezi deerlendiren ve tezin sonuçlanmasnda emei bulunan Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürü Sayn Ylmaz TUNA’ya,

Tezin genelinde katklarn ve teviklerini esirgemeyen nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi Dairesi Bakan Sayn Ahmet Alper EGE’ye,

Tez çalmas boyunca göstermi olduklar anlaytan ve katklarndan dolay Sayn Yusuf YÜKSEL’e ve Sayn Alper YATMAZ’a ve bu çalmann genelinde, özellikle de tashih ve redaksiyonunda emei bulunan Sayn brahim Emre LYAS’a, Sayn Aysel BNLER’e ve Sayn Mehmet YAVUZ’a,

Bata Sayn Duygu TANRIKULU, Sayn Ahmet ÖZTÜRK ve Sayn Filiz ALSAÇ olmak üzere tez sürecinde beraber çaltm arkadalarma,

Tezin yazm esnasnda göstermi olduklar anlay ve desteklerinden dolay aileme ve bu eserin ortaya çkmasnda beni tevik eden Türkiye’nin gelecei tüm çocuklara

(5)

(6)

v

ÖZET

Planlama Uzmanl Tezi

TÜRKYE’DE ETM POLTKALARININ FIRSAT ETSZL ÜZERNDEK ETKLER

Serdar POLAT

Bu tezin amac, Türkiye’de eitimde adalete ve içermeye engel tekil eden eitsizliklere dikkat çekerek bu eitsizliklerin azaltlmasna yönelik politikalar gelitirmektir.

Eitim sistemlerindeki nitel ve nicel gelimeler her zaman frsat eitliini salamamaktadr. Son yllarda birçok ülke sosyal ve ekonomik kalknmaya birçok katks olduu bilinen eitimde frsat eitliini gündemlerine almlardr. Türkiye’de de özellikle son yllarda eitimin kalitesinin ve eitime eriimin artrlmas çerçevesinde kapsaml bir deiim yaanmtr. Ancak, Türkiye’de eitimde adalet boyutu kapsamnda toplumsal cinsiyet ve sosyo-ekonomik koullar gibi kiisel ve sosyal durumlar eitimdeki baarya ve kaliteli eitime eriime engel oluturmaktadr. Ayrca, eitimde içerme boyutu kapsamnda ise günümüz toplumunun gerekli kld asgari düzeydeki yeterliklerin ve becerilerin toplumun tüm kesimlerine kazandrlmas noktasnda sorunlar yaanmaktadr. Söz konusu eitsizlikler giderilmeden eitimin dier alanlarndaki reformlarn etkisi snrl olacaktr.

Bu çalmann kapsamnda, örgün eitim sistemindeki okul türlerinin farkllatrlmas ve yerletirme yöntemleri, temel eitimin tamamlanmas ve ortaöretime geçiler, kaynaklarn sektörler, bölgeler, okullar ve örenciler itibaryla önceliklendirilmesi ve eitimde frsat eitliinin izlenmesi alanlarndaki politikalarn neden olduu eitsizlikler istatistiksel analizler, uluslararas karlatrmalar ve literatür taramas yaplarak bütüncül bir yaklamla incelenmitir. Bu çerçevede eitimde adalet ve içerme boyutlarnn gelitirilmesi için ortaöretimin yeniden yaplandrlmas, dokuzuncu snfn zorunlu eitime dahil edilmesi, okul öncesi eitimin zorunlu eitim kapsamna alnmas, frsat eitliinin etkin olarak izlenmesi, eitimin temel kademelerinin kamu harcamalar ile yükseköretimin ise özel harcamalar ile finanse edilmesi, ortaöretimde mesleki eitime önem verilmesi, sosyo-ekonomik düzeyi düük örencilere ve okullara ilave kaynaklarn yönlendirilmesi, eitim imkanlar açsndan bölgeler arasndaki farkllklarn azaltlmas gerektii sonucuna ulalmtr.

Anahtar Kelimeler : Frsat Eitlii, Eitimde Adalet, Eitimde çerme, Eitime

(7)

(8)

vii

ABSTRACT Planning Expertise Thesis

THE IMPACTS OF EDUCATION POLICIES on EDUCATIONAL INEQULATIES in TURKEY

Serdar POLAT

The aim of this study is to highlight educational inequalities hindering ‘educational fairness’ and ‘educational inclusion’ in Turkey, and to develop policies in order to decrease those inequalities.

Qualitative and quantitative improvements in education systems may not necessarily secure equality of opportunity. The equality of opportunity is assumed be contributive significantly to social and economic development and secures a high place on many countries’ agenda. In Turkey, some comprehensive changes in terms of access and quality of education have taken place in recent decades. Yet, problems remain as to the fact that not all segments of society are provided some minimum standards of skills and competences required in today’s world. It should be acknowledged that without remedying the imbedded inequalities, impacts of reforms in other areas of education will be limited.

Within the scope of this study, inequalities stemming from policies with respect to differentiation of school types in formal education, placement methods, completion of basic education, transition to secondary education, monitoring inequalities and prioritization of resources by sectors, regions, schools and students are analyzed with a holistic approach by means of statistical analysis and international comparisons. As a result, within the crucial nature of educational fairness and inclusion, the findings of this study point to restructuring of secondary education, inclusion of the ninth grade and pre-school level in compulsory education, monitoring of educational inequalities effectively, financing lower levels of education by public resources and higher levels of education by private resources, increasing attractiveness of secondary vocational education, targeting extra resources to schools and students with low levels of socio-economic conditions, decreasing regional disparities in terms of educational facilities.

Keywords : Equality of Opportunity, Educational Fairness, Educational Inclusion,

(9)

(10)

ix

çindekiler

TEEKKÜR ... iii ÖZET v ABSTRACT ... vii TABLOLAR ... xi EKLLER ... xii KISALTMALAR ... xiv GR 1 1. ETMDE FIRSAT ETL VE SOSYAL POLTKALAR ... 9

1.1. Kavramsal Olarak Eitimde Frsat Eitlii ve Boyutlar ... 9

1.2. Eitimde Frsat Eitliinin Salanmasnn Sosyal Politikalar Açsndan Önemi ... 12

1.3. Eitimin Frsat Eitlii, Verimlilik ve Kalite Boyutlar Arasndaki likiler ... 16

1.4. Türkiye’de Eitimde Frsat Eitsizliine Neden Olan Politikalarn Tarihsel Geliimi ... 23

2. ETMDE FIRSAT ETSZLNN BULUNDUU ALANLAR ... 33

2.1. Frsat Eitliinin Adalet Boyutu ... 33

2.1.1. Toplumsal cinsiyet ... 33

2.1.2. Sosyo-ekonomik koullarn örencinin eitime eriimindeki ve baarsndaki etkisi ... 38

2.1.3. Okullar arasndaki kalite farkllklarnn örenci baars üzerindeki etkisi ... 43

2.2. Frsat Eitliinin çerme Boyutu ... 46

2.2.1. Eitim kademeleri arasnda geçiler ve erken terkler ... 46

2.2.2. Okul öncesi eitime katlm ... 48

2.2.3. Temel becerilerin kazandrlmas ... 50

2.3. Frsat Eitsizliinin Ortaya Çkt Alanlar ... 52

3. OKUL VE PROGRAMLARDA FARKLILATIRMA VE YERLETRME YÖNTEMLER ... 57

3.1. Farkllatrmann Neden Olduu Eitsizlikler ... 57

3.2. Akademik Seçicilik ... 60

3.3. Okul Seçimi ... 69

3.4. Okullarn Kaynaklar ve Örencileri tibaryla Sosyo-ekonomik Olarak Farkllamas ... 73

(11)

x

4. ZORUNLU TEMEL ETMN TAMAMLANMASI VE

ORTAÖRETME GEÇ ... 83

4.1. Zorunlu Temel Eitimin Tamamlanmas ... 83

4.2. Ortaöretime Geçi ... 87

4.2.1. Erken yönlendirme ... 91

4.2.2. Ortaöretimin program türüne göre yaplandrlmas ... 94

4.2.3. Mesleki ve teknik eitimin cazibesinin artrlmas ... 96

4.3. Rehberlik ve danmanlk ... 103

5. ETME AYRILAN KAYNAKLARIN ÖNCELKLENDRLMES VE FIRSAT ETLNN ZLENMESNE YÖNELK ÇIKTILARIN BELRLENMES ... 109

5.1. Eitim Kademelerine Göre Kaynak Tahsisi ... 109

5.1.1. Eitim kademelerinin öncelii ... 110

5.1.2. Özel harcamalar ... 115

5.2. Eitim Kademeleri tibaryla Harcama Öncelikleri ... 119

5.2.1. Okul öncesi eitim ... 119

5.2.2. lköretim ve ortaöretim ... 123

5.2.3. Yükseköretim ... 130

5.3. Eitimde Kaynak Kullanmnda Mekânsal Önceliklendirme ve Yerinden Yönetim... 133

5.4. Frsat Eitliinin zlenmesi çin Çktlarn Belirlenmesi ... 135

6. GENEL DEERLENDRME ... 140

SONUÇ VE ÖNERLER ... 153

KAYNAKLAR ... 157

(12)

xi

TABLOLAR

Tablo 1.1 Eitimde ve Eitim Dnda Olan Genç Nüfusun Deiim Eilimi (1998-2007) ... 14

Tablo 1.2 Eitim Sistemlerindeki Verimlilik ve Eitlikçilik (PISA 2003) ... 19

Tablo 1.3 25-64 Ya Grubunda gücünün Eitim Düzeyi tibaryla Görece

Kazançlar (2007)... 22

Tablo 2.1 6-14 Zorunlu Temel Eitime Devam Etmeyenlerin Oran (2007-2008, 2008-2009) ... 37

Tablo 2.2 Örencilerin Eitime likin Evdeki mkanlarnn Baar Düzeylerine Etkisi ... 40

Tablo 3.1: Ortaöretimde Okul Türlerine Göre Örencilerin Ebeveynlerinin Eitim Düzeyi ... 67

Tablo 4.1 Ülkeler tibaryla Ortaöretimde Genel ve Mesleki ve Teknik Eitimin Paylar (2007)... 97

Tablo 4.2 Ortaöretimde Okul Türü tibaryla Örenci Saylar (2008-2009) ... 101

(13)

xii

EKLLER

ekil 1.1 Ülkeler tibaryla Eitimde Verimlilik ve Frsat Eitlii likisi ... 20

ekil 1.2 Eitim Kademeleri tibaryla Kamu Harcamalarnn Bireylerin Sosyo-ekonomik Düzeyine Göre Faydas ... 21

ekil 2.1 Cinsiyete ve Ya Grubuna Göre Eitimde Kalma Süresi Arasndaki Farkllk ... 35

ekil 2.2 lköretim ve Ortaöretimde Cinsiyet Oran (1997-2008) ... 36

ekil 2.3: Çocuun Yetenei ve Ailesinin Gelir Düzeyi le Ulalabilecei Eitim Düzeyi ... 39

ekil 2.4: Sosyo-ekonomik Koullarn Örenci Baars Üzerindeki Muhtemel Etkileri... 42

ekil 2.5: Fen Bilimleri Becerisinde Okullar Arasnda ve Okul çinde Örenci Performans Varyans (PISA 2006) ... 45

ekil 2.6 OECD Ülkelerinde Ya Gruplar tibaryla En Az Ortaöretim Mezunu Olan Nüfusun Oran (2007) ... 47

ekil 2.7 Türkiye ve AB’de Temel Eitime Eriim Düzeyi ve Erken Okul Terkleri48

ekil 2.8 Ülkeler tibaryla Okul öncesinde Okullama Oranlar (2007) ... 49

ekil 2.9 Okuma Becerisinde Baar Düzeyine Göre Örencilerin Dalm (PISA 2006) ... 50

ekil 2.10 Matematik Becerisinde Baar Düzeyine Göre Örencilerin Dalm (PISA 2006) ... 51

ekil 3.1 Örencilerin Kendi ve Devam Ettikleri Okulun Sosyo-ekonomik

Düzeyinin Fen Bilimleri Baarlar Üzerindeki Etkisi (1) ... 59

ekil 3.2 Okula Kaytlarda Akademik Notlarn ve Snavlarn Önemi (PISA 2003, PISA 2006)... 66

ekil 3.3 ller tibaryla Snavla Örenci Alan Ortaöretim Okullarnn

Kontenjanlarnn lköretim Mezunlarna Oran (2007) ... 69

ekil 3.4 Ülkeler tibaryla Kaytlarn kametgâha Göre Yapld Okullardaki Örencilerin Oran (PISA 2003, PISA 2006) ... 72

ekil 3.5: Ülkeler tibaryla Okullar Arasndaki Sosyo-ekonomik Farkllama (PISA 2003, PISA 2006)... 74

ekil 4.1 llere Göre lköretimde Net Okullama Oranlar (2008-2009) ... 84

ekil 4.2 YBO ve Tamal lköretimdeki Örenci Says ve Kz/Erkek Oran (2008-2009)... 85

ekil 4.3 llere Göre Ortaöretime Geçi Oranlar (2008-2009) ... 88

ekil 4.4 llere Göre Ortaöretim Geçi Oranlar (2008-2009) ... 90

ekil 4.5 llerde Mesleki Eitimin Pay ve Ortaöretime Geçiler Arasndaki liki (2008-2009)... 99

ekil 4.6 llere Göre Ortaöretimde Mesleki ve Teknik Eitimin Pay (2008-2009) ... 100

ekil 4.7 Yllar tibaryla Mesleki ve Teknik Eitimin Ortaöretimdeki Pay (1996-2009) ... 102

ekil 4.8 Ortaöretimde Genel ve Mesleki Eitimdeki Örencilerin Akademik Becerileri ... 105

(14)

xiii

ekil 5.2 Yllara Göre Merkezi Yönetim Bütçe Eitim Yatrmlarnn Kademeler tibaryla Dalm (1999-2009) ... 113

ekil 5.3 Ortaöretimde ve Yükseköretimde Örenci Bana Yaplan Harcamalarn lköretimde Yaplan Harcamalara Oran (2004) ... 114

ekil 5.4 Yükseköretimde Harcama ve Örenci Art (1995-2004) ... 115

ekil 5.5 Kamu ve Özel Harcamalarn Eitim Kademeleri tibaryla Dalm (2002) ... 116

ekil 5.6 Okul Öncesi Eitimin Frsat Eitliine Etkisi ... 121

ekil 5.7 llere Göre Okul Öncesi Eitim Okullama Oranlar (2008-2009) ... 122

ekil 5.8 llere Göre lköretim ve Ortaöretimde Öretmen Bana Düen Örenci Saylar (2008-2009) ... 125

ekil 5.9 llere Göre lköretim ve Orta öretimde Derslik Bana Düen Örenci Saylar, (2008-2009) ... 126

ekil 5.10 lin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Düzeyi ve Yükseköretime

(15)

xiv

KISALTMALAR

AB Avrupa Birlii

ABD Amerika Birleik Devletleri

ADNKS Adrese Dayal Nüfus Kayt Sistemi

BM Birlemi Milletler

ÇSGB Çalma ve Sosyal Güvenlik Bakanl

DEA Data Envelopment Analysis (Veri Zarflama Analizi)

DPT Devlet Planlama Tekilat

ERG Eitim Reformu Giriimi

ESKS Ekonomik Sosyal ve Kültürel Statü

EUROSTAT European Union Statistics Office (Avrupa Birlii statistik Ofisi )

ESKS Ekonomik Sosyal ve Kültürel Statü

GSMH Gayri Safi Milli Hasla

GSYH Gayri Safi Yurtiçi Hasla

HSEP High School Equalization Policy (Lise Eitleme Politikas )

KS l Koordinasyon ve zleme Sistemi

MEB Milli Eitim Bakanl

MEGEP Mesleki Eitimi Güçlendirme Projesi

OECD Organization for Economic Co-operation and Development

(Ekonomik Kalknma ve birlii Örgütü)

OGES Ortaöretime Geçi Sistemi

OKS Ortaöretim Kurumlar Snav

ÖSS Örenci Seçme Snav

ÖSYM Örenci Seçme ve Yerletirme Merkezi

PIRLS Progress in International Reading Literacy Study

(Uluslararas Okuma Becerilerinde Geliim Projesi) PISA Programme for International Student Assessment

(Uluslararas Örenci Deerlendirme Program)

RAM Rehberlik Aratrma Merkezi

PO Pansiyonlu lköretim Okulu

SBS Seviye Belirleme Snav

TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi

TIMSS The Teaching Integrated Mathematics and Science

(Öretme ile Bütünletirilmi Matematik ve Fen Bilgisi Aratrmas)

(16)

xv

TÜK Türkiye statistik Kurumu

YBO Yatl lköretim Bölge Okulu

(17)

(18)

(19)

(20)

1 GR

GR

Eitim kaynaklarna ve eitim hizmetlerine hiçbir ayrm yaplmakszn eit ölçüde ulalabilmesi ve bunlardan yararlanlmas olarak bilinmekle beraber, eitimde frsat eitlii, kapsam, derecesi ve düzeyi bakmndan farkl ekillerde tanmlanabilmektedir. Bireylerin yaam kalitesinin artrlmas, sosyal eitliin güçlendirilmesi, demokrasinin gelitirilmesi ve kamunun sosyal ve ekonomik maliyetlerinin azaltlmas bakmndan çok önemli katklar olan eitimde frsat eitlii ile ilgili kavramsal tartmalar derinletirmek yerine bu alanda somut politikalarn belirlenmesi daha önemlidir. Bu itibarla, eitimde frsat eitliinin artrlmas öteden beri birçok ülkenin gündeminde olmutur.

Tüm modern toplumlar frsat eitlii ile bütünlemi bir refah ve zenginlik amaçlamaktadr. Bu kapsamda, sosyal politikalarn önemli bir alann oluturan eitimin, ekonomik refahn ve sosyal içermenin artrlmas için ‘verimli’ ve ‘eitlikçi’ çktlar üretmesi anahtar bir rol oynamaktadr. Bununla beraber snrl kaynaklarn tam ve etkin bir biçimde kullanlmas yönündeki politikalar, salanan eitim hizmetlerinin adil dalmn güvenceye almayabilir. Özellikle balangçtaki kaynak dalm, eitlik açsndan baarl deilse eitlii gelitirmek için eitimsel yararlarn yeniden dalmn salamak gerekir. Bu süreçte, toplumsal cinsiyet, sosyo-ekonomik-koullar, mekânsal farkllklar, eitimin kademesi, finansman ve karar alma düzeyi bata olmak üzere, frsat eitliini etkileyen birçok faktör bulunmaktadr. Bunun yannda, söz konusu faktörler kendi aralarnda da önemli ve karmak etkileimler göstermektedir. Dolaysyla, eitimde frsat eitliinin çok boyutlu olarak incelenmesi gerekmektedir.

Eitimde frsat eitliinin çok boyutlu oluu nedeniyle, frsat eitliini artrmaya ilikin politikalar, eitim sisteminin bütüncül olarak ele alnmasn ve farkl uygulama araçlarnn kullanlmasn gerektirmektedir. Eitimde frsat eitliinin salanmas için tek bir politika arac ile eitimin tek bir kademesine müdahale etmek yeterli olmayacaktr. Bu kapsamdaki her politikann ilgili dier politikalar üzerinde yansmalar bulunmaktadr.

(21)

2 TÜRKYE’DE ETM POLTKALARININ FIRSAT ETSZL ÜZERNDEK ETKLER

Eitimde frsat eitliinin artrlmas ‘adalet’ ve ‘içerme’ boyutlarnn gelitirilmesi ile mümkün olmaktadr. Esas itibaryla, eitimde adaletin salanmas için kiisel ve sosyal durumlarn, eitimdeki baarya ve kaliteli eitime eriime engel oluturmamas gerekir. Eitimde içermenin salanmas için ise günümüz toplumunun gerekli kld asgari düzeydeki yeterliklerin ve becerilerin, kiisel ve sosyal durumlarndan bamsz olarak toplumun tüm kesimlerine kazandrlmas gerekmektedir. Uluslararas literatürde eitimde frsat eitsizliine neden olan politikalar genel olarak bu iki boyut çerçevesinde tartlmaktadr. Bu alanda yaplan çalmalarda, geçtiimiz dönemde hemen hemen tüm ülkelerin eitim sisteminde nitel ve nicel önemli gelimeler olmasna karn, bu gelimelerin daima frsat eitliini gelitirmedii ortaya konmutur. Ayrca eitimde verimlilik ve frsat eitliinin birlikte gerçekletirilebilecei ve bu iki hususun uzun dönemde tamamlayc olduu yönünde bulgulara ulalmtr. Bu kapsamda, eitimde nicel ve nitel gelimelerin frsat eitliini nasl gelitirebilecei üzerinde incelemeler yaplmaya balanmtr.

Eitimdeki eitsizliklerin giderilmesinin sosyal ve ekonomik hayata birçok katks olmasna ramen Türkiye’de bu alandaki literatür oldukça kstldr. Mevcut çalmalar ise bu konuyu bütüncül olarak ele almamakta ve veri eksiklii nedeniyle ayrntl analizlere yer vermemektedir. Bu çalmalar, eitimde frsat eitliini genel olarak eitimdeki eriim ve girdiler açsndan ele almakta olup eitimdeki çktlar ve kalite açsndan bir yaklam getirmemektedir. Bununla beraber, gelimekte olan bir ülke konumundaki Türkiye’de, eitimdeki kstl bütçe imkânlar ve genç nüfusun büyüklüü dikkate alndnda eitimde hangi politikalarn eitsizlie neden olduunu belirlemek ve bu politikalarn hangi yönde revize edilmesi gerektiini ortaya koymak büyük önem arz etmektedir. Türkiye’de özellikle son yllarda eitimin kalitesinin ve eitime eriimin geniletilmesi kapsamnda eitime ayrlan kaynaklarn artrlmas, fiziksel altyapnn iyiletirilmesi, ilköretim müfredatnn yenilenmesi, okullama oranlarnn artmas bata olmak üzere eitim sisteminde kapsaml bir deiim yaanmtr. Ancak, yaanan bu deiim süreci, eitimde frsat eitliini salama konusunda yeterince baarl olamamtr. Türkiye’de eitim sisteminde çok ciddi bir eitsizlik sorunu vardr. Bununla beraber, bu eitsizlik

(22)

3 GR

sorunu devam ettii sürece eitimin dier alanlarnda yaplan reformlarn baar ans yüksek olmayacaktr. Mevcut eitim politikalarnn frsat eitsizliini hangi yönde etkilediinin ortaya konmas, söz konusu politikalarn revize edilmesi gereken alanlarna k tutacaktr. Özellikle, Türkiye’nin 2003 ylndan itibaren katld OECD tarafndan yaplan PISA aratrmas, eitimdeki frsat eitsizlikleri ile ilgili kullanlabilir bilgiler sunmaktadr. Ayrca 2007 ylndan itibaren uygulanmaya balanan Adrese Dayal Nüfus Kayt Sistemi (ADNKS) il baznda eitimdeki ça nüfuslarn salad için mekânsal analizler ve karlatrmalar yaplmasna imkân vermektedir. Son yllarda ülkelerin eitim sistemlerindeki eitsizlikleri karlatrmal olarak deerlendiren OECD ve Dünya Bankas raporlar da Türkiye’nin konumunu belirlemek açsndan yararl olacaktr.

Tüm bunlardan hareketle genel olarak çalmann amacn; örgün eitim sistemindeki okul türlerinin farkllatrlmas ve yerletirme yöntemleri, temel eitimin tamamlanmas ve ortaöretime geçiler, kaynaklarn dalm ve frsat eitliinin izlenmesi alanndaki politikalarn eitimde adalet ve içerme boyutunda neden olduu eitsizlikleri analiz edilerek, bu eitsizliklerin azaltlmasna yönelik politikalar önerilmesi oluturmaktadr. Bununla beraber, yaygn eitim ve özel eitim gibi alanlarda da eitsizlikler bulunmakla birlikte, bu konular kendi bana bir çalmay gerektirdiinden, bu çalma daha geni bir kesimi hedefleyerek örgün eitim üzerine odaklanmtr. Ayrca, Türkiye’de yükseköretime girilerde de önemli frsat eitsizlikleri vardr. Ancak, bu eitsizlikler büyük oranda yükseköretim öncesi eitim kademelerinde gelien eitsizliklerin bir sonucu olduu için yükseköretime giri sistemi bu çalma kapsamnda detayl olarak ele alnmamtr.

Bu çerçevede, çalmann birinci bölümünde; eitimde frsat eitlii ve frsat eitliinin boyutlar gibi bu çalmann arka plann oluturan kavramlar ele alnmtr. Daha sonra, eitimde frsat eitliinin sosyal politikalar açsndan önemi üzerinde durulmutur. Ayrca, eitimin frsat eitlii, kalite ve verimlilik boyutlar arasndaki ilikiler açklanmaya çallmtr. Bölüm sonunda ise, Türkiye’de eitimde frsat eitsizliine neden olan politikalara tarihsel geliim perspektifiyle deinilmitir.

(23)

kinci bölümde, özellikle Türkiye’de eitimdeki frsat eitsizlikleri tespit edilmeye çallmtr. Bunun için, eitimde adalet ve içerme boyutlar kapsamndaki muhtemel eitsizlikler açsndan Türkiye’nin durumu, hem ulusal hem de uluslararas veriler kullanlarak incelenmitir.

Üçüncü bölümde, Türkiye’de özellikle ortaöretimde farkllatrlm program ve okullarn neden olduu eitsizlikler, PISA verisi kullanlarak ve karlatrmal analizler yaplarak ortaya konmaya çallmtr. Daha sonra, okula yerletirmede kullanlan akademik seçicilik ve okul seçimi kavramlar üzerinde durulmu ve bunlarn Türkiye’de neden olduu eitimdeki eitsizlikler ile ilikisi incelenmitir. Bu çerçevede, baz ülkelerin eitim politikalar incelenmi ve bu politikalarn Türkiye’de uygulanabilirlii tartlmtr.

Dördüncü bölümde, temel beceri ve yeterliklerin kazandrlmas açsndan önem tekil eden temel eitimin tamamlanmas ve ortaöretime geçilerin artrlmas hususlarndaki sorun alanlarna dikkat çekilmitir. Bu kapsamda öncelikle, temel eitimde yüzde yüz okullama oranlarnn salanamamasna neden olan politikalar tartlmtr. Daha sonra, erken yönlendirmenin, ortaöretimin yapsnn ve mesleki ve teknik eitimin ortaöretime geçiler üzerindeki etkileri uluslararas karlatrmalar yaplarak incelenmitir. Bölüm sonunda, rehberlik ve danmanlk hizmetleri alanndaki politikalarn erken terkleri önleme açsndan etkileri ve yeterlilii ortaya konmaya çallmtr.

Beinci bölümde, eitime ayrlan kaynaklarn kullanmnn frsat eitliini hangi yönde etkiledii ve bu alandaki izleme sistemlerinin etkinlii incelenmitir. Bu kapsamda, eitimdeki kamu ve özel harcamalarn eitim kademeleri itibaryla dalmnn ortaya çkard olumsuzluklar tespit edilmeye çallmtr. Daha sonra, her bir eitim kademesinde yaplan harcamalarn örenciler, okullar ve bölgeler açsndan ihtiyac olan kesimlere hangi ölçüde ulat ele alnmtr. Bölüm sonunda, eitime ayrlan kaynaklarn eitlii güvence altna alacak ekilde datlmas için gerekli olan izleme sistemleri tartlm ve mevcutlarn hangi yönde revize edilmesi gerektii ortaya konmaya çallmtr.

(24)

5 GR

Altnc bölümde, bu çalma kapsamnda yaplan inceleme ve analizlerin genel bir deerlendirmesi yaplmtr.

Sonuç bölümünde; bütün bu inceleme ve analizlerin nda elde edilen bulgulara dayal olarak, eitimde frsat eitliinin artrlmas amacyla bir dizi öneri gelitirilmitir.

(25)

(26)

ETMDEFIRSAT

ETLVESOSYAL

POLTKALAR

(27)

(28)

9 ETMDE FIRSAT ETL VE SOSYAL POLTKALAR

1. ETMDE FIRSAT ETL VE SOSYAL POLTKALAR 1.1. Kavramsal Olarak Eitimde Frsat Eitlii ve Boyutlar

Her toplum frsat eitlii ile bütünlemi bir refah ve zenginlik amaçlamaktadr. Bu çerçevede daha fazla sayda ve nitelii daha yüksek iler ile sosyal içermenin olduu, sürdürülebilir bir ekonomik büyümeye imkân veren, rekabetçi ve bilgiye dayal bir ekonomi modern toplumlarn ulamak istedikleri bir hedeftir. Bu kapsamda, eitim ve öretim sistemlerinin, ekonomik refahn ve sosyal içermenin artrlmas için ’verimli’ ve ’eitlikçi’ çktlar üretmesi anahtar bir rol oynamaktadr.

Eitimsel niteliklerin üretimi sürecinde, kaynaklar tam ve verimli bir biçimde kullanlm ve verimlilikte önemli gelimeler salanmsa, eitim finansmannda önemli bir koul gerçeklemi demektir. Ancak verimlilikteki gelimeler, üretilen eitim hizmetinin adil dalmn güvenceye almaz.

Kamu politikasnn, herkesin ayn olduu ve eriebilecei eitim kademesi, eitimdeki baar düzeyi, elde ettii gelir gibi açlardan ayn sonuçlara ulaabilecei anlamnda eitlikçi olamayaca ve olmamas gerektii konusunda genel bir kabul vardr. Böyle bir yaklam ne mümkündür, ne de arzu edilmektedir. ‘Eitlikçilik’ kavramna ilikin olarak, bireylerin elde ettikleri sonuçlar arasndaki farkllklarn refah, gelir, güç ve dier imkânlardaki farkllklara dayandrlamayaca konusunda da ortak bir kabul olumutur. Bundan sonra sorulacak soru ise eitsizliin ne kadarnn kabul edilebilir olduudur. Ancak bu soruya verilecek her cevap çok tartma götürecek nitelikte olacaktr. Politika alannda, bu konudaki tartmalar devam etmektedir. Son zamanlarda, bu tartmalar genel olarak yeterli frsat ve imkan olmayan bireylerin sahip olduklar bu eitsizliklerin giderilmesi yönünde bir seyir izlemitir.

Baz aratrmaclar ise ‘eitlik’ kavramn kalite ve eitlii karlatrarak açklamaya çalmlardr. Bu çerçevede, insanlarn kaliteli imkânlara eriim saladklarnda, eitlikçi imkanlardan ise uzaklatklarnda bu iki kavram daha iyi anladklar ortaya konulmutur (OECD, 2007b:31). Örnein, 60 kiilik birletirilmi

(29)

bir snfta okuyan örenci, 30 kiilik snflarn olduu ve tekli eitimin yapld bir okula eriim saladnda ‘kaliteli’ eitimin ne olduunu, hâlihazrda bu okulda eitimine devam eden çocuklardan çok daha iyi anlayabilir. Dier taraftan, eitlik ilkesinin gerei olarak ilköretimde ücretsiz ders kitab datlmas uygulamasna son verilmesi durumunda, ders kitaplarn alamayacak yoksul örenciler, bu kitaplar kendi imkânlar ile alabilecek dier örencilere göre ‘eitlikçi’ eitimin ne olduunu daha iyi kavrayabilirler. Dolaysyla, eitlikçi imkânlardan uzaklaldkça eitliin kavranmas daha kolay olmaktadr.

Genel olarak ‘frsat eitlii’ kavram, kaynaklara ulaabilme ve bunlardan yararlanabilme eitlii olarak tanmlanmaktadr. Bununla beraber, sosyal politika alannda, ‘frsat eitlii’ kavram üzerinde uzun zamandr akademik tartmalar yaplmakta ve bu konuda oldukça geni bir literatür bulunmaktadr. Genelde yar kamusal mal olarak tanmlanan eitim hizmetinin, özellikle eitimin temel kademelerinde eitlii artrc ekilde ücretsiz salanmas, kamunun sosyal ve ekonomik maliyetlerini azaltt için verimsizlik olarak alglanmamaldr. Eitimde frsat eitliini artrmann sosyal politikalar açsndan önemine bir sonraki bölümde deinilmitir. Bununla beraber Türkiye’de eitimde eitsizlik sorununun boyutu çok derin olduu için bu alandaki kavramsal tartmalarn artrlmas deil bu sorunun çözümüne yönelik somut tedbirlerin gelitirilmesi daha önemlidir. Dolaysyla, bu çalma söz konusu kavramsal tartmalar derinletirmek veya bu konuda olumu kavramsal literatüre katk yapma amacn tamamaktadr.

Tezcan (1997:94), ‘eitimde frsat eitlii’ kavramn, herkesin gizilgüç ve yeteneklerini en uygun biçimde gelitirebilmesi için eitim kaynaklarna ve eitim hizmetlerine hiçbir ayrm yaplmakszn eit ölçüde ulaabilmesi ya da bunlardan yararlanmas olarak tanmlamtr. Bu çalma kapsamnda, eitimde frsat eitlii söz konusu tanm çerçevesinde deerlendirilmitir.

Eitimde frsat eitliinin salanmas, eitimde ‘adalet’ ve ‘içerme’ boyutlarnn gelitirilmesi ile mümkün olmaktadr (OECD, 2007b:29). Bu çalmada da Türkiye’deki eitimde mevcut olan frsat eitsizlikleri söz konusu iki boyut kapsamnda ele alnacaktr.

(30)

x Frsat eitliinin ‘adalet’ boyutu: Eitimde adaletin salanmas, genel anlamda cinsiyet ve sosyo-ekonomik koullar gibi kiisel ve sosyal durumlarn eitimdeki baarya bir engel oluturmamas gerektiini ifade etmektedir. Bu kapsamda, örencinin ailesi ve içinde yaad yerleim yerinin sosyo-ekonomik ve kültürel koullarnn eitim baars üzerindeki etkisinin azaltlmas gerekir. Bir dier deyile, eitimde eitsizliin azaltlmas için örencinin doutan gelen becerileri ve baarma isteinin eitim hayatndaki baarsn belirleyiciliinin mümkün olduunca artrlmas gerekmektedir.

x Frsat eitliinin ‘içerme’ boyutu: Eitimde içermenin salanmas,

günümüz toplumunun gerekli kld asgari düzeydeki yeterliklerin ve becerilerin toplumun tüm kesimlerine kazandrlmas gerektiini ifade etmektedir. Bu kapsamda, örenme kabiliyeti, sosyo-ekonomik durumu veya yaam ortam gibi koullardan bamsz olarak temel becerileri ve yeterlikleri kazandracak eitim imkânnn herkese sunulmas gerekmektedir. Eriimin tüm bunlardan bamsz klnarak temel beceri ve yeterliklerin kazandrlmas için eitim hizmeti, örencilerin farkl gereksinim ve yeteneklerine uygun içerik, yöntem ve araçlarla sunulmaldr.

Eitimde ‘adalet’ ve ‘içerme’ kavramlar birbirleriyle örtüen kavramlardr. Örnein, yoksul ve/veya kz örenciler kaliteli eitime eriimde sorunlar yayor veya eitimdeki baarlar doutan gelen yeteneklerinden bamsz olarak daha düük ise bu eitsizliin giderilmesine yönelik politikalarn gelitirilmesi eitimde adaletin salanmas kapsamndadr. Günümüz toplumunun gerektirdii temel becerilere sahip olmayan tüm bireyler, sosyo-ekonomik koulundan, kadn veya erkek olmasndan, yaad yerin kültürel özelliklerinden bamsz olarak hem ekonomik hem de sosyal yaamda baz risklerle kar karya kalabilmektedir. Bu nedenle, sosyo-ekonomik koullar yetersiz olanlar da kapsayacak ekilde istisnasz tüm örencilerin baar düzeyinin ve eitime eriiminin artrlmas eitimde içermenin kapsamnda deerlendirilmektedir.

(31)

1.2. Eitimde Frsat Eitliinin Salanmasnn Sosyal Politikalar Açsndan Önemi

Frsat eitlii ve sosyal korumaya ilikin kamu politikalarnn geni bir kapsam bulunmaktadr. Baz ülkeler sosyal korumay sosyo-ekonomik koullar yetersiz kesimlere temel düzeyde salam, baz ülkeler ise toplumun daha geni kesimlerinin bu hizmetlerden faydalanmasna imkân salamlardr. Kaynaklarn yeniden datm konusunda farkl görüler ortaya çkm, ekonomik büyümenin ve giriimcilerin tevik edilmesi gibi dier hedefler karlnda frsat eitliine farkl düzeyde deer atfedilmitir. Ancak, hemen hemen tüm ülkeler sosyal riskleri azaltmak için temel düzeyde bir koruma alan oluturmay amaçlam ve eitimi, gelir eitsizliini azaltmak için bir araç olarak öne çkarmlardr (OECD, 2007b:29). Kaliteli temel eitime erienlerin kapsamnn frsat eitlii salanarak artrlmasnn sosyal ve ekonomik alanda birçok olumlu sonuçlar bulunmaktadr:

i. Eitim bireylerin yaam standartlarn yükseltmektedir:

Eitim hem istihdam ve gelirin hem de salkl yaam, uzun hayat ve baarl bir ekilde çocuk yetitirme gibi ekonomik olmayan çktlarn temel belirleyicisi olmaktadr (OECD, 2007b:32). Eitimin yaam standardn önemli ölçüde belirledii dikkate alndnda eitimdeki frsat eitliinin, sosyal ve ekonomik hayattaki frsat eitliini de destekleyecei açktr.

ii. Eitimdeki frsat eitlii sosyal eitlii güçlendirmektedir:

Gelir dalmndaki eitsizlikler genel olarak ücretlere, istihdama, sermaye gelirine ve devletin, geliri vergi ve transferlerle nasl dattna bal olarak deimektedir. Nickell (2004:9-10) ülkeler itibaryla gelir dalmndaki eitsizliklerin büyük oranda (yüzde 70) bu ülkelerdeki bireylerin beceri farkllklarndan kaynaklandn ve kaliteli eitime eriim düzeyinin ise ücretlerdeki ve yoksulluktaki farkllamann temel belirleyicisi olduunu göstermitir. Toplumun eitimdeki baar düzeyinin artrlmas yoksulluun ve ücretlerdeki farkllamann azaltlmas açsndan çok önemlidir. Birçok ülke, gelir eitsizlii ve yoksullua ilikin sorunlar azaltmak için sosyal korumaya, sosyal içermeye ve eitime

(32)

odaklanmaktadr. OECD’nin dezavantajlarn nesiller aras geçikenlii konusunda yapt aratrmada ise, eitimin nesiller arasndaki ekonomik avantajlarn kaltmna ve sosyal tabakalamaya önemli derecede etki ettiini ortaya koymutur. Ayrca, bu aratrma nesiller arasndaki sosyal hareketlilii artrmak için eitimin uygulanma ans en yüksek politika seçenei olduunu ortaya çkarmtr (OECD,2006a:4). Türkiye’de 1994’te 0,49 olan Gini katsays, 2005 ylnda 0,38’e dümekle beraber gelir dalm ve yoksulluk göstergeleri hala Avrupa Birlii (AB) ve OECD ortalamalarnn gerisindedir1. Türkiye için 2005 ylnda transfer öncesi göreli yoksulluk oran yüzde 28, transfer sonras göreli yoksulluk oran yüzde 25 iken, AB-25 için ayn oranlar srasyla yüzde 26 ve yüzde 16’dr. Türkiye’de gelir dalmnn iyiletirilmesi ve yoksulluun azaltlmas için eitimde frsat eitliine yönelik politikalar gelitirilmesi gerekmektedir. Bu kapsamda, Türkiye’nin sosyal eitlii salamay amaçlayan politikalar içinde eitimde frsat eitliinin artrlmasna yönelik politikalar da büyük önem tamaktadr.

iii. Eitlii salayamayan eitim politikalarnn ar maliyetleri olmaktadr: Kaliteli eitime eriimin artrlmasnn sosyal boyutunun yannda ekonomik boyutu da vardr. Okuldaki baarszlklar ve erken terkler en çok dezavantajl gruplar arasnda görülmekte olup maliyetleri toplumun tamamna yansmaktadr (Schütz and Wössmann, 2006:13). Ayrca, Green ve ark. (2003:467-468) yaptklar aratrmada; eitimde frsat eitsizlii arttkça, sosyal içerme düzeyinin azalacan göstermilerdir. Eriimin artrlmas, yoksul olanlarn saysn azaltacandan, yoksulluk yükünü azaltmaya yönelik gerekli transfer ödemeleri de azalmaktadr. Kaliteli eitime eriim salam kiilerin sosyal transfer almaya hak kazanma ihtimalinin dümesinin yannda, yaplan aratrmalar eitim düzeyi yüksek bireylerin sosyal transfer alma kstaslarn karlasalar dahi bu transferlerden yararlanma konusunda daha isteksiz olduklarn ortaya koymutur (Schütz and Wössmann, 2006:7-8). Baz aratrmalar, dezavantajl bireylerin eitime eriimlerinin gelitirilmesinden uzun vadede salanacak kazançlarn, kamunun sosyal transferlerinden ve kamunun salk harcamalarndan yaplacak tasarruflar ile snrl

1

Gini katsays gelir dalmndaki eitsizlii ölçmekte kullanlmaktadr. Katsay 0 ve 1 arasnda deerler almakta ve yüksek deerler daha büyük eitsizlie tekabül etmektedir.

(33)

olmayacan ayrca bu çerçevede kaliteli eitime eriimleri artan bireylerin gelir düzeylerinin ve dolaysyla kamunun toplayaca gelir vergisinin de artacan göstermitir (OECD, 2007b:33).

Sonuç olarak, herkesin frsat eitlii çerçevesinde kaliteli eitime eriiminin salanmas igücüne katlm artrmada ve belirli kesimlerin sosyal dlanma riskini azaltmada önem tamaktadr. Türkiye, birçok ülkenin toplam nüfusundan fazla olan genç nüfusuna önümüzdeki dönemde kaliteli eitim salayarak temel becerileri kazandramad takdirde, çok büyük sosyal ve ekonomik maliyetlerin ortaya çkmas kuvvetle muhtemeldir. Tablo 1,1’de görüldüü üzere, Türkiye’de 20-24 ya arasndaki genç nüfusun yaklak olarak yüzde 48’i ne eitimde ne de igücünde yer almaktadr. Bu oran, 15-19 ya grubunda ise yaklak olarak yüzde 35’tir. Türkiye’nin gelecek nesilleri için bu tabloyu muhakkak deitirmesi gerekmektedir.

Tablo 1.1 Eitimde ve Eitim Dnda Olan Genç Nüfusun Deiim Eilimi (1998-2007)

1998 2001 2007

Ya Grubu

Eitimde Eitim Dnda Eitimde Eitim Dnda Eitimde Eitim Dnda

Toplam stihdam edilen stihdam dnda Toplam stihdam edilen stihdam dnda Toplam stihdam edilen stihdam dnda % % % % % % % % % Türkiye 15-19 40,2 32,1 27,7 41,0 26,7 32,3 44,60 19,30 36,10 20-24 13,4 44,7 42,0 12,7 43,1 44,2 17,60 36,70 45,70 25-29 2,9 60,4 36,7 2,6 57,1 40,2 4,70 53,50 41,80 OECD ortalamas 15-19 80,2 11,2 8,6 80,4 11,4 8,2 84,3 8,6 7,1 20-24 35,2 46,9 18,0 36,7 46,7 16,5 41,0 42,9 16,1 25-29 12,8 67,1 20,1 12,6 68,8 18,6 14,0 68,9 17,1 AB-19 (1) ortalamas 15-19 83,7 8,5 7,8 83,8 9,0 7,2 87,7 6,6 5,7 20-24 36,7 45,2 18,1 38,1 45,6 16,3 42,2 41,5 16,3 25-29 12,8 66,5 20,7 12,2 69,2 18,6 13,6 69,2 17,2

(1) Ayn zamanda OECD üyesi olan AB üyesi ülkeler Kaynak: OECD, Education at a Glance

iv. Temel eitime yaplan kamu harcamas mevcut gelir dalmnda düzeltici bir etki yapmaktadr:

OECD tarafndan yaplan aratrma, eitime yaplan kamu harcamalarnn gelir eitsizliini azaltc bir etki yaptn göstermektedir. Bu durum gelir dalmnn üst kesiminde bulunan kesimlerden nispeten daha fazla vergi toplanp, bunun herkesin kapsand zorunlu eitimde kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Özellikle, okul öncesi ve ilköretime yaplan harcamalar önemli ölçüde gelir

(34)

dalmnn alt kademesinde olan nüfusa ulat için gelir eitsizliini düzeltici bir etki yapmaktadr. Yükseköretime yaplan kamu harcamasnn ise çou zaman gelir eitsizliini düzeltici etkisi olmayp, birçok ülkede gelir eitsizliini artrmakta ve varlkl kesimleri öne çkarmaktadr (OECD, 2006b:11). Dünya Bankasnn yapt çalmada ise, Türkiye’de zorunlu eitimin sekiz yla çkarlmas ile beraber gelir dalmnn alt kesimlerine yaplan kamu eitim harcamalarnn artt tespiti yaplmtr (Dünya Bankas, 2005:9).

v. Bilgi toplumuna geçile birlikte eitimdeki frsat eitsizliklerinin telafisi daha da zorlamaktadr:

Bilgi toplumlarnn geliimi eitimin ve becerilerin önemini daha da artrmtr. Bilim ve teknolojideki hzl ve kapsaml gelimelerin her alanda sürekli deiim yaratt ve yeni talepler ortaya çkard bilgi toplumuna geçi sürecinde bu geliim ve deiime uyum salama, toplumun tüm kesimleri için büyük önem arz etmektedir. Bilgi ve teknolojiyi kullanabilme becerisi bireylerin ulusal kalknmadan, uluslarn ise küresel kalknmadan alacaklar payn belirleyicisi olmaya balamtr. Bu kapsamda örgün, yaygn ve resmi olmayan örenmeyle ferdin kendini gelitirmesi ve sürekli yenilemesi ancak kaliteli eitime eriim ve hayat boyu eitimle mümkün olabilmektedir. Deiimin çok hzl ekilde yaand günümüzde temel becerileri ve örenmeyi örenme becerileri yetersiz olan bireylerin sosyal ve ekonomik eitsizliklerinin artmas kuvvetle muhtemeldir.

vi. Eitimde frsat eitlii kendi bana bir vatandalk hakk olarak görülmektedir:

Birçok ülkenin Anayasasnda ‘eitim hakk’ temel hak ve özgürlükler arasnda saylm ve ‘sosyal devlete’ vurgu yaplmtr. Türkiye Cumhuriyeti Anayasasnda da eitim hakk ve eitimde frsat eitliine ‘eitim ve örenim hakk ve ödevi’ balnda yer verilmitir. Ayrca, Türkiye’de Milli Eitim Temel Kanununda eitimde frsat eitliine;

“Eitimde kadn, erkek herkese frsat ve imkan eitlii salanr. Maddi imkânlardan yoksun

(35)

amacyla parasz yatllk, burs, kredi ve baka yollarla gerekli yardmlar yaplr. Özel eitime ve korunmaya muhtaç çocuklar yetitirmek için özel tedbirler alnr.”

eklinde yer verilmitir.

Türkiye’de Kalknma Planlarnda da eitimde frsat eitliinin salanmasna yönelik politikalar gelitirilmitir. Bu politikalara çalmann sonraki bölümlerinde deinilmitir.

1.3. Eitimin Frsat Eitlii, Verimlilik ve Kalite Boyutlar Arasndaki likiler

Eitimin hem gelir hem de istihdam frsatlar açsndan bireylerin sahip olduu yaam kalitesinin ve ekonomik büyümenin temel belirleyicisi olduu bilinmektedir. Genel olarak eitimde frsat eitliinin artrlmas bireylerin yaam kalitesini artrmakta, sosyal eitlii desteklemekte, kamunun sosyal ve ekonomik maliyetlerini azaltmakta ve kalknma sürecine katk vermektedir. Öte yandan eitim politikalarnn oluturulmas sürecinde frsat eitlii boyutu kadar verimlilik ve kalite boyutlar da önem kazanmaktadr.

Genel anlamda eitlik ve verimlilik üzerinde, eitimin de dahil olduu birçok alanda önemli tartmalar olmaktadr. Baz ekonomistler kaynaklarn ihtiyac olan kesimlere yönlendirilmesinin frsat eitliine katk vermekle beraber verimlilie zarar vereceini öne sürmektedirler. Bu savlarn, devletin daha çok çalan bireylerin ve iletmelerin gelirlerinin bir ksmna el koyarak varlkl olmayan kesimleri finanse etmesine dayandrmaktadrlar (OECD, 2007b:33). Bu savn kart olan görüler de ortaya çkmaktadr. Örnein, Dünya Bankasnn 2006 ylnda yaynlad ‘eitlik ve kalknma’ konulu Dünya Kalknma Raporunda, ekonomik kalknma için eitliin ve verimliliin uzun dönemde tamamlayc olduu belirtilmitir. Ayrca bu raporda, eitlikçi politikalara kendi bana bir kalknma hedefi olduu için deil, ayn zamanda ekonomik ve politik frsatlarn daha geni kitleler tarafndan paylalmasyla, ekonomik büyümeye ve kalknmaya verecei katk açsndan da önem verilmesi gerektii belirtilmitir (Dünya Bankas, 2006:22).

Eitimde verimlilik ve frsat eitlii arasndaki ilikiye farkl açlardan baklabilmektedir. Eitimsel kaynaklarn frsat eitliini salamak için bireyler veya

(36)

eitim kademeleri itibaryla farkllatrlmasnn eitimde verimlilik üzerinde farkl yansmalar olmaktadr.

Eitimde verimlilik genel anlamda; derslik, öretmen, müfredat, örenme süresi vb. eitim girdileri ile ulalabilen eitim kalitesi olarak tanmlanrken, eitimin kalitesi ise örencilerin belirlenen beceri standartlarn karlama derecesi olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla, eitimde kalite ve verimlilik kavramlar birbiriyle çou zaman örtümektedir. Ülkelerin sosyo-ekonomik yaplarndan bamsz olarak eitim sistemlerinin kalite düzeyi bu sistemlerin verimlilii hakknda da bir fikir vermektedir. Bu kapsamda, eitimsel kaynaklar en verimli kullanabilecek olan bireylere yönlendirmenin, mevcut kalite standartlarn yakalayacaklarn orann artrmak için bir eitim politikas olarak uygulanp uygulanamayaca tartlmaldr.

Wössmann (2004:17) uluslararas örenci baar deerlendirme çalmalarndan biri olan TIMMS verisi ile yapt çalmada, ülkelerin eitim sistemlerinde salam olduklar kalite düzeyi ile frsat eitlii düzeyi arasnda negatif veya pozitif bir iliki olmadn ortaya koymutur. Schütz ve ark. (2005:26) tarafndan OECD ülkelerinde yaplan bir aratrmada, daha eitlikçi eitim sistemlerinde örencilerin ortalama baarsnn daha düük olduu yönünde bir bulguya ulalmamtr. Ayrca, PISA 2006 aratrmasnda da ülkelerin kalite ve frsat eitlii skorlar arasnda bir iliki bulunmad görülmütür (Bkz. Ek-1). Ülkelerin eitimin kalitesini artrmak için frsat eitliinden ödün vermek zorunda olmadklar görülmektedir.

Afonso ve Aubyn (2005:28-29) ise yaptklar çalmada çeitli ülkelerin ortaöretim sistemlerinin verimlilik düzeylerini deerlendirmitir. Bu çalmada eitimin çkts (örenci baars), eitim sisteminde dorudan kullanlan girdiler (öretmen bana düen örenci says ve okulda örencinin geçirdii zaman) ve çevresel faktörler (refah düzeyi ve ailenin eitim düzeyi) deerlendirilmitir. Öncelikle, eitim sisteminin girdileri ve çkts ile standart Veri Zarflama Analizi (DEA)2 kullanlarak ülkeler için verimlilik skorlar hesaplanmtr (Bkz. Tablo 1.2, 1.

(37)

ve 2. sütunlar). Görüldüü üzere en verimli ülkeler3 olarak Finlandiya, Kore ve sveç öne çkmaktadr. Bu çerçevede, Endonezya, Türkiye, Tayland ve Uruguay’n en verimsiz ülkeler olduu gözlenmektedir. Örnein, Türkiye kaynaklarn etkin kullanabildii takdirde (sveç, Kore ve Finlandiya kadar) ortalama örenci baarsnn genel olarak yüzde 26 orannda artmas beklenmektedir. Dolaysyla, Türkiye’nin öretmen saysn ve okuldaki eitim ve öretim süresini etkin olarak kullanamad anlalmaktadr. Bunun temelinde, öretmenlerin yeterliklerinin snrl olmas ve eitim programlarnn ilevsel olmamas etkili olmaktadr. Sonuç olarak, Türkiye’nin eitim sisteminde salayaca nicel artlar mutlaka kalitenin de artaca anlamna gelmemektedir.

Eitim sektöründeki verimlilik en azndan ksa ve orta vadede ksmen devletin kontrolü dnda deiebilmektedir. Söz konusu çalmada, ülkeler itibaryla ailenin sosyo-ekonomik koullar için kullanlan kii bana GSYH’nin ve ailenin eitim düzeyinin verimlilik skorlar ile istatistiksel olarak anlaml bir ekilde negatif ilikili olduunun tespiti yaplmtr. Ailenin sosyo-ekonomik koullar eitim sisteminin verimliliine olumsuz bir etki yapmaktadr. Bu nedenle eitim sistemlerinin ailelerin sosyo-ekonomik koullarndan bamsz olarak gerçek verimlilik düzeylerinin ölçülmesi için verimlilik skorlar kii bana GSYH ve ailenin eitim düzeyi deikenleri ile düzeltilerek yeniden hesaplanmtr (Bkz. Tablo 1.2, 3. ve 4. sütunlar). Türkiye, düzeltilmemi skorlara göre verimlilik açsndan 22. srada iken düzeltilmi skorlara göre 12. sraya yükselmektedir.

3

Verimlilik skoru 1 (teorik verimlilik imkanlar snr) ise verimlilik tamdr. 1’den uzaklaldkça verimlilik dümektedir.

(38)

Tablo 1.2 Eitim Sistemlerindeki Verimlilik ve Eitlikçilik (PISA 2003)

Ülkeler Düzeltilmemi Verimlilik Skorlar

Kii Bana GSYH ve Ailenin Eitim Düzeyi ile

Düzeltilmi Verimlilik Skorlar

Ekonomik Sosyal ve Kültürel Statünün Örenci Baarsn Açklama Oran Skor Sra Skor Sra Oran (%) Sra

Avustralya 1,038 7 1,077 3 13,7 6 Avusturya 1,095 14 1,174 22 16 13 Belçika 1,055 8 1,095 7 24,1 24 Çek Cum. 1,068 9 1,087 6 19,5 19 Danimarka 1,093 13 1,184 23 17,6 17 Finlandiya 1 1 1,1 8 10,9 2 Fransa 1,072 10 1,115 14 19,6 20 Almanya 1,083 12 1,17 21 22,8 23 Yunanistan 1,182 21 1,167 20 15,9 11 Macaristan 1,105 15 1,082 4 27 25 Endonezya 1,447 25 1,196 24 7 1 rlanda 1,079 11 1,159 19 16,3 14 talya 1,151 19 1,159 18 13,6 5 Japonya 1,024 4 1,127 17 11,6 4 Kore 1 1 1,068 2 14,2 9 Hollanda 1,037 6 1,112 13 18,6 18 Yeni Zelanda 1,036 5 1,087 5 16,8 15 Norveç 1,109 16 1,246 25 14,1 8 Portekiz 1,161 20 1,067 1 17,5 16 Slovak Cum. 1,118 17 1,108 10 22,3 21 spanya 1,129 18 1,105 9 14 7 sveç 1 1 1,116 15 15,3 10 Tayland 1,283 24 1,12 16 11,4 3 Türkiye 1,26 22 1,109 12 22,3 22 Uruguay 1,278 23 1,109 11 15,9 12

Kaynak: Afonso ve Aubyn (2005:20,26) ve OECD (2004:397)

ekil 1.1’de ülkelerin düzeltilmi verimlilik skorlar ile örencilerin sosyo-ekonomik koullarnn baar düzeylerini açklama oranlar karlatrlmtr. ekilden de görüldüü üzere iki oran arasnda negatif bir iliki olsa da bu iliki yüzde 90 güvenirlik düzeyinde dahi istatistiksel olarak anlaml deildir. Dolaysyla, frsat eitliinin salanmas verimlilikten vazgeçilmesi anlamna gelmemektedir. Bu kapsamda eitimde kalitenin artrlmas için kaynaklarn frsat eitlii ilkesi gereince ihtiyac olan bireylere veya eitim kademelerine yönlendirilmesinden kaçnmak yerine kaynaklarn verimli kullanlmasn salayacak mekanizmalarn gelitirilmesi gerekmektedir.

(39)

ekil 1.1 Ülkeler tibaryla Eitimde Verimlilik ve Frsat Eitlii likisi

Frsat eitlii ve verimlilik ilikisi kapsamnda eitime yaplan kamu harcamalarnn, hangi eitim kademesinde yapld da önem tamaktadr. ekil 1.2’den görüldüü üzere eitimin temel kademelerine yaplan kamu harcamalarnn bireylere faydas sosyo-ekonomik düzeylerinden bamsz olarak daha yüksek olmaktadr. Eitimin ileri kademelerine yaplan kamu harcamalarnn faydas ise dümektedir. Söz konusu düü sosyo-ekonomik düzeyi düük bireyler için daha fazla olmaktadr. Kamu harcamalarnn yapld eitim kademesinin fayda esnekliinin sosyo-ekonomik düzeyi düük bireyler için daha yüksek olduu görülmektedir. 1,25 1,20 1,15 1,10 1,05

Kii Bana GSYH ve Ailenin Eitim Düzeyi ile Düzeltilmi Verimlilik Skorlar 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 E k on omik Sosyal ve Kült ürel St at ünün Ö renci Baarsn Aç k lama Oran Norveç Endonezya Danimarka Avusturya Almanya Yunanistan talya rlanda Japonya Tayland sveç Fransa Hollanda Uruguay Türkiye Slovak Cum. spanya Finlandiya Belçika Yeni Zelanda Çek Cum. Macaristan Avusturalya Kore Portekiz

Pearson korelasyon = - 0,282 , p=0,172>0,10 , N=25, korelasyon 0,01 düzeyinde anlamsz Spearman korelasyon = -0,230, p=0,268>0,10 , N=25, korelasyon 0,01 düzeyinde anlamsz Kaynak: Tablo 1.2’deki deerlerlerden derlenmitir.

(40)

ekil 1.2 Eitim Kademeleri tibaryla Kamu Harcamalarnn Bireylerin Sosyo-ekonomik Düzeyine Göre Faydas

Kaynak: Schütz ve Wössmann (2006:11)

Farkl eitim düzeyinde çalanlarn gelirleri ülkeler itibaryla farkllamaktadr. Tüm ülkelerde çalanlarn eitim düzeyi yükseldikçe gelirleri de artmaktadr. Tablo 1.3’ten görüldüü üzere Türkiye’de çalanlarn eitim düzeyi arttkça gelirleri de artmaktadr. Örnein, Türkiye’de 25-64 ya grubundaki çalanlarn gelir düzeyi, eitim seviyesi ortaöretimin altnda olanlar için 65 birim iken, yükseköretim mezunlar için 141 birimdir. Dolaysyla, yükseköretim mezunlar eitim düzeyi ortaöretimin altnda olanlarn yaklak olarak iki katndan fazla kazanmaktadr. Ayn ya grubundaki yükseköretim mezunu kadnlarn gelir düzeyinin (164) eitim seviyesi ortaöretimin altnda olan kadnlarn gelir düzeyinin (46) yaklak olarak dört kat olduu görülmektedir. OECD’de ise bu farklarn daha az olduu anlalmaktadr. Sosyo-ekonomik düzeyi düük bireyler Sosyo-ekonomik düzeyi yüksek bireyler Fayda Ya [Okul öncesi] [lk-ortaöretim] [Yükseköretim] [Yetikin Eitimi]

(41)

Tablo 1.3 25-64 Ya Grubunda gücünün Eitim Düzeyi tibaryla Görece Kazançlar (2007)

Ortaöretim Alt Mezunlar Yükseköretim Mezunlar Türkiye Erkek 72 153 Kadn 43 154 Toplam 69 149 OECD Erkek 79 156 Kadn 75 153 Toplam 78 152

(1) Ortaöretim mezunlarnn kazançlar 100 olarak alnmtr (2) Türkiye verisi 2005 ylna aittir.

Kaynak: OECD, Education at a Glance 2009.

Türkiye’yi OECD’den farkl klan dier bir husus ise, çalanlarn eitim düzeylerinin artmasnn gelirlerine olan marjinal etkisinin farkl oranlarda gerçeklemesidir. Örnein, Türkiye’de çalanlarn eitim düzeyi arttkça gelir düzeyleri de srasyla 69, 100 ve 149 birim olarak gerçeklemektedir. Eitim düzeyinin artmasnn gelire marjinal etkisi ise srasyla 31 ve 49 birim olmaktadr. OECD’de ise gelir düzeyindeki söz konusu marjinal etkiler srasyla 22 ve 52 birim olarak gerçeklemektedir. Dolaysyla, Türkiye’de ortaöretim mezunu olmann, eitim düzeyinin ortaöretimin altnda kalmasna göre gelire yapt marjinal etki OECD’den daha fazladr. Yükseköretim mezuniyetinin ortaöretim mezuniyetine göre gelirde yapt marjinal art ise OECD’de daha fazladr. Bu nedenle, Türkiye’de ortaöretim mezunu olmann çalanlar açsndan marjinal faydasnn halen daha yüksek olduu söylenebilir. Söz konusu etki Türkiye’de kadnlar için daha belirgindir.

Sonuç olarak, eitime ayrlan kaynaklarn verimli kullanlmas kapsamnda, bu kaynaklarn toplumun belirli kesimlerine yönlendirilmesi ile bu kesimlerin ortalamann üzerinde bir süre eitim sisteminde kalmas ve ortalamann üzerinde bir kalitede eitim almas anlaynn gözden geçirilmesi gerekmektedir. Eitimde verimliliin salanmas bu anlayla badamamaktadr. Dünya Bankasnn yapm olduu bir aratrma ülkelerin eitim düzeyinden ziyade eitimin niteliinin ekonomik büyümeye katksnn çok daha fazla olduunu ortaya koymutur (Dünya Bankas, 2007:35). Dolaysyla, toplumun tüm kesimlerine temel kademelerde kaliteli bir eitim salanmadan, yükseköretimde eriimin kamu harcamalaryla artrlmas politikasnn tartlmas gereken bir konu olduu düünülmektedir.

(42)

1.4. Türkiye’de Eitimde Frsat Eitsizliine Neden Olan Politikalarn Tarihsel Geliimi

Türkiye’de, günümüzde eitimde frsat eitsizliine neden olan politikalar çeitli yönleriyle analiz etmeden önce, bu politikalarn geçmiten günümüze gösterdii seyre deinmek yerinde olacaktr.

Türkiye’de eitim sistemine yönelik politikalar genel olarak 1939’da toplanmaya balanan Milli Eitim uralarnda ve 1963’ten itibaren hazrlanan Kalknma Planlarnda belirlenmitir. Günümüze kadar on yedi kez Milli Eitim uras gerçekletirilmi ve dokuz kez de Kalknma Plan hazrlanmtr. Bu ulusal belgelerde eitimde frsat eitlii meselesine gösterilen hassasiyet zaman içinde bir deiim ve geliim göstermitir.

Türkiye’de planl döneme geçilmeden önceki dönemde eitim sistemindeki temel politika yaklamlar asl olarak Milli Eitim uralarnda ortaya çkmaktadr. 1940’l ve 1950’li yllar kapsayan söz konusu dönemde genel olarak eitimdeki temel politikalar niteliin gelitirilmesi, eitim ve öretim programlarnn oluturulmas, mesleki ve teknik eitimin yaplandrlmas, tarih ve ahlak bilincinin gelitirilmesi ve öretmen yetitirilmesi konularna odaklanmtr. Kaynaklarn yetersiz olmas nedeniyle eitim politikas genel olarak toplumun tüm kesimlerine ulamak yerine ülkenin ihtiyaç duyduu alanlarda insangücü ihtiyacn karlamay hedeflemi ve eitimde frsat eitsizliini gidermeye yönelik politika yaklamlar yetersiz kalmtr. Planl dönemin balamasyla beraber eitimde frsat eitsizlii ile ilgili meselelere Kalknma Planlarnda daha net bir ekilde yer verilmeye balanmtr. Eitim kademeleri itibaryla frsat eitsizliklerine neden olan politikalar tarihsel geliim perspektifi içinde ve eitim kademeleri itibaryla u ekilde olumutur.

Okul öncesi eitime verilen önemde Cumhuriyet tarihinde birtakm sapmalar yaanmtr. 1930’lu yllarda Devlet, kaynaklar asl olarak ilköretimi yaygnlatrmaya yönelttiinden anaokullarna gereken önem verilememitir. 1940’l yllarda anaokullarnn, özel ve kamu kurulularnca açlmas desteklenmi, 1950’li

(43)

yllarda ise bu konu unutulmutur. 1961’de kabul edilen 222 sayl lköretim ve Eitim Kanunu okul öncesi eitimi yeniden gündeme getirmitir. Bu dönemde lköretim Genel Müdürlüü anaokullar açmaya devam etmi, Kz Teknik Öretim Genel Müdürlüü ise kz enstitülerinde çocuk geliimi örencilerinin uygulama yapmas için anaokullar açmtr. 1973’te yasalaan 1739 sayl Milli Eitim Temel Kanunu’nda ilk defa okul öncesi eitimin amaçlarna açklk getirilmitir. Bu amaçlar arasnda frsat eitlii açsndan en öne çkan ise artlar elverisiz çevrelerden ve ailelerden gelen çocuklar için ortak bir yetime ortam yaratmak olmutur. Ancak ilerleyen dönemlerde bu amaç göz ard edilmitir. Kalknma Planlarnda okul öncesi eitim ilk olarak ikinci planda (1973-1977) yer alm olup eitimin bu kademesi anne eitiminden yoksun 3-6 ya grubu çocuklarn eitimi olarak alglanm ve okullama oran hedefi de belirlenmemitir. Dolaysyla, planl dönemde okul öncesi eitimdeki gelimeler çok snrl kalmtr. Genel olarak okul öncesi eitimdeki gelime özel kesimin ve illerin inisiyatifine brakld için bu eitime en çok gereksinim duyanlarn yeterince faydalanmas salanamamtr.

1926’da çkarlan 789 sayl Maarif Tekilatna Dair Kanunda ilk mektepler (ilk okullar), (1) ehir ve kasaba gündüz, (2) ehir ve kasaba yatl, (3) köy gündüz ve (4) köy yatl olmak üzere dört tür mektepten söz edilmekteydi. lk mekteplerin örenim süresi be yl olup paraszd. Kz ve erkek ça çocuklarnn ilk mektebe devam zorunluydu. 1923’te okur-yazar oran sadece yüzde 10 civarndayd. Bu nedenle Cumhuriyetin ilk yllarnda kaynaklar büyük oranda ilkokul kademesine yönlendirilmitir. 1940’lara gelindiinde ise nüfusun yaklak olarak yüzde 80’i köylerde yaamaktayd. 1942 ylnda kabul edilen 4274 sayl Köy Okullar ve Enstitüleri Tekilat Kanunu ile Köy Eitim Sistemi yeniden düzenlenmitir. Bu kapsamda eitmenli köy okullar (üç yllk), öretmenli köy okullar (be yllk), öretmenli ve eitmenli köy okullar (be yllk), Köy Bölge Okullar (yatl-yatsz ve ilkokulla birlikte dokuz yllk) ile köy ve bölge meslek kurslar (ilkokul ve mezunlar ve yetikinler için) bu sistem içinde yer ald. Üç snfl okullardan da çkanlara dördüncü ve beinci snflarda okuma imkân verebilmek için özellikle üç snfl okullarn çounlukta bulunduklar bölgelerde pansiyonlu veya pansiyonsuz Köy Bölge Okullar açmann yararl olaca düünülmütür. Bu okullar, yalnz

(44)

eitmenli, öretmenli veya öretmenli-eitmenli olabilmekteydi. Köy enstitülerinin kapatlmas ile ortadan kalkan köy bölge okullarnn amac ilköretim çandaki çocuklara hem ilkokul öretimi yapmak hem de ilkokulu bitirenlere, on alt yana kadar, köylerine gereken el sanatlarnda insangücü yetitirmekti. Bu dönemde özellikle köylerdeki ilkokul mezunu zeki çocuklarn köy enstitülerinde köy ilkokullar için öretmen olarak yetitirilmesi modeli, frsat eitlii açsndan önemli bir politika olarak ortaya çkmtr. Köye göre yetitirilen bu öretmenlerin görev yaptklar köylerde baarl olma ans da daha fazlayd. Köylüleri çada endüstri ve tarm teknolojileriyle donatarak köyün kalknmasn salamay amaçlayan köy enstitüleri zamanla asl ilevlerinden uzaklatklar için 1954’te kapatlmlardr. 1946 ylnda toplanan Üçüncü Milli Eitim uras’nda be yllk ilkokula üç yllk ortaokulun eklenmesiyle, kentlerde zorunlu örenimin süresinin sekiz yla çkarlmas önerilmi ancak uygulamasna geçilememitir. 1961 ylnda yasalaan lköretim ve Eitim Kanunu ile zorunlu eitimin süresi 7-14 yalarn kapsayacak ekilde sekiz yla çkarld. lkokul kesimi uygulanmasna ramen ortaokul ksm sadece bölge okullarnda uyguland. 1997 ylndaki Temel Eitim Reformu ile ilköretim, süresi sekiz yl ve kesintisiz olarak düzenlenmitir. Zorunlu eitimin sekiz yla çkarlmas ile birlikte görece sosyo-ekonomik koular yetersiz olan çocuklarn ilköretimin ikinci kademesine eriimleri artmtr. Dier yandan zorunlu olmasnn yannda, ilköretimin kesintisiz olmasnn ortaya çkard fayda ve problemlerin yeniden tartlmas gerekmektedir. Zorunlu eitimin sekiz yla çkarlmas ile birlikte temelleri 1963-1964 eitim öretim döneminde atlan yatl ilköretim bölge okullar ve pansiyonlu ilköretim bölge okullarnn saylar hzla artrlm ve yaygnlatrlmtr. Krsal kesimde okulu bulunmayan, köy ve köy alt yerleim birimlerinde bulunan çocuklar ile yoksul ve fakir ailelerin çocuklarnn ilköretim hizmetlerine kavuturulmasn salamak amacyla açlan bu okullarda okuyan çocuklarn yiyecekleri, giyecekleri, ders kitaplar, defterleri, harçlklar, ders araç ve gereçleri ile her türlü giderleri devlet tarafndan karlanmaktadr. Bununla beraber bu okullara kz çocuklarnn talebi düük kalm ve pedagojik birtakm sorunlar ortaya çkmtr.

(45)

Ortaöretim kademesinde, Cumhuriyetin kurulmasyla beraber çkarlan yönetmelik ile sultaninin ikinci devresinin ad lise, birinci devresinin (idadinin) ad da ortaokul oldu. 1924’te kzlarn daha az süreli örenim görmelerine son verilerek, kz ve erkekler için açlan lise ve ortaokul süresi eitlendi. Daha sonra 1926 ylnda ise yatsz ortaöretim okullarnda kz erkek ayrm kaldrlarak karma öretime geçildi. 1926’da çkarlan 789 sayl Maarif Tekilatna Dair Kanun’a göre ortaöretim basamandaki liseler 3 yl, ilk öretmen okullar, köy öretmen okullar 2 yl süreli öretim yapmaktayd. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde kaynak yetersizlii nedeniyle ortaokullarn ve liselerin kapasiteleri snrl olduundan fazla talep olan çeitli okullara girite, yeterlie dayanan, seçme usulleri uygulanmas benimsenmitir. Ancak birinci planda eitimin çeitli dallarnda, seçme usullerinin kabiliyetlere bal olmasndaki aksaklklarn ve çeitli gelir gruplar ile bölgeler arasnda eitim imkânlarndan yararlanma bakmndan eitsizliklerin, eitimin sosyal adalete ve toplum çkarlarna uygun bir sosyal hareketlilik etkeni olma niteliini kaybettirmi olduu yönünde yaplan vurgu eitsizliin boyutunu ortaya koymaktadr. Ayrca bu planda, yüksek kabiliyetli fakat düük gelirli olanlarn yükselmesinde balca araç olan burs sisteminde de bir gelime olmad belirtilmektedir. Bugünkü snavla örenci alan ortaöretim kurumlarnn temelini oluturan Maarif Kolejleri ise ilk olarak 1956 ylnda açlmtr. 1739 sayl Temel Eitim Kanunuyla 1973 ylnda Anadolu Lisesi adn alan bu resmi kolejlerde yabanc dille eitim yaplmaktayd. Mesleki ve teknik ortaöretim düzeyinde de snavla örenci alan Anadolu türü liselerin açlmas beinci planda kararlatrlmtr. 1970’li yllardan itibaren yükseköretime olan talebin artmasyla beraber ortaöretim kurumlar özellikle son yllarda lise diplomas veren kurumlar olarak alglanmaya balanm, dershaneler de yükseköretime hazrlayan kurumlar olarak benimsenmitir. Özellikle 2000’li yllardan sonra genel olarak kaliteli ortaöretim kurumlar yerine snavla örenci alan ortaöretim kurumlarnn yaygnlatrlmas politikas okullar arasndaki farkllklarn açlmasna neden olmutur. Zira daha kaliteli eitimin ve öretimin yapld snavla örenci alan ortaöretim okullarna sosyo-ekonomik düzeyi yüksek çocuklarn eriim düzeyi daha yüksek olmutur. Ortaöretime olan talebin artmasyla beraber özel okullarn yaygnlatrlmasndaki

(46)

teviklerin yetersiz olmas, kamunun sosyo-ekonomik düzeyi düük çocuklar için kaliteli eitim imkânlar sunmasn engellemitir.

Cumhuriyetin ilk yllarnda mesleki ve teknik eitimdeki temel hedef bu eitime önem kazandrmak ve ülkenin gelien ekonomik ve sosyal koullarna uygun olarak yön vermekti. Bu dönemde mesleki ve teknik eitim okullarnn says oldukça snrlyd. Tüm giderleri genel bütçeden karlanan mesleki ve teknik öretim okullarnn says 1930’lu ve 1940’l yllarda hzla artmaya balam ve hemen hemen her ilde ve büyük ilçelerde kz ve erkek sanat enstitüsü açlmtr. Özellikle, planl dönemin balamasyla beraber ihtiyaç duyulan alanlarda insangücünün yetitirilmesi için mesleki ve teknik ortaöretime devam edenlerin orann artrlmas hedeflemitir. Ancak üçünde planda, bütün eitim sisteminde yöneltme yöntemi uygulanmadndan genel ve akademik eitim kanalnda gereinden çok ylma olduu, mesleki ve teknik öretim kanalndaki örencilerin ise yetenek ve seçmelerden çok sosyo-ekonomik artlarn sonucunda bu alana yöneldii tespiti yaplmtr. 1973 ylnda yasalaan 1739 sayl Kanun’la, yükseköretime hazrlayan programlardan mezun olanlarn yetitirildikleri yönde yükseköretim programlarna girme imkânlarnn olduu kararlatrlmtr. Nitekim dördüncü planda genel liselerden mezun olanlarn tüm fakülte ve yüksekokullar tercih edebildiinden bahisle genel eitimde bir ylma olduu belirtilmitir. 1983 ylnda söz konusu yasann ilgili maddesi deitirilerek lise ve dengi okullar bitirenlerin yükseköretim kurumlarna girmek için aday olmaya hak kazanaca ifade edilmitir. Bununla beraber 1999 ylnda Yüksek Öretim Kurulu’nun alm olduu farkllatrlm katsay uygulamas ile mesleki ve teknik ortaöretim mezunlarnn lisans eitimine devam etme imkân yok denecek kadar azalmtr.

Türkiye’de, 1960’l yllara gelene kadar lise mezunu says az olduundan yükseköretimde arz ve talep dengesizlii olumamtr. Özellikle 1970’li yllarn balarndan itibaren yükseköretime artan talep ile birlikte yükseköretime giri meselesi tartlmaya balanmtr. Yükseköretime yerletirmenin objektif kstaslara göre yaplmas için 1974 ylndan itibaren merkezi snav uygulamasna geçilmi fakat sorun tam anlamyla çözülememitir. Nitekim dördüncü planda, lise mezunlar

(47)

arasnda yükseköretime geçite bölgeler ve yerleme yerleri, cinsiyet, gelir düzeyi, baba meslei ve okul türü açsndan açk bir frsat eitsizliinin hzla artt ifade edilmitir. Ayrca yine bu planda yüksekörenime geçite, paral eitim görmenin, kurslara katlmann, baba mesleinin ve gelirin, baar salayc etmenler olduuna ve yurt düzeyinde ortaöretim kurumlarnn nitelik farkllklar nedeniyle üniversiteleraras seçme snavlarnn büyük ölçüde sosyal adaletsizlie yol açtna vurgu yaplmtr. Söz konusu sorunlar bugün de artarak devam etmektedir. Yükseköretime giri sistemindeki eitsizlikler, büyük ölçüde önceki eitim kademelerinde meydana gelen eitsizliklerin bir sonucu olmas nedeniyle bu çalma kapsamnda ayrntl olarak incelenmemitir.

Türkiye’de eitim sisteminin öteden beri yükseköretim odakl olmas, eitimin temel kademelerindeki frsat eitsizliklerinin olumasnda önemli derecede etki etmektedir. Örnein, II. Merutiyet döneminin en ünlü eitim bakan olarak nitelendirilen Emrullah Efendi, eitimle ilgili olarak milli seçkinci (elitism) bir tutumla ‘Tuba Aac Nazariyesi’ni ortaya atarak ülkenin kalknmas için öncelikle eitim reformuna yükseköretimden balanmas gerektiini savunmutur. Bu kapsamda devletin, imkanlar dahilinde, kaliteye yönelerek aydn, seçkin (elite) bir zümre yetitirmesi arz eder. Aslnda bu seçkin zümrenin varl eitimsel amaçlar haricinde bal bana bir olgudur. Toplumsal ve kültürel deerlerin toplum geneline yaylm ancak bu seçkin zümre ile mümkündür. Özellikle 19. yüzyldaki siyasal, sosyal ve ekonomik geliim ve deiimler, Merutiyetle birlikte Osmanl mparatorluu’ndaki rejim deiiklii, geleneksellik ve yenilik arasnda bunalma dümü halkn bu deiimlere ayak uydurmasn ve böylece sosyal uyumu salayacak halkn içinden çkm aydn seçkin bir zümrenin varln zorunlu klmtr (Bakr, 2008:198). O dönemin artlar dikkate alndnda ilk ve orta öretimi düzenleme ve onlarn daha salkl ilemesini salamak için gerekli olan öretmen kadrosunun yetitirilmesi öncelikle yükseköretim kademesine önem verilmesi ile mümkün olabilirdi. Ancak aradan geçen yüzyla ramen seçkinci eitim anlay küçük dalgalanmalara ramen önemini korumu ve eitimdeki temel beceri ve yeterlikler toplumun tamamna yaygnlatrlamamtr. Milli Eitim Temel Kanunu’nda, güçlü ve istikrarl, hür ve demokratik bir toplum düzeninin

Türkiye’de Eğitim Politikalarının Fırsat Eşitsizliği Üzerindeki Etkileri

çindekiler

ETMDEFIRSAT

ETLVESOSYAL

POLTKALAR

ETMDEFIRSAT

ETLVESOSYAL