Okul öncesi eitim

Okul öncesi eitim alm çocuklarn hem ileri eitim kademelerindeki baar düzeyi artmakta hem de erken terk riski azalmaktadr. Dolaysyla, okul öncesi eitime eriim salayamam çocuklarn eitimdeki frsat eitsizlikleri artmaktadr. Okul öncesi eitime aktarlan kaynaklarn eitlii salayc bir ekilde artrlmas eitimde frsat eitliinin salanmas açsndan önemli bir kaldraç görevi görmektedir.

kinci bölümde belirtildii üzere, erken yalarda kazanlan sosyal ve bilisel beceriler eitimin sonraki aamalar için önemli bir temel oluturmaktadr. Dolaysyla, erken yalarda örenme açsndan geride kalanlarn sonraki yalarda akranlarn yakalamalar daha da zorlamaktadr. Bu nedenle, okul öncesine yaplan kamu harcamalar eitimin ileri kademlerindeki kaliteyi artrmaktadr.

Okul öncesi eitimin frsat eitliine katk vermesi bata olmak üzere salam olduu faydalar açkça görülmektedir. Bununla beraber, tarihsel olarak, okul öncesi eitim ebeveynleri çalan ailelerin çocuklar için bir bakm hizmeti olarak alglanmtr. Ancak son zamanlarda, uzun vadede hem sosyal hem de bilisel

120 TÜRKYE’DE ETM POLTKALARININ FIRSAT ETSZL ÜZERNDEK ETKLER

olmak üzere önemli faydalar salayan okul öncesi eitimin önemi artk birçok ülkede yaygn olarak kavranmtr. Bu ülkelerde, okul öncesine katlm ebeveynlerin istihdam durumundan bamsz bir konuma gelmitir.

Okul öncesi eitime kamu destei ve eitimin bu kademesine katlm açsndan farkllklar bulunmaktadr. Birçok gelimi ülke, okul öncesi eitim hizmetini ücretsiz salamakta veya en azndan dezavantajl kesimlerden ücret almamaktadrlar. Örnein, Belçika’da 2,5 yandan, Fransa’da ise 3 yandan itibaren tüm çocuklarn okul öncesi eitime ücretsiz olarak katlma imkan bulunmaktadr. sveç’te ise 4 ve 5 yanda okul öncesi eitim ücretsiz olarak salanmaktadr. Macaristan’da okul öncesi eitim 3-7 yan kapsamakta olup, son yl zorunludur. Macaristan’da okul öncesine devam edilen süre 3,3 yl olup Avrupa’daki en yüksek ortalamadr. (The Database on Education Systems. Eurydice. 18 ubat 2008.<http://www.eurydice.org/portal/page/portal/Eurydice/Overview/

ByCountry>). Yaplan aratrmalarda, okul öncesi eitimin ücretli olduu ülkelerde ailelerin gelir düzeylerinin okul öncesi eitime katlmn temel belirleyicisi olduu ortaya konulmutur (Chiswick and DebBurnam, 2004:20-22). Bununla beraber gelimi ülkelerde okul öncesi eitimin zorunlu olmamas hem annelerin çalyor olmas hem de bilinç düzeyinin yüksek olmas nedeniyle okullama oranlarnn artmas açsndan bir engel oluturmamaktadr.

Türkiye’de okul öncesi eitim; istee bal olarak, ilköretim çana gelmemi 3-5 ya grubundaki çocuklarn eitimini kapsamaktadr. Okul öncesi eitim kurumlar, bamsz anaokullar olarak kurulabildikleri gibi, gerekli görülen yerlerde ilköretim okuluna bal ana snflar halinde veya ilgili dier öretim kurumlarna bal uygulama snf olarak da açlabilmektedir. Okul öncesi eitimin amac; millî eitimin genel amaçlarna ve temel ilkelerine uygun olarak, çocuklarn beden, zihin, duygu geliimini ve iyi alkanlklar kazanmasn, onlarn ilköretime hazrlanmasn, artlar elverisiz çevrelerden gelen çocuklar için ortak bir yetime zemini temin edilmesini, Türkçenin doru ve güzel konuulmasn salamaktr.

Türkiye’de son 10 ylda okul öncesi eitimdeki örenci says yaklak olarak dört kat art göstermitir. Bununla beraber 2008-2009 eitim öretim dönemi

121 ETME AYRILAN KAYNAKLARIN ÖNCELKLENDRLMES VE

FIRSAT ETLNN ZLENMESNE YÖNELK ÇIKTILARIN BELRLENMES

itibaryla Türkiye genelinde yüzde 34 olan okullama oran birçok gelimi ülkede yüzde 90’lar civarnda olan orannn oldukça gerisinde kalmaktadr. Okul öncesi eitimin özellikle dezavantajl gruplara olan faydasnn daha fazla olduu dikkate alndnda, bu nicel arttan hangi çocuklarn yararland da önem tamaktadr.

ekil 5.6 Okul Öncesi Eitimin Frsat Eitliine Etkisi

Kaynak: Schütz et. al, (2005)

Bir ülkede okullama oranlarnn artyor olmas frsat eitliini artraca anlamna gelmemektedir. Schütz ve ark. (2005:23) yaptklar çalmada, okul öncesindeki okullama oranlarnn belirli bir düzeye kadar artmasnn örencilerin sosyo-ekonomik koullarnn baarlar üzerindeki etkisini artrdn, ancak bu düzeyden sonra meydana gelecek artlarn bu etkiyi zayflattn ortaya koymulardr (Bkz. ekil 5.6). Okul öncesindeki ça nüfusunun küçük bir bölümünün okul öncesi eitimde olmas ülke genelinde örencilerin sosyo-ekonomik koullarnn baarlar üzerindeki etkisini ve dolaysyla frsat eitsizliini artrmaktadr. Bunun nedeni ise okullama oranlarnn düük olduu ülkelerde okullaan kesimin kuvvetle muhtemel sosyo-ekonomik düzeyi daha yüksek çocuklar olmasdr. Dolaysyla bu çocuklarn mevcut avantajlar okul öncesi eitime katlmakla birlikte artmaktadr. Okul öncesindeki okullama oranlarnn belirli bir seviyeye kadar artmas, ailenin sosyo-ekonomik koullarnn örencilerin baarlar üzerindeki etkisinin de artmasna neden olmaktadr. Ancak, ülke genelinde yüzde 60-

Sosyo-ekono mik Ko u llarn Öre nci Baars Üze rinde ki Et kisi

122 TÜRKYE’DE ETM POLTKALARININ FIRSAT ETSZL ÜZERNDEK ETKLER

70’ler civarnda bir okullama oranndan sonra okul öncesi eitim frsat eitliine katk vermektedir.

Türkiye’de okul öncesi eitime erien ve erimeyen çocuklarn ailelerin sosyo-ekonomik koullarna ilikin dorudan bir veri bulunmadndan, iki deiken arasnda dorudan bir iliki kurulamamaktadr. Bununla beraber, illerin sosyo- ekonomik gelimilik düzeyi ve okullama oranlar arasnda bir benzeme olduu görülmektedir. Sosyo-ekonomik gelimilik düzeyi yüksek olan illerde okullama oran daha yüksektir. Bununla beraber, Türkiye genelindeki bu farkllamann dier bir nedeni ise okul öncesinde okullama oranlarnn artrlmas konusunda baz illerdeki vali ve belediye bakanlarnn, inisiyatiflerindeki kaynaklar bu alana yönlendirmelerinden kaynaklanmaktadr. ller itibaryla okullama oranlar, yüzde 14,5-91,2 gibi çok geni bir aralkta farkllamaktadr. Dolaysyla, son yllarda okul öncesi eitimde okullama oranlarndaki artn iller itibaryla çok dengeli olumad söylenebilir.

ekil 5.7 llere Göre Okul Öncesi Eitim Okullama Oranlar (2008-2009)

Kaynak: MEB ve TÜK verilerinden derlenmitir

Türkiye’de okul öncesi eitime sosyo-ekonomik koullar yetersiz olan örencilerin yeterince eriim salayamamasnn nedenlerinden biri, halen bu eitimin çalan annelerin çocuklar için bir bakm hizmeti olarak alglanmas ve bu konuda

123 ETME AYRILAN KAYNAKLARIN ÖNCELKLENDRLMES VE

FIRSAT ETLNN ZLENMESNE YÖNELK ÇIKTILARIN BELRLENMES

bilincin olumamasdr. Dier önemli bir neden ise, sosyo-ekonomik düzeyi düük yerleim bölgelerinde okul öncesi eitim kurumlar olsa bile velilerden örencinin beslenmesi için maddi katk talep edilmesi nedeni ile en yoksul ailelerin bu hizmete eriememesidir.

Sonuç olarak, okul öncesi eitime eriimin, genel olarak artmasnn yannda bu artn bölgeler ve farkl sosyo-ekonomik koullara sahip kesimler arasnda dengeli olmas gerekmektedir. Aksi takdirde, okul öncesi eitimin, eitimin ileri kademelerine olan olumlu katks dikkate alndnda sosyo-ekonomik koullar yetersiz olanlar aleyhine frsat eitsizlii artm olacaktr. Yukarda da deinildii gibi Türkiye’de bu türden bir risk mevcuttur. Bu nedenle, okul öncesi eitimin en az bir ylnn zorunlu eitim kapsamna alnmas ve bu alana yaplan kamu harcamalarnn artrlmas, sosyo-ekonomik düzeyi düük çocuklarn frsat eitsizliini gidermek açsndan önem tamaktadr.

5.2.2. lköretim ve ortaöretim

lk ve ortaöretim düzeyinde kaliteli eitime eriim salayamayan ve bu nedenle temel becerileri bile kazanamayan örenciler, kaliteli eitime eriim salayan örencilere göre bir frsat eitsizlii yaamaktadrlar.

Örencilerin eitimdeki baar ve eriim düzeyleri, genel olarak ailelerinin sosyo-ekonomik koullarndan, devam ettikleri okullarn sosyo-ekonomik düzeylerinden ve kamunun sunmu olduu eitim imkânlarndan etkilenmektedir. Bu kapsamda, eitimde frsat eitlii farkl kaynaklarn farkl örencilere tahsis edilmesini gerektirir. Çünkü baz örenciler bu kaynaklara dier örencilerden daha fazla ihtiyaç duymaktadrlar.

kinci bölümde de deinildii üzere, PISA sonuçlarna göre, Türkiye’de 15 yandaki örencilerin yarya yakn matematik ve okuma alanndaki temel becerilere dahi sahip deildir. Dolaysyla, bu örencilerin eitimin ileri kademelerinde ve igücü piyasasnda dezavantajl bir konumda olmalar kuvvetle muhtemeldir. Eitimde frsat eitliinin içerme boyutu gerei temel becerilere sahip olan örencilerin artrlmas gerekmektedir. Zorunlu temel eitim, baar düzeyi ve sosyo

124 TÜRKYE’DE ETM POLTKALARININ FIRSAT ETSZL ÜZERNDEK ETKLER

ekonomik düzeyi düük ve risk altnda olan herkesi içerdiinden, bu alanda frsat eitliine yönelik müdahale yapma alan daha fazladr. Bununla beraber dier eitim kademlerinde eriimin artrlmas için büyük çabalar gösterilse de mutlaka eitimin dna çkanlar olmaktadr. Dolaysyla, bu düzeye yaplan kamu harcamalarndan daha geni kitlelerin faydalanmas beklenmektedir.

Bölgeler arasndaki öretmen ve derslik bana düen örenci saylarndaki eitsizliklerin giderilmesi, sosyo-ekonomik koullar yetersiz olan örencilerin ailelerinin ve bunlarn devam ettikleri okullarn desteklenmesi konusunda kaynaklarn yönlendirilmesi eitimde eitlik ilkesinin gerei olarak kabul edilmektedir.

Bölgeler Arasndaki Eitsizlikler:

Türkiye’de eitim imkânlar açsndan, hem ilköretimde hem de ortaöretimde derslik ve öretmen bana düen örenci saylar açsndan bölgeler arasnda önemli farkllklar bulunmaktadr. ekil 5.8 ve ekil 5.9’dan da görüldüü üzere ilköretim ve ortaöretimde, özellikle büyük ehirler ile Güney Dou ve Dou Anadolu bölgelerinde öretmen ve derslik bana düen örenci saylar görece yüksektir.

125 ETME AYRILAN KAYNAKLARIN ÖNCELKLENDRLMES VE

FIRSAT ETLNN ZLENMESNE YÖNELK ÇIKTILARIN BELRLENMES

ekil 5.8 llere Göre lköretim ve Ortaöretimde Öretmen Bana Düen Örenci Saylar (2008-2009)

126 TÜRKYE’DE ETM POLTKALARININ FIRSAT ETSZL ÜZERNDEK ETKLER

ekil 5.9 llere Göre lköretim ve Orta öretimde Derslik Bana Düen Örenci Saylar, (2008-2009)

Kaynak: MEB, Milli Eitim statistikleri 2008-2009, 2009

2004-2005 eitim öretim döneminden itibaren, ilköretimde uygulanmaya balanm olan müfredatn ve yenilenme çalmalar devam eden ortaöretim müfredatnn örenci merkezli olarak yaplandrlmasndan dolay küçük snflarda baar ansnn daha yüksek olmas beklenmektedir. Bu nedenle derslik ve öretmen bana düen örenci saysnn yüksek olduu illere özel önem verilmesi gerekmektedir.

127 ETME AYRILAN KAYNAKLARIN ÖNCELKLENDRLMES VE

FIRSAT ETLNN ZLENMESNE YÖNELK ÇIKTILARIN BELRLENMES

Eitime ayrlan kaynaklarn objektif kstaslara göre öncelii olan yerleim birimlerine eit olarak yönlendirilerek, kaynaklarn da etkin ve verimli kullanlmasn salamay amaçlayan e-yatrm projesi 2006 ylnda balatlmtr. Ancak, proje kapsamnda yatrmlarn illere göre planlanmas amacyla objektif kstaslar belirlenmi olmasna ramen, yatrmlarn subjektif kstaslara göre datlmas konusundaki alkanlk devam etmektedir. Bu nedenle projeye bir an önce ilerlik kazandrlmas bölgeler arasndaki fiziki imkân eitsizliklerinin giderilmesi açsndan büyük önem tamaktadr.

Öretmen eksikliinin olduu sosyo-ekonomik gelimilik düzeyinin düük olduu illerdeki bir dier sorun ise, tecrübeli olanlar bata olmak üzere öretmenlerin uzun süre bu illerde kalmamalardr. Bu durum özellikle ilköretim düzeyinde eitim ve öretim sürecini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu illerde öretmenlerin kalmasn salamak için bölgeler arasnda ücret farkllatrmas bir politika seçenei olarak düünülebilir. Dokuzuncu Kalknma Plannda da, öretmenlerin bölgelere ve yerleim yerlerine göre dengeli dalmnn salanaca, özlük haklarnda hizmet yaptklar yerleim yerleri ve hizmet artlar itibaryla farkllamaya gidilebilmesine imkan salanaca ifade edilmitir (DPT, 2006:86).

Okullar Arasndaki Eitsizlikler:

Okullar, sahip olduu örencilerinin ortalama baar düzeyleri veya ortalama sosyo ekonomik düzeyleri itibaryla farkllaabilmektedir. Okullar arasndaki baar farkllklarnn giderilmesi için baar düzeyi düük okullara ilave kaynaklarn yönlendirilmesi uygulamas eitsizliin azaltlmas kapsamnda deerlendirilmektedir. Bu uygulamann, daha önce de deinildii üzere ‘akran grubu etkisinden’ daha az faydalanan çocuklarn örenme süreçlerindeki eksiklerin giderilmesi açsndan faydal yönleri olabilir. Bu uygulamann zayf taraf ise, baar düzeyi düük okullarn daha fazla kaynak almasndan dolay baar düzeyi daha yüksek olan okullarn cezalandrlmasdr (OECD, 2007b:124). Alternatif olarak, ilave kaynaklar dezavantajl ortamlardan örenci alan okullara yönlendirilebilir. Bu uygulamann ise üç faydas bulunmaktadr:

128 TÜRKYE’DE ETM POLTKALARININ FIRSAT ETSZL ÜZERNDEK ETKLER

i. Baar düzeyi düük okullarn daha fazla kaynak almas baar düzeyi yüksek okullarda motivasyon kaybna neden olmaz,

ii. Eitimde frsat eitliinin ‘adalet’ boyutunu dikkate alr ve sosyo-ekonomik koullarn baar düzeyi üzerindeki etkisini azaltr

iii. Okullarn sosyo-ekonomik düzeyi yüksek çocuklar okula çekme eilimi azalr ve okullar arasndaki sosyo-ekonomik farkllklar ortadan kalkar.

Türkiye’de okullarn kaynaklar, Milli Eitim Bakanlnca tahsis edilen ödeneklerin yannda, okul-aile birlii gelirleri, çeitli kaynaklardan elde edilen nakdi ve ayni balar ve döner sermaye gelirleri ile çeitli ulusal ve uluslar aras fonlardan salanan gelirlerden olumaktadr. Ancak, mevcut durumda bütçe ödenekleri dndaki gelirlerin kayd tutulmadndan her okulun toplam bütçesi bilinmemektedir. Bununla birlikte hazrlk aamalar devam eden “Türkiye’de Eitimin Finansman ve Eitim Harcamalar Bilgi Yönetim Sistemi Projesinin” tamamlanmas ile birlikte Bakanlkça tahsis edilen ödeneklerin yan sra okullarn dier gelirleri de kayda alnm olacaktr. Bu proje kapsamnda Bakanla bal tüm resmi ve özel eitim-öretim kurumlarnn web tabanl olarak gelirleri ve harcamalar izlenebilecektir. Söz konusu uygulama effafl artracandan okullara yaplan balarn da artmas beklenmektedir. Okul bütçelerinin gerçekçi olarak belirlenmesi;

i. Kamu kaynaklarnn, daha çok ihtiyac olan okullara yönlendirilmesine, ii. Okullara örenci says ile orantl olarak bütçe tahsisi yaplabilmesine, iii. Örenci bana yaplan kamu ve özel harcamalarn sürekli bir ekilde elde

edilmesi ve uluslararas karslatrlabilir göstergeler oluturulabilmesine imkan verecektir.

Üçüncü bölümde de deinildii üzere, Türkiye’deki eitim sisteminde genel olarak, baarl örencilerin daha küçük snflarda ve daha nitelikli öretmenler tarafndan eitim ve öretim almasnn salanmas yönünde bir eilim vardr. Buna ek olarak, daha nitelikli öretmenlerin de baar düzeyi düük çocuklarn bulunduu okullarda görev almaktan kaçnmalar bu örencilerin dezavantajn artrmaktadr.

129 ETME AYRILAN KAYNAKLARIN ÖNCELKLENDRLMES VE

FIRSAT ETLNN ZLENMESNE YÖNELK ÇIKTILARIN BELRLENMES

Bununla beraber, son aratrmalar göstermitir ki, etkili eitim-öretim baar düzeyi düük örenciler için daha faydal olmaktadr (OECD, 2007b:124). Örnein, Fransa’da dezavantajl çocuklarn devam ettii okullara nitelikli öretmenleri çekmek için ilave ödemeler yaplmaktadr (OECD, 2007b:125). Türkiye’de de sosyo- ekonomik koullar kötü olan yerleim yerlerinden örenci alan okullarda, daha fazla ücret alan uzman ve baöretmenlerin görev almas konusunda düzenlemeler yaplabilir.

Baar düzeyi düük örencilerin daha nitelikli öretmenlere ihtiyaç duymasnn yan sra daha küçük snflarda eitim-öretim görmesi ihtiyac daha fazladr. Snf içinde yaplan örenme aktivitesinin etkinlii, snftaki örencilerin yetenek ve davranlarna bal olarak deimektedir. Snftaki her örencinin, derse dikkatini verebildii zaman toplam ders saatinin p (0<p<1) oran kadar ise, teorik olarak snftaki toplam örenme ve öretme etkinliinin gerçekleebilecei zaman süresi toplam ders saatinin pn (n=snftaki örenci says) oran kadar olmaktadr (Checchi, 2006:94). Dolaysyla baar düzeyleri düük örencilerin oluturduu bir snftaki örenme etkinliinin baar düzeyi yüksek bir snftaki örenme etkinlii ile ayn düzeyde olmas için snf mevcudunun daha düük olmas gerekmektedir. Dier bir çalmada ise snf mevcutlarnn düürülmesinin dezavantajl çocuklar için daha etkili olduu ortaya konulmutur (Krueger, 1999:526).

Örenciler Arasndaki Eitsizlikler:

Türkiye’de sosyo-ekonomik koullar yetersiz olan aileler, çocuklarnn eitim masraflarn karlayamamalar durumunda onlar okula gönderme konusunda istekli olmamaktadrlar. Bu nedenle, ilk ve ortaöretimde, nüfusun en muhtaç kesimindeki ailelerin çocuklarnn temel eitim hizmetlerine tam olarak eriimini hedef alan ‘artl Nakit Transferi’ kapsamnda örencilere karlksz olarak eitim yardmlar verilmektedir. Bu uygulama kapsamnda 2008 ylnda 1.951 örenciye 293.510 bin TL eitim yardm yaplmtr. Söz konusu eitim yardmlarnn çktlar faydal görülmekle beraber eitim yardm yaplacak ailelerin seçimindeki kriterlerin gözden geçirilmesi gerekmektedir. Buna ek olarak son yllarda ilk ve ortaöretimde

130 TÜRKYE’DE ETM POLTKALARININ FIRSAT ETSZL ÜZERNDEK ETKLER

ders kitaplarnn ücretsiz olarak datlmas ailelerin üzerindeki eitim harcamas basksn azaltmas açsndan oldukça olumlu olmutur.