VETER NER LABORATUVAR TEKN KLER VE PRENS PLER

(1)

VETER‹NER LABORATUVAR TEKN‹KLER‹ VE PRENS‹PLER‹

Yazarlar

Prof.Dr. Arif ALTINTAfi (Ünite 1, 2) Prof.Dr. Ulvi Reha F‹DANCI (Ünite 4, 9)

Prof.Dr. Tevhide SEL (Ünite 3, 10) Doç.Dr. Gülsen YILMAZ (Ünite 7, 8)

Dr. Mert PEKCAN (Ünite 5, 6)

Editör

Prof.Dr. Ulvi Reha F‹DANCI

(2)

‹çindekiler

Önsöz ... ix

Laboratuvarda Temel Kavramlar... .... 2

DAMITIK SU (D‹ST‹LE SU, SAF SU) ... 3

Dam›t›k Su Elde Etme Yollar›... 5

Filtrasyon ... 6

Distilasyon (Dam›tma) ... 6

Deiyonizasyon ... 7

Ters Ozmoz ... 8

Adsorbsiyon... 8

Di¤er Yöntemler... 8

Suyun Safl›k Testleri... 8

Su Rezistans Testi... 8

Saat Cam› ile Dam›t›k Suda Safl›k Kontrolu... 9

Dam›t›k Sularda Klorür (CI) Kontrolu ... 9

Dam›t›k Suda Karbondioksit Varl›¤›n›n Tesbiti ve Uzaklaflt›r›lmas›... 9

AYIRAÇ (REAKT‹F) ... 9

TAMPON S‹STEM ... 11

Laboratuvarda Yayg›n fiekilde Kullan›lan Tamponlar... 12

KAL‹BRASYON ... 14

KONTROL SERUMLARI... 17

REFERANS DE⁄ER VE REFERANS ARALI⁄I ... 18

ULUSLARARASI B‹R‹M S‹STEM‹ (SI) VE ULUSLARARASI B‹R‹MLER... 19

Laboratuvarda S›k Kullan›lan SI Birimleri... 22

A - Temel Birimler ... 22

B - Tali Birimler ... 23

Laboratuvarda Kullan›lan Di¤er Birimler ... 24

Radyasyon Doz Birimleri ... 25

Özet... 26

Kendimizi S›nayal›m... 27

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ... 28

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ... 28

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ... 29

Laboratuvarda Temel Hesaplamalar ... 30

SEYRELTME (SULANDIRMA)... 31

YO⁄UNLAfiMA/YO⁄UNLAfiTIRMA ... 32

Böbrekte Seyreltme-Yo¤unlaflt›rma Testi... 32

ÖZGÜL A⁄IRLIK (DANS‹TE) VE ÖZKÜTLE (YO⁄UNLUK) ... 33

Özgül A¤›rl›k (Dansite)... 33

Özkütle (Yo¤unluk) ... 33

pH ... 36

ÇÖZELT‹LER ... 38

Yüzde Çözeltiler ... 38

a. A¤›rl›k/hacim (W/V) ... 38

b. Hacim/hacim (V/V) ... 38

c. A¤›rl›k/a¤›rl›k (W/W)... 38

Molar Çözeltiler ... 39

Ozmolar Çözeltiler (osM) ... 40

‹çindekiler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

(3)

Elektrolitler ... 40

Normal Çözeltiler ... 41

Normal Çözeltilerin Haz›rlanmas› ... 41

Doymufl Çözelti Haz›rlanmas› ... 43

Kolloidal Çözeltiler ve Ozmotik Bas›nç... 43

‹zotonik (‹zoozmotik) NaHCO₃Çözeltisinin Haz›rlanmas› ... 43

TAMPON ÇÖZELT‹LER ... 44

Laboratuvarlarda Kullan›lan Tampon Çözeltiler... 46

Organizmadaki Tamponlar ... 50

Deriflim, Seyreltme ve Çözeltilerin Özellikleri... 51

Seyreltme Sonras› Deriflim ... 53

Özet ... 54

Kendimizi S›nayal›m ... 55

Temel Laboratuvar Aletleri ... 58

LABORATUVARDA KULLANILAN CAM MALZEMELER ... 59

Desikatörler ... 61

Ölçü Kaplar› ... 62

ÇEKER OCAK VE GÜVENL‹K KAB‹NLER‹ ... 66

Çeker Ocak... 66

Biyolojik Kabinler... 67

pH METRE ... 68

LABORATUVAR TERAZ‹LER‹ ... 70

Analitik Terazi ... 70

SANTR‹FÜJ... 71

Düflük H›zl› Santrifüjler... 72

Yüksek H›zl› Santrifüjler ... 72

Ultrasantrifüjler ... 72

LABORATUVARDA ISITMA ‹fiLEMLER‹NDE KULLANILAN ALETLER... 73

Su Banyolar› (Çalkalamal› Su Banyosu) ... 73

S›cak Tablal› Is›t›c›lar ... 74

Mantolu Is›t›c› ... 74

Kum Banyolar›... 74

Etüvler... 74

Yakma F›r›nlar› ... 75

OTOKLAVLAR ... 76

Özet... 77

Laboratuvarlarda Otomasyon ve Laboratuvar ‹nformasyon Sistemleri... 80

OTOANAL‹ZÖRLER... 81

Günümüzde Otoanalizörler ... 83

Sürekli-Ak›m Analizörleri... 84

Rastgele-Eriflimli Analizörler ... 85 3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

(4)

OTOMASYON... 85

Laboratuvarlarda Otomasyon ... 85

Vakumlu Tüp Sistemi (Pnömatik Sistem) ... 86

Laboratuvar Otomasyon Sistemleri... 87

Total Laboratuvar Otomasyonu (TLO)... 87

Modüler-Entegre Sistemler... 89

Ba¤›ms›z Sistemler (Modüler Sistemler)... 90

LABORATUVAR INFORMASYON S‹STEM‹ (LIS)... 90

Laboratuvar Informasyon Sistemi Neden Gereklidir?... 91

Laboratuvar Informasyon Sisteminde Olmas› Gereken Özellikler... 93

HASTANE INFORMASYON S‹STEM‹... 93

Özet... 95

Laboratuvarda Kullan›lan Temel Analiz Yöntemleri ... 100

SPEKTROSKOP‹ ... 101

Ultraviyole ve Görünür Spektroskopi ... 101

Spektrofotometrik Yöntemler ... 101

Türbidimetri ve Nefelometri ... 103

Floresans Spektroskopi ... 104

Luminometri... 104

Polarimetri... 105

Atomik Spektroskopi... 106

Alev Fotometri - Alev Atomik Emisyon Spektrometri ... 106

Atomik Absorbsiyon Spektroskopisi ... 108

ELEKTROANAL‹T‹K YÖNTEMLER ... 109

Potansiyometri ... 109

‹yon Seçici Elektrot Tipleri ... 111

Voltametri ... 112

Kolometri ... 112

Özet... 113

Laboratuvarlarda Kullan›lan ‹leri Analiz Yöntemleri ... 116

ELEKTROFOREZ... 117

Elektroforezin Prensibi... 117

Elektroforez Cihaz›... 119

Güç Kayna¤› ... 119

Tampon Çözeltiler... 120

Endozmoz ve Elektroendozmotik Ak›fl... 120

Destek Materyallerine Göre Elektroforez Tipleri ... 120

Ka¤›t Elektroforezi... 120

Niflasta Jel ve Sellüloz Asetat Elektroforez ... 121

Agaroz Jel Elektroforezi ... 121

Poliakrilamid Jel Elektroforezi... 121

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

(5)

Genel Uygulama... 122

KROMATOGRAF‹ ... 123

Kromatografik Ay›r›m›n S›n›fland›r›lmas› ... 125

‹yon De¤iflim Kromatografi ... 126

Partisyon Kromatografi ... 126

Adsorpsiyon Kromatografisi ... 127

Boyut D›fllama Kromatografisi (Jel Filtrasyon)... 127

Affinite Kromatografi... 128

IMMUNOK‹MYASAL TEKN‹KLER... 128

Antikor ve Antijen ... 129

Antijen-Antikor Ba¤lanma Reaksiyonlar› ... 130

Kalitatif Yöntemler ... 131

Pasif Jel Difüzyon... 131

Immunelektroforez... 133

Immunofiksasyon Testi (Western Blot) ... 133

ELISA... 134

Yar›flmal› ELISA Teknikleri ... 134

Antijen-Enzim Konjugat›n› Kullanan Teknik ... 134

Antikor-Enzim Konjugat› Kullanan Teknik... 134

Yar›flmal› Olmayan ELISA Teknikleri ... 135

Çift Antikor Sandviç Tekni¤i ... 135

Modifiye Çift Antikor Sandviç Tekni¤i... 135

‹ndirekt Teknik... 135

RADYOK‹MYASAL TEKN‹KLER ... 136

Likit Sintilasyon Cihaz›... 136

Gama Sayaçlar›... 136

POL‹MERAZ Z‹NC‹R REAKS‹YONU... 137

Özet ... 138

Laboratuvarlarda Kalite Kontrol ... 142

KAL‹TE KONTROL TEMEL KAVRAMLARI... 143

Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma... 144

Varyasyon Katsay›s›... 144

Akürezi (Do¤ruluk)... 145

Presizyon (Tekrarlanabilirlik) ... 145

Deteksiyon Limiti (Minimum Ölçüm S›n›r›) ... 146

KAL‹TE KONTROL TEKN‹KLER‹... 146

‹NTERNAL (‹Ç) KAL‹TE KONTROL ... 146

Kalite Kontrol Materyalleri... 147

Levey-Jennings Kontrol Grafikleri ... 147

Westgard Kurallar›... 148

1_2SKural› ... 149

1_3SKural› ... 149

2_2SKural› ... 150

R_4SKural›... 150

4_1SKural› ... 150

10_XKural› ... 151

‹çindekiler

vi

7. ÜN‹TE

(6)

EKSTERNAL (DIfi) KAL‹TE KONTROL... 153

Özet ... 155

Biyolojik Örnekleri Alma ve Saklama Koflullar›... 160

KAN ÖRNEKLER‹ ... 161

‹nsanlarda Kan Örneklerinin Al›nmas›... 161

Venöz Kan Örneklerinin Al›nmas› ... 161

Arteriyal Kan Örneklerinin Al›nmas›... 163

Kapiller Kan Örneklerinin Al›nmas›... 163

Hayvanlarda Kan Örneklerinin Al›nmas› ... 164

Laboratuvar Hayvanlar›nda Kan Örneklerinin Al›nmas› ... 165

Kuyruktan Kan Alma ... 166

Kulaktan Kan Alma ... 166

Kalpten Kan Alma... 167

Laboratuvarda Kullan›lan Kan Tipleri ... 167

Tam Kan (Total Kan)... 167

Serum ... 167

Plazma... 167

Kan Alma Tüpleri... 168

Vakumlu Kan Alma Tüpleri... 168

Antikoagülanlar ve Ek maddeler... 169

Kan Örneklerinin Saklamas› ... 170

‹DRAR ÖRNEKLER‹ ... 171

Tam ‹drar Analizi ‹çin ‹drar Örne¤i ... 171

Spot ‹drar Örneklerinin Toplanmas› ... 172

24 Saatlik ‹drar Örneklerinin Toplanmas› ... 172

Hayvanlarda ‹drar Örneklerinin Al›nmas›... 173

‹drar Örneklerinin Saklanmas› ... 173

GA‹TA ÖRNEKLER‹... 174

BEY‹N OMUR‹L‹K SIVISI ... 174

VÜCUT SIVILARI ... 175

Sinovyal S›v›... 175

Plevra ve Periton S›v›lar›... 175

Özet ... 176

Analizlerde Hata Kaynaklar› ... 180

PREANAL‹T‹K EVRE... 181

Yafl ... 182

Cinsiyet ... 182

Irk ... 183

Egzersiz ... 183

Gebelik... 184

Diyet-Rasyon ve Mevsimler ... 184

8. ÜN‹TE

9. ÜN‹TE

(7)

Kahve, Sigara, Alkol Kullan›m›... 185

‹laçlar›n Etkisi ... 185

Postür ... 185

Stres... 186

Örnek ve Örnek Alma Zaman› ... 186

Örne¤in Etiketlenmesi... 187

Örne¤in Laboratuvara ‹letilmesi ... 187

ANAL‹T‹K EVRE ... 188

Interferans... 188

Hemoliz ve Lipemi... 189

Antikoagülanlar ... 190

‹nterferansa Karfl› Yap›lmas› Gerekenler ... 190

Laboratuvar Çal›flanlar›... 190

Laboratuvar Araç ve Gereçleri... 191

Akreditasyon... 191

Analitik Hatalar... 191

Sistematik Hatalar... 191

Rastgele Hatalar... 192

POSTANAL‹T‹K EVRE ... 192

Panik De¤er (Kritik De¤er) ... 193

SI B‹R‹MLER‹ ... 194

Özet... 196

Laboratuvar Güvenli¤i ve Temizli¤i ... 200

LABORATUVARDA KULLANILAN MALZEMELER‹N TEM‹ZL‹⁄‹ ... 201

Plastik Malzeme Temizli¤i ... 201

Cam Malzeme Temizli¤i... 201

Kuartz ve Cam Küvetlerin Temizli¤i ... 202

Plastik ve Cam Malzemelerin Kurutulmas› ... 202

STER‹L‹ZASYON... 202

Fiziksel Sterilizasyon Yöntemleri... 202

Kimyasal Sterilizasyon Yöntemleri ... 203

LABORATUVAR GÜVENL‹⁄‹ ... 204

Laboratuvarda Uyulmas› Gereken Kurallar ... 205

B‹YOLOJ‹K GÜVENL‹K... 207

K‹MYASAL GÜVENL‹K... 208

Kimyasal Maddelerin S›n›fland›r›lmas› ... 209

Tehlike Uyar›lar› ve Güvenlik Önerileri (R ve S ‹flaretleri) ... 212

RADYASYON GÜVENL‹⁄‹ ... 212

LABORATUVARLARDA AC‹L MÜDAHALE PLANI ... 213

Özet ... 216

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ... 218 10. ÜN‹TE

(8)

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;

Laboratuvarda kullanaca¤›n›z temel kavramlar› tan›mlayabilecek,

Dam›t›k su haz›rlayabilecek, laboratuvarda yararlan›lan önemli baz› ay›raçla- r› tan›yabilecek ve haz›rlayabilecek,

Tampon sistem nedir tan›mlayabilecek, bir tampon sistemin nas›l çal›flt›¤›n›

aç›klay›p özellikleri verilen bir tampon çözeltiyi haz›rlayabilecek,

Kontrol serum, kalibrasyon, kalibratör, referans de¤er ve referans aral›¤› ta- n›mlar›n› yapabilecek ve laboratuvar analizlerde kullan›mlar›n›n gerekçeleri- ni ve önemini aç›klayabilecek,

Uluslararas› birimleri ve birim sistemlerini tan›yabilecek ve uygun flekilde kullanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Dam›t›k su (Distile Su, Saf Su)

• Ay›raç (Reaktif)

• Tampon sistem

• Kalibrasyon

• Kontrol serum

• Referans de¤er

• Referans aral›¤›

• Birim sistemi (SI)

• Uluslararas› birimler

Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z

N N N N N

Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve

Prensipleri

Laboratuvarda Temel Kavramlar

• DAMITIK SU (D‹ST‹LE SU, SAF SU)

• AYIRAÇ (REAKT‹F)

• TAMPON S‹STEM

• KAL‹BRASYON

• KONTROL SERUM

• REFERANS DE⁄ER VE REFERANS ARALI⁄I

• ULUSLARARASI B‹R‹M S‹STEM‹ (SI) VE ULUSLARARASI B‹R‹MLER

1 PRENS‹PLER‹

(9)

DAMITIK SU (D‹ST‹LE SU, SAF SU)

Su laboratuvarlarda cam malzemenin temizli¤inde ve ay›raçlar›n haz›rlanmas›nda çok s›k kullan›lan ideal bir çözücüdür. Bu farkl› kullan›mlar için suyun uygun flekilde ar›nd›r›lmas› gerekir. fiebeke suyunun içeri¤i bölgelere göre farkl›l›k gösterir.

Ca²⁺, Mg²⁺,CO₃^2-, NH₄⁺, Fe³⁺sularda en yo¤un rastlanan iyonlard›r. Ayr›ca, organik ürünler de mevcuttur. Özellikle kloramin T (chloramine T) suyun dezenfeksiyonu için klor yerine s›kça kullan›lmaktad›r. Sularda pH de¤iflkendir. Kireçli (kalker) olarak tan›mlanan sular Mg- ve Ca- karbonattan zengin olup alkali ya da nötr pH’l›- d›r. Sabun ile kolayca köpürmeyen ve lezzeti hofl olmayan, Mg ve Ca tuzlar›n› ih- tiva eden sular sert su olarak bilinir. Sert sularda, daha çok Mg ve Ca karbonatla- r›, klorürler ve sülfatlar› dikkate al›n›r. Bu gibi sular, buharlaflt›r›ld›klar›nda kab›n dibinde fazla miktarda art›k b›rak›r ve bilhassa her laboratuvarda var olan dam›t›k su cihazlar›n›n s›k s›k temizlenmesini gerektirir. Su buharlaflarak içinde bulunan tuzlar› cihaz›n su kaynatma haznesinin dibine veya borular›n kenarlar›na b›rak›r.

Bileflim itibariyle CaSO₄, MgSO₄, CaSiO₃, (CaO, SiO₂) gibi tuzlardan ibaret olan bu maddelerin miktar› çabuk artar ve su ile cihaz›n taban› ve çeperi aras›nda bir taba- ka (tafl) oluflturur. Bu tabakalar bir yandan cihaz›n verimini düflürürken di¤er yandan fazla enerji kayb›na sebep olur. Bu nedenle, teknikte kullan›lan sert sular›n yumuflat›ld›ktan sonra kullan›lmalar› ya da s›k s›k dam›t›k su cihaz›n›n tortular›n›n çözdürülmesi ve temizlenmesi önerilir. Bu amaçla cihaz formik asit ile yüklenir ve bir süre bekletilir. Sonra boflalt›l›r ve su ile y›kan›r. Normal dam›tma (distilasyon) bafllat›l›r. Bir süre dam›t›k su kullan›lmaz, at›l›r. Sonraki dam›t›k sular pH kontrol edilerek laboratuvarda kullan›labilir.

Laboratuvarda su denince daha çok saf su (dam›t›k su, distile su) akla gelir. Saf su, yap›s›nda su molekülleri d›fl›nda kat› madde ve mineralleri çözünmemifl sudur.

Saf suyun elektrik iletkenli¤i zay›ft›r. Normal su (flebeke suyu, çeflme suyu) çözün- müfl iyonik kat›lar içerdi¤i için elektri¤i iletir. Distile su “dH20” olarak k›salt›l›r. Bir de “ddH20” (çift distile su - double distilled water) vard›r. O da genelde deiyoni- ze suyun distile edilmesi ile elde edilir.

Dam›t›k su nedir, nas›l elde edilir ?

Bidistile (veya Redistile) su iki defa dam›t›lm›fl sudur. Çok hassas çözeltilerin haz›rlanmas›nda kullan›l›r. ‹kinci dam›tmadan önce suya bir miktar potasyum per- manganat ilave edilerek dam›tmadan sonra organik at›klarla uzaklaflt›r›lmas› sa¤lan›r.

Laboratuvarda Temel Kavramlar

Sert su-Yumuflak su: Suda çözünmüfl halde bulunan Kalsiyum (Ca) ve Magnezyum (Mg) bilefliklerinin toplam› suyun sertli¤ini gösterir. Genelde Frans›z sertli¤i (Fr) birimi kullan›l›r (1 Fr = 10 mg/L CaCO₃). Buna göre > 30 Fr

= çok sert; 20-30 Fr = sert;

10-20 Fr = orta sert; 5-10 Fr

= yumuflak; 0-5 Fr = çok yumuflak su olarak tan›mlan›r.

S O R U

D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

1

(10)

Bidistile su nedir, nas›l elde edilir ?

fiebeke suyunun iyonlar›ndan ar›nd›r›lmas› ifllemine deiyonizasyon, iyonlar›n- dan ar›nd›r›lm›fl suya da deiyonize su denir. Deiyonizasyon laboratuvarlarda de- mineralizasyon veya iyon de¤ifltirme olarak da bilinir. Bu sentetik reçineler taraf›n- dan içme suyundan iyonlar›n ay›r›lmas›d›r. Organik maddeler su içinde kald›¤›n- dan dolay› steril de¤ildir. ‹çinde bakteri olaca¤›ndan dolay› baz› enzim analizlerini de olumsuz etkileyebilir. Bakterilerin uzaklaflt›r›lmas› istendi¤inde su aktif kömür- den geçirilir. Deiyonize suyun kalitesi, suyun direnciyle ölçülür. Direnci yüksek ise suyun iyon miktar› düflük demektir. Böyle bir suyun kalitesi yüksektir. Ancak, elde edilen deiyonize su bekletilmeden kullan›lmal›d›r.

Deiyonize su nedir ? Bidistile sudan fark› nedir ?

Klinik Laboratuvar Standartlar› Ulusal Komitesi (NCCLS = National Committee for Clinical Laboratory Standards) laboratuvarda kullan›lmak üzere üç tip su tan›m- lamaktad›r (Tablo 1.1).

Tip I Su:En az kar›fl›kl›k ve en üst düzeyde dikkat ve do¤ruluk gerektiren test yöntemlerinde (iz element saptanmas›, enzim ölçümleri, yüksek verimli kromatografi, elektrolit tayinleri, tampon ve standart haz›rlama vb.) kullan›l›r. Tip I su üre- tildikten hemen sonra kullan›lmal›d›r. Çünkü çok h›zl› bir flekilde CO₂absorbe eder. Depoland›ktan sonra yüksek özdirencini (resistivite) kaybeder. NCCLS taraf›ndan biyokimya laboratuvarlar› için Tip I su önerilmektedir.

Tip II Su:Kalitatif kimya yöntemleri için kullan›l›r, ayr›ca hematoloji, immuno- loji ve mikrobiyolojide yürütülen yöntemlerin ço¤unda kullan›labilir. Tip II kalitesinde saf su, tamponlar›n haz›rlanmas› ya da cam eflyalar›n son y›kanmas› gibi la- boratuvardaki düzenli uygulamalar için önerilir. Tip II su, optimize depolama cihazlar›nda rahatl›kla depolanabilir. Steril fliflelenmifl sudur.

Tip III Su:Tip I ve II suyun üretilmesinde su kayna¤› olarak, ayr›ca cam eflyalar›n y›kanmas› ve çalkalanmas›nda kullan›labilir. Ancak cam malzemenin kulla- n›m amac›na uygun olarak Tip I veya Tip II su ile son çalkalanmas› yap›lmal›d›r.

Tip III kalitesinde saf su, otoklavlar›n beslenmesi ya da ›s›tma banyolar›n›n doldu-

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

3

Rezistivite: Bir cismin özgül direncidir (Cismin elektrik ak›m›na karfl› gösterdi¤i direnç gibi).

Tip I Tip II Tip III Spesifik kondüktans

(mikrohm en yüksek) < 0.1 < 0.2 < 0.5

Spesifik rezistans

(megohm en düflük) > 10.0 > 2.0 > 1.0

Toplam madde (mg/L en yüksek) - - -

Silikat (mg/L en yüksek) < 0.5 < 0.1 < 1.0 KMnO4 redüksiyon (dakika)

Kültür/Koloni Say›s›

(Koloni oluflum Ünite/ml) < 10.0 10.0 NA

pH NA* NA* NA*

*NA (not applicable): uygulanamaz Tablo 1.1

Saf suyun özellikleri ve tiplendirilmesi (NCCLS)

(11)

rulmas› gibi kritik olmayan uygulamalar için uygundur. Tip III su mahrumiyet hal- lerinde idrar tahlili gibi baz› kalitatif analizlerde de kullan›labilir. Bu kalitede saf su genellikle ters ozmoz sistemiyle üretilir.

Su s›n›fland›rmas› ve benzeri laboratuvar standartlar› konular›nda detayl› bilgi edinmek için www.NCCLS.org ya da http://enews.nccls.org/nccls/textonly/prin tall.php?id=nccls20040109 web adreslerini ziyaret edebilirsiniz.

Saf suyun depolanmas› s›ras›nda temel sorun, zaman geçtikçe saf suyun bozul- mas›d›r. Sadece uygun rezervuar malzemeleri, dikkatli bir tasar›m ve havadaki bulaflt›r›c›lara karfl› uygun koruma ile birleflti¤inde depolama s›ras›nda sürekli su kalitesi sa¤lanabilir. Tip II ve Tip III su cam veya polietilen fliflelerde depolanabilir.

Fakat havadaki mikroorganizmalarla muhtemel bulaflmadan dolay› mümkün oldu-

¤u kadar çabuk kullan›lmal›d›r. Steril fliflelenmifl Tip II suyun ömrü kapa¤› aç›lma- d›¤› taktirde 3 y›ld›r. Piyasada do¤rudan flebeke suyu beslemeli saf ve ultra saf su üretimi için kompakt su sistemleri mevcuttur.

Tip I kalitesinde ultra saf su, ileri analitik teknikler, hücre kültürü ve molekü- ler biyoloji deneylerini içeren kritik laboratuvar uygulamalar› için önerilir. Bu saf- l›k düzeyindeki su, tafl›ma amac›yla kullan›lan kaplar ve laboratuvar atmosferinden çok h›zl› bir flekilde kirlenebilece¤i için, çözeltiye ihtiyaç duyuldu¤unda anl›k üre- tilmelidir. Bu amaçla laboratuvarlarda ultra saf su cihazlar› kullan›lmaktad›r.

Ultra saf su nedir ve nas›l üretilir?

Ay›raçlar›n haz›rlanmas› ve plastik ve cam malzemenin y›kanmas›na ek olarak, ultra saf su kullan›m› elektroforez jelleri ve ortam›n›n haz›rlanmas›nda ve özel bi- yoteknoloji uygulamalar›nda da esast›r. In vitro fertilizasyon, doku ve hücre kültü- rü, DNA araflt›rmalar› da hem biyolojik olarak saf ve hem de iz metallerden ve çö- zünmüfl organik maddelerden yoksun ultra saf su gerektirir. Yüksek performans likit kromatografi (HPLC), grafit f›r›n atomik absorpsiyon spektrofotometresi (GFAAS), indüktiv kapling plazma-kütle spektrometresi (ICP/MS), atomik absorpsiyon spektrofotometresi (AAS) ve gaz kromatografi-kütle spektrofotometri (GC/MS) dahil ultra hassas analitik cihazlar ng/L ya da trilyonda bir (ppt) düzeyle- rinde elementleri ve bileflikleri tespit yetene¤ine sahiptir. Bu aletler kesinlikle saf su gerektirir.

Dam›t›k Su Elde Etme Yollar›

Nehirler, göller, kaynaklar ve kuyulardan sa¤lanan sularda çeflitli inorganik ve organik bulaflmalar olur. Bulaflt›r›c›lar (kontaminant) tek bir saflaflt›rma yöntemi ile tam olarak uzaklaflt›r›lamazlar. Ancak, çeflitli yöntemler ile dam›t›k su elde edilebilir:

1. Filtrasyon 2. Distilasyon 3. Deiyonizasyon 4. Ters ozmoz 5. Adsorbsiyon 6. Di¤er yöntemler

5

1. Ünite - Laboratuvarda Temel Kavramlar

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

4

(12)

Laboratuvarlarda kullan›lan sular ve laboratuvar suyu üretimi konular›nda detayl› bilgi için http://www.labwater.com, http://www.labwater.com/techservice.asp veya http://www.saf- su.com/distile_su.html adreslerini ziyaret edebilirsiniz.

Filtrasyon

Normal su çeflitli filtrelerden geçirilerek dam›t›k su elde edilebilir. Bu amaçla 3 tip filtre kullan›lmaktad›r:

Ön filtreler: Partiküllü maddelerin % 98 veya daha fazlas›n› tutan cam veya pamuk elyaflardan ibarettir. Bu filtreler genellikle birkaç kez temizlenebilir ve yeniden kullan›labilir.

‹kinci tip filtreler:Aktive olmufl karbon yataklard›r. Organik materyallerin ve klorun uzaklaflt›r›lmas›nda aktiftir. Önfiltrasyon ve karbon-yatak filtrasyonunun bir kombinasyonu, daha sonraki saflaflt›rma yöntemlerinde kullan›lan iyon de¤ifltirici reçinenin beklenen etkisini artt›rmakta kullan›labilir.

Üçüncü tip filtreler: Çok küçük gözenekli (mikronalt›) filtrelerdir. Bu filtreler suyun niteli¤ini de¤ifltiren bulaflt›r›c›lar› salmaks›z›n tüm partikülleri ve zar›n göze- nek çap›ndan (genellikle 0.2 _m) daha büyük olan mikroorganizmalar› uzaklaflt›- r›r. Mikronalt› filtre genellikle sistemin son safhas› olarak da¤›t›m noktas›na yak›n bir flekilde kullan›l›r. Gözenek çap› 0.3 _m (300 nm) veya daha az olan zarlardan filtrasyonla steril su üretilebilir.

Filtrelerle ilgili detayl› bilgi için http://www.millipore.com/lab_filtration/clf3/filterdiscs web adresine bak›n›z.

Ultrafiltration (UF):Ultrafiltrasyon, öncelikle üst düzeyde saf su sistemlerinde pirojenleri (bakteriyel endotoksinleri) sudan ay›rmak için kullan›lmaktad›r. Ultrafil- trasyon yapan zarlar 10.000 dalton’dan küçük molekülleri ay›rma özelli¤ine sahiptir.

Distilasyon (Dam›tma)

Dam›tma dünyadaki tüm Laboratuvarlarda en yayg›n su ar›tma teknolojisidir. ‹fllem s›ras›nda su molekülleri s›v› - buhar ve tekrar s›v› olmak üzere faz de¤iflikliklerine u¤rar. Bu faz de¤iflimi suda çözünmüfl baz› kirlilikleri ve bileflenleri ay›r›r. Distilas- yon su ar›tma ifllemleri içerisinde genifl yeteneklere sahip tek formdur.

Distilasyon ile elde edilen dam›t›k su, distile su ad›n› al›r. Suyun distilasyonu uçucu olmayan organik, inorganik kirlilikleri ve mikroboyolojik organizmalar›

uzaklaflt›r›r. Amonyak (NH₃), CO₂, Cl ve kaynama noktas› düflük inorganik maddeler (Na, K, Mn, karbonat ve sülfat) distile edilmifl suda vard›r. Sadece distilasyon iflleminden geçirilen bir su örne¤i Tip I suyun gereklerini karfl›lamaz. Tip 2 veya Tip 3 suyun özelliklerini tafl›r.

Distile edilmifl su (dam›t›k su) NCCLS taraf›ndan tiplendirilen su özelliklerinden hangisi- ni sa¤lamaz?

6 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri

T E L E V ‹ Z Y O N T E L E V ‹ Z Y O N

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

N N

5

(13)

Distile su elde etmek için laboratuvarlarda çefliti tipte distile su cihazlar› vard›r. Ciha- z›n su girifl borusu, flebeke suyuna ba¤lan›r.

Cihaz›n elektrik fifli toprak hatt› olan prize ta- k›l›r. fiebeke suyu aç›larak cihaz›n içerisinde bulunan haznenin dolmas› beklenir. Dam›t›k su cihaz›ndaki haznenin suyla dolup dolma- d›¤› su seviye göstergesinden gözlenir. Ye- terli su ile dolduktan sonra ›s›t›c› dü¤mesi aç›l›r ve su veren musluktan cihaz›n s›cakl›¤›- n›n yükselmesini sa¤layacak flekilde ayarla- ma yap›l›r. S›cakl›k 40-60 ^oC’ye gelince bu aral›kta sabitlenecek flekilde musluk k›s›l›r veya aç›l›r. Distile su al›m borusu distile su biriktirilecek kaba ba¤lan›r. Dam›t›k su ciha- z›n›n, at›k su gider borusunun aç›k olup ol- mad›¤› kontrol edilir. Zaman zaman cihaz de- netlenerek s›cakl›¤›n 40 - 60 ^oC aras›nda ka- l›p kalmad›¤› kontrol edilir. Yeteri kadar distile su elde edildikten sonra flebeke suyu ve elektrik ak›m› kesilir. Distile su cihaz›, uzun süre çal›flt›r›lmayacak ise kazan›nda bulunan suyun boflalt›lmas› önerilir. Resim 1.1 de distile su cihaz› görülmektedir.

Deiyonizasyon

Deiyonizasyon, çözünmeyen reçine polimerleri içinden normal suyun geçirilmesi ifllemidir. Reçine normal suda bulunan iyonlaflm›fl

kirlilikleri H⁺ve OH^-iyonlar› ile de¤ifltirir. ‹yon de¤ifltirme ifllemi ile iyonlar› uzak- laflt›r›lm›fl suya deiyonize su denir. Reçine polimerleri, katyon veya anyon de¤iflik- li¤i yapan asit veya amino gruplar› ile haz›rlan›r.

Tipik bir katyon de¤ifltirici reçine flu flekilde reaksiyon verir:

(RSO₃)H + Na⁺→ RSO₃Na + H⁺

Kuarterner amonyum yap›s›ndaki bir anyon de¤ifltirici ise flöyle reaksiyon verir:

R₄NOH + H⁺Cl^-→ R₄NCl + H₂O

Reçineler iyon de¤ifltirme kapasitelerini zamanla kaybederler, fakat asit ve alkali ile muamele edilmek suretiyle rejenere edilebilirler.

RSO₃Na + HCl → (RSO₃)H + NaCl R₄NCI + NaOH → R₄NOH + NaCI

Deiyonizasyon laboratuvarlarda demineralizasyon veya iyon de¤ifltirme olarak da bilinir. Bu, sentetik reçineler taraf›ndan sudan iyonlar›n ay›r›lmas›d›r. Bu reçi- neler çözünmüfl inorganiklere olan ilgileri dikkate al›narak katyon de¤ifltirici reçi-

Resim 1.1 Distile su cihaz›

Reçine: Anyon ve katyonlar›

tutma özelli¤ine sahip moleküllerdir.

Ö R N E K

(14)

neler ve anyon de¤ifltirici reçineler olmak üzere iki s›n›fa ayr›l›r: Deiyonizasyon Tip I dam›t›k su için direnç üreten tek teknolojidir.

Ters Ozmoz

Suyun; bas›nç alt›nda selüloz asetat, aromatik poliamin, selüloz asetobütirat veya di-

¤er materyallerden yap›lm›fl bir yar› geçirgen zardan geçirilmesi ile yap›l›r. Bu tip saflaflt›rma yöntemi ile Tip III su üretilebilir. Uygulama öncü saflaflt›rma yöntemi olarak kullan›l›r. Ters ozmoz bir yar› geçirgen zar arac›l›¤›yla d›fl bas›nç kullanarak suyun itilmesiyle oluflur. Zar 300 Dalton a¤›rl›kta molekülleri ay›rabilir. Ço¤u kirli sular zardan geçemez. Bunlar zar yüzeyinde birikir ve süzülerek at›l›rlar. Ters ozmoz, distilasyon veya deiyonizasyon sistemlerine uygulama öncesi, cam ve plastik malzemenin y›kanmas› gibi genel uygulamalar için popüler bir su ar›tma yöntemidir.

Ters ozmoz su ar›tma sistemleri ile ilgili olarak http://www.altanlab.com/ultrasafsu.htm web adresine bakabilirsiniz.

Adsorbsiyon

Aktive edilmifl karbon, kil, silikon veya metal oksitlerinin adsorbsiyonu ile organik kirlilikler sudan uzaklaflt›r›labilir. Deiyonizasyon, adsorbsiyon ve filtrasyon birlikte uygulanarak Tip I su üretilebilir. Adsorbsiyon; suyu organiklerden ve klordan ar›n- d›rmak için aktive olmufl karbon yüzey alan› kullan›r. Ço¤u su ar›tma sistemlerinde bir ilk veya ikinci ad›m olarak kullan›lmaktad›r. Organik maddeler ve klor aktive olmufl karbon yüzeyine yap›fl›r ve orada tutulur.

Di¤er Yöntemler

Ultraviyole (UV) ›fl›¤› ile fotokimyasal oksidasyon (185 ve 254 nanometre dalga boyunda) iz organikleri ortadan kald›rabilir ve saf suda mikroplar› öldürebilir. 254 nanometre dalga boyunda ultraviyole ›fl›k bakteri üremesini önlemede depolama rezervuarlar›nda veya da¤›t›m hatlar›nda kullan›labilir.

Ultraviyole oksidasyon ve ultrafiltrasyon (UV/UF) teknolojilerinin kombinasyonu ile adsorpsiyon ve deiyonizasyonun birlikte kullan›m›, ayn› sistem içinde müm- kün olup, hemen hemen tüm yabanc› maddelerden ari bir su üretimini mümkün k›lar.

Suyun Safl›k Testleri

Suyun safl›¤›n›n›n belirlenmesinde, suyun spesifik rezistans›n›n, spesifik kondük- tans›n›n ölçümünden yararlan›lmaktad›r. Tip I su sa¤layan sistemlerde genellikle ç›- k›fl hatt›nda yer alan, 0.5-18 mega ohm/cm s›n›rlar›nda derecelenmifl bir skala (ohm- metre) bulunur. Tip I su en az 10 megaohm/cm rezistiviteye sahip olmal›d›r (Tab- lo 1.1). Bu, milyonda birden daha az çözünmüfl toplam solüt deriflimine eflde¤erdir.

Su Rezistans Testi

Bu test suda çözünmüfl iyonize maddelerin ölçümüdür. Suyun safl›¤› artt›¤›nda; çö- zünmüfl iyonize materyal miktar› azal›r, suyun elektrik ak›m› iletme kapasitesi azal›r ve rezistans artar. Tip I su 15-18 megaohm/cm aras›nda bir rezistansa sahip olmal›- d›r. En düflük 10 megaohm/cm dir. Bu kontrol günlük veya haftal›k yap›lmal›d›r.

Suyun iyonik safl›¤› elektriksel iletkenlik veya elektriksel direnç fleklinde ifade edilir. ‹letkenlik ve direnç de¤erleri s›cakl›¤a ba¤l› de¤iflece¤inden bu birimlere ilave olarak s›cakl›k de¤erleri de parantez içerisinde verilir. Suda çözünmüfl halde

8 Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri

Rejenere etmek (Rejenerasyon): ‹yon de¤ifltirebilme yetene¤inin reçineye yeniden kazand›r›lmas› ifllemidir.

Ters ozmoz su ar›tma sistemi: Sudaki istenmeyen maddelerin, özel bir zardan belirli bir bas›nç alt›nda geçirilerek filtre edilmesi ifllemidir.

S O R U

D ‹ K K A T S O R U

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

Solüt: Bir çözeltide çözünmüfl halde bulunan maddeler.

(15)

bulunan tuzlar da art› ve eksi yüklü iyon oluflumuna yol açarak iletkenlik de¤eri- ni artt›r›r. Klor (Cl^-) ve sodyum (Na⁺) iyonlar› bu nedenle benzer etkiye sahiptir.

Ayr›ca baz› gazlar da örne¤in karbon dioksit (CO₂) iyon oluflumunu pH kadar et- kiler. Daha önceleri suyun safl›¤›n› bozan maddelerin miktarlar› için ayr› ayr› s›n›r de¤erler tan›mlan›rken, günümüzde suyun iyon bak›m›ndan safl›¤›n›n esas öl- çüsü olarak toplam iletkenlik de¤eribelirtilmekte ve kullan›lmaktad›r.

Saat Cam› ile Dam›t›k Suda Safl›k Kontrolu

Saat cam›na 1-2 ml dam›t›k su konularak yavafl yavafl buharlaflmaya b›rak›l›r. Su- yun uçmas› sonucunda saat cam›nda çökelti b›rak›p b›rakmad›¤›na bak›l›r. Temiz saf su saat cam›nda çökelti b›rakmazken kirli ya da normal su saat cam›nda çökel- ti b›rak›r.

Dam›t›k Sularda Klorür (CI) Kontrolu

Deney tüpüne 10 ml dam›t›k su ve 4-5 damla asetik asit konularak üzerine 3-4 damla gümüfl nitrat çözeltisi damlat›ld›¤›nda dam›t›k suda bulan›kl›k oluflursa bu durum, suda klorür oldu¤unu gösterir.

Dam›t›k Suda Karbondioksit Varl›¤›n›n Tesbiti ve Uzaklaflt›r›lmas›

Dam›t›k su uzun süre beklemekle havadaki karbondioksiti emer. Karbondioksit varl›¤›n› göstermek için temiz bir deney tüpüne 8 ml dam›t›k su üzerine 2 damla metil oranj metil mavisi indikatörü damlat›l›r. Kirli yeflil bir renk oluflmas› dam›t›k suda karbondioksit varl›¤›n› gösterir. Dam›t›k suda oluflan karbondioksit, suyun atefle dayan›kl› cam balonda 15-20 dakika kaynat›lmas› ve bulundu¤u kab›n a¤z›

kapal› olarak so¤umaya b›rak›lmas›yla uzaklaflt›r›labilir.

AYIRAÇ (REAKT‹F)

Bir reaksiyonda tepkimeye giren moleküllere genel olarak reaktif ya da ay›raç denir. Ay›raçlar, cisimleri birleflime veya ayr›fl›ma u¤ratarak niteliklerini belirtmede kullan›lan maddelerdir. Bunlar, günümüz laboratuvarlar›nda uygulanan testlerin çal›flmas› için gereklidir. Kimyada ay›raç (reaktif), belirli bir bileflik ile karakteristik bir reaksiyona girebilen ve bu sayede o bilefli¤in varl›¤›n›, hatta miktar›n› belirle- meye yarayan bir çözeltidir. Analitik ay›raçlar›n örnekleri aras›nda Fehling ay›rac›

ve Esbach ay›rac› en iyi bilinenleridir.

Kalitatif ve kantitatif analizlerde s›kça kullan›lan birçok ay›raç vard›r. Bbunlar dam›t›k suda haz›rlanm›fl çözeltiler halindedir.

% 3 Asetik Asit Ay›rac› (0.5 M çözelti):Bu ifl için 1 L’lik balona 28.5 ml glasiyal asetik asit (25 ^oC de, dansite: 1.049 g/ml; mol a¤: 60.05) al›n›r ve distile su ile iflaretine tamamlan›r.

Barfoed Ay›rac›:66 g Bak›r asetat bir miktar distile suda çözülür ve üzerine 10 ml glasiyal asetik asit eklenir, distile su ile litreye tamamlan›r. Ay›raç,indirgeyici di- sakkaritleri monosakkaritlerden ay›rt etmede kullan›l›r.

Bial Ay›rac›: Pentozlar› di¤er flekerlerden ay›rt etmede kullan›l›r. Bir litre deri- flik HCl üzerine 3 g Orsin ilave edilir. Üzerine % 1’lik demir klorür çözeltisinden 3 ml eklenerek haz›rlan›r.

Biüret Ay›rac›:Protein ve üre testi için kullan›l›r. 0.75 g bak›r sülfat 1 L 2M potasyum hidroksit çözeltisinde eritilir.

Diazo Ay›rac› (Benzen Diazonyum Klorid):0.5 g Anilin 1.5 ml deriflik HCl içinde eritilir. Buz içinde so¤utulduktan sonra üzerine 2 ml suda 0.5 g Na-nitrit içe-

Glasiyal asetik asit: Glasiyal sözcü¤ü kimyada kristal, susuz madde (buzlu) anlam›nda kullan›l›r.

Glasiyal asetik asit flu halde, susuz, yüksek safl›kta asetik asittir (CH₃COOH = mol a¤›rl›¤› 60.05).

Laboratuvarda zaman zaman baflvurulan bir de anhidr asetik asit vard›r ki;

bu da iki molekül asetik asitten bir molekül su ç›karak elde edilir (mol a¤›rl›¤› 102.09): CH3COOH

→ CH₂=C=O + H₂O ve CH₃COOH + CH₂=C=O → (CH₃CO)₂O

(16)

ren çözeltiden niflasta-potasyum iyodid ka¤›d› ile mavi renk verene kadar ilave edilir. Biyolojik s›v›larda bilirubin varl›¤›n› göstermede ve bilirubin miktar›n›n belirlenmesinde kullan›l›r.

Esbach Ay›rac›:1 g pikrik asit 2 g sitrik asit bir miktar suda eritilir ve su ile 100 ml’ye tamamlan›r. ‹drar vb. biyolojik s›v›larda protein varl›¤›n› göstermede kullan›l›r.

Fehling Ay›rac›:Fehling A ve B iki ay›rac›n eflit hacimde kar›fl›m›ndan oluflur.

Fehling A: 34.64 g bak›r sülfat kristali 500 ml distile suda eritilir. Fehling B: 176 g sodyum potasyum tartarat ile 77 g NaOH 500 ml suda eritilir. ‹ndirgeyici flekerle- rin ve aldehidlerin tayini için kullan›l›r.

Fenolftalein:50 mg Fenolftalein tart›l›r, 30 ml etanolde çözülür ve hacmi distile su ile 100 ml’ye tamamlan›r. Bu ay›raç ortam›n pH de¤iflimlerinin izlenmesinde kullan›l›r.

Fouchet Ay›rac›:% 25’lik 100 ml TCAA üzerine 10 ml FeCl3 ilavesi ile haz›rla- n›r. ‹drarda safra pigmentlerinin (bilirubin, biliverdin) varl›¤›n›n gösterilmesinde kullan›l›r.

Glikoz Çözeltisi (%5):5 g glikoz tart›l›r biraz suda çözülür ve distile su ile 100 ml’ye tamamlan›r. Bu ay›raç biyolojik s›v›larda glikoz miktar› tayininde standart olarak kullan›l›r.

‹ndifferent Ay›rac› (Doymufl NaCl-K₂SO₄Çözeltisi):150 g K₂SO₄ile 350 g NaCl bir litre su ile kaynay›ncaya kadar ›s›t›l›r, so¤utulur, süzülür. Bu ay›raç Brom yöntemi ile idrarda üre miktar›n›n tayininde kullan›l›r.

Kunkel Fenol Ay›rac›:1 g Fenol ve 12 g NaCl distile suda çözülür ve distile su ile 100 ml’ye tamamlan›r. Serum toplam lipid miktar›n›n tayininde serum lipid- lerini çöktürüp bulan›kl›k elde etmede kullan›l›r.

Metil Oranj:100 mg metil oranj 100 ml distile suda çözülerek haz›rlan›r. Asit-baz titrasyonunda ve ortam›n pH de¤ifliminin izlenmesinde indikatör olarak kullan›l›r.

Molisch Ay›rac›:Alfa-naftol’ün % 50’lik alkolde % 1’lik çözeltisidir. 1g alfa-naftol tart›l›r ve % 50 alkol ile çözülür. Alkol ile 100 ml ye tamamlan›r. fiekerlerin genel tan›nma testi için haz›rlan›r.

Ninhidrin Ay›rac› (% 0.1):Ninhidrin (Triketohidrinden-hidrat) 0.1 g tart›l›r ve biraz distile suda eritildikten sonra distile su ile 100 ml’ye tamamlan›r. Proteinlerin tan›nmas› testinde kullan›l›r.

Rottera Ay›rac›:1 g Na-nitroprussid ve 100 g amonyum sülfat bir havanda ka- r›flt›r›larak amonyum sülfat parçalar› görülmeyinceye kadar dövülür. Böylece elde edilen kar›fl›m Laboratuvarlarda keton cisimlerinin varl›¤›n› tespitte kullan›l›r.

Seliwanof Ay›rac›:Terazide 0.5 g rezorsin tart›l›r, 1 litrelik balonda 330 ml yo-

¤un HCl ile çözülür ve distile su ile iflaretine tamamlan›r. Fruktoz gibi keto fleker- leri tan›mada kullan›l›r. Uzun süre ›s›t›l›rsa glikoz ile de pozitif sonuç verir.

Sodyum Nitroprussid Ay›rac› (% 1):Na-nitroprussid 1g tart›l›r ve taze çekil- mifl distile suda çözülür ve hacim 100 ml’ye tamamlan›r. Aldehid ve ketonlar›n ta- n›nmas›nda test olarak kullan›l›r.

Sülfomolibdik Asit Ay›rac›:10 g molibdik asit ya da sodyum molibdat 100 ml deriflik sülfirik asitte eritilir. Glikozidler için kullan›lan bir ay›raçt›r.

Tannik Asit Ay›rac› (%10):10 g tannik asit 10 ml etanolde eritilir ve distile su ile 100 ml’ye tamamlan›r.

Türk Eriyi¤i:1 ml % 1 jentian violet 1 ml glasiyal asetik asit kar›fl›m› distile su ile 100 ml’ye tamamlan›r. Ay›raç, hematolojide akyuvar say›m› için kullan›l›r.

(17)

Proteinleri tan›mak için hangi ay›rac› kullan›rs›n›z ?

TAMPON S‹STEM

Vücutta gerçekleflen biyokimyasal olaylar›n ço¤unlu¤u kan ve di¤er vücut s›v›la- r›n›n pH de¤erlerinin dar bir s›n›r içinde (7.35 - 7.45) düzenlemesine ba¤l›d›r. Bir s›v› veya çözeltinin pH de¤eri tampon sistemler kullan›larak göreceli bir flekilde sabit tutulabilir. Bu flekilde, çeflitli bilefliklerin katk›s› ile büyük pH de¤ifliklikleri engellenir.

Az miktarda asit veya baz ilavesine karfl›l›k H⁺deriflimi sabit kalan sistemlere tampon sistemler denir. Tampon sistemler zay›f asit ve tuzu ya da zay›f baz ve tuzundan meydana gelen çözeltilerdir. Genellikle bazlar›n›n ad›yla an›l›r. Asetat tamponu, fosfat tamponu gibi.

Asetik asit/asetat tampon çözeltisi (asetat tampon):

Yayg›n olarak kullan›lan tampon çözeltiler aras›nda eflit deriflimlerde zay›f asit ve tuzlar›n›n kar›fl›m› (0.1 M asetik asit ile 0.1 M asetat tamponu) bulunmaktad›r.

0.1 M asetik asit ile 0.1 M Na asetat tamponuna (pH 4.74) asit ilave edildi¤inde za- y›f asidin bir k›sm› iyonlafl›r, bir k›sm› da iyonlaflmadan kal›r. Zay›f asidin tuzu ise tamamen iyonlar›na ayr›l›r. H iyonu ortamdaki anyon ile birleflir ve zay›f asi- di meydana getirir, zay›f asit çok az iyonlaflt›¤› için ortam›n pH’s›nda önemli bir de¤iflme olmaz. Baz eklendi¤inde ise denge sa¤a do¤ru kayar ve asetat deriflimi ar- tar, asetik asit deriflimi ise azal›r. Benzer flekilde deriflim de¤ifliklikleri çok az oldu-

¤u için pH de¤iflikli¤i çok düflük kal›r.

Bir tampon sistem asit eklendi¤inde bir baz, baz eklendi¤inde bir asit gi- bi davran›r. Az miktarda asit veya baz eklendi¤inde pH de¤iflikliklerine direnç gösteren tampon çözeltiler pH de¤iflimlerine karfl› organizmay› korur. Zay›f asit ile konjuge baz›n›n eflit molar deriflimde bulunmas› halinde (pH = pKa oldu¤unda) tamponlama kapasitesi en yüksek de¤ere ulafl›r.

Zay›f asitler ve onlar›n konjuge bazlar›n›n (veya zay›f bazlar ve onlar›n konjuge asitlerinin) çözeltileri tampon etkisi gösterir. Tampon etki, kuvvetli bir asit veya bir baz›n eklenmesinden sonra, bir çözeltinin, ayn› hacimdeki sudan, daha et- kili bir flekilde pH’daki de¤iflikli¤e direnme e¤ilimidir.

‹yi bir tamponlama elde edebilmek için tampon pH’s›n›n pH = pKa±1 civar›n- da olmas› gerekir. [Tuz] = [Asit] oldu¤unda pH = pKa’d›r ve pH de¤iflimi en düflük- tür. Di¤er bir ifadeyle tampon kapasitesi en üst düzeydedir.

Laboratuvarlarda kullan›lan asit ve onun tuzundan oluflan iki çözeltinin belirli oranlarda kar›flt›r›ld›¤›nda pH de¤erlerinin belirlendi¤i çizelgelerden yararlan›l›r (Bak: Bölüm 2).

K =

H O CH COO

CH COOH H O

a 3

+ 3

-

3 2















 

 

 

 



CH COOH H O CH COO₃ + ₂ ↔ ₃ ⁻+H O₃ ⁺

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

6

Ö R N E K

(18)

Laboratuvarda Yayg›n fiekilde Kullan›lan Tamponlar

Bikarbonat Tamponu Na₂CO₃/NaHCO₃) pH = 9.2-10.2: Tamponun haz›r- lanmas› için pratik bir uygulama Tablo 1.2’de sunulmufltur.

Bikarbonat tamponu : 0.1 M, pH 9.6 (25^oC) 0.1 M Na₂CO₃çözeltisinden 29.3 ml al›n›r üzerine 0.1 M çözeltisinden 70.7 ml eklenir, kar›flt›r›l›r ve pH’s› 9.6 olarak ölçülür (25 ^oC).

pH’s› 9.2 olan bir bikarbonat tamponu nas›l haz›rlan›r?

2. Fosfat Tamponu (Na₂HPO₄, / KH₂PO₄) pH = 5.29-8.04:Fosfat tamponu oluflturmak için 0,1 M Na₂HPO₄ve 0,1 M KH₂PO₄çözeltileri haz›rlamak ve belirli miktarlarda veya oranlarda kar›flt›rmak gerekmektedir (Tablo 1.3).

Bir litre pH 6.64 olan 0.1 M fosfat tamponu haz›rlanmas›: 400 ml 0,1 M Na₂HPO₄’dan 600 ml 0,1 M KH₂PO₄çözeltisinden al›narak bir cam beherde ka- r›flt›r›ld›¤›nda pH’s› 6.64 olan 0.1 M fosfat tamponu elde edilir.

Bir litre pH 5.91 olan 0.1 M fosfat tamponu nas›l haz›rlan›r ? 0.1 M Na₂HPO₄

(ml)

0.1 M KH2PO4 (ml)

pH (20 ^oC’de)

0.25 9.75 5.29

0.5 9.5 5.59

1 9 5.91

2 8 6.24

3 7 6.47

4 6 6.64

5 5 6.81

6 4 6.98

7 3 7.17

8 2 7.38

9 1 7.73

9.5 0.5 8.04

0.1 M Na-karbonat (anhidr) (ml)

0.1 M Na-bikarbonat

(ml) pH (25^oC)

10.0 90.0 9.2

18.4 81.6 9.4

29.3 70.7 9.6

42.0 58.0 9.8

53.4 46.6 10.0

63.7 36.3 10.2

Tablo 1.2

Farkl› pH’da (9.2 - 10.2) bikarbonat tamponu haz›rlamak için gerekli asit ve tuz miktarlar›

Ö R N E K

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

7

Tablo 1.3

De¤iflik pH’da fosfat tamponu (pH = 5.29 - 8.04) haz›rlamak için gerekli asit ve tuz miktarlar›

Ö R N E K

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

8

(19)

Tampon çözeltisi ile çal›fl›rken tabloda verilen s›cakl›k derecesine uyunuz.

3. Asetat Tamponu (CH₃COOH/CH₃COONa) pH = 3.8-5.6:De¤iflik pH’larda asetat tampon haz›rlamak için 0.1 N asetik asit ve 0.1 N Na-asetat çözeltilerin- den belirli oranlarda al›n›r ve kar›flt›r›l›r (Tablo 1.4).

pH’s› 4.6 olan 1 litre 0.1 N asetat tampon haz›rlama: Bunun için 0.1 N Na-asetat çözeltisinden 449 ml al›n›r ve üzerine 551 ml 0.1 N asetik asit çözeltisi eklenir ve kar›flt›r›larak pH 4.6 olan 1 litre 0.1 N Asetat tampon haz›rlanm›fl olur.

1/2 litre 0.1 N Asetat tampon (pH 4.2) haz›rlay›n›z ?

Asetik asit/Sodyum asetat tamponu haz›rlama : 0.2 M asetik asit çözeltisinden 30 ml al›n›r ve 0.2 M Na-asetat çözeltisinden 70 ml eklenir. Çözeltinin pH s› 25 ^oC’de 5.0 olarak hesaplan›r.

4. Tris (Hidroksimetil) Aminometan Tampon (pH = 7.2-9.0): De¤iflik pH’larda tris tampon için 0.2 M Tris ve 0.1 N HCl çözeltileri haz›rlan›r ve belirli oranlarda kar›flt›r›larak su ile iflaretine tamamlan›r (Tablo 1.5).

0.1 N Asetik asit (ml)

0.1 N Na-asetat (ml)

pH (25^oC)

89.1 10.9 3.8

83.4 16.6 4.0

76.1 23.9 4.2

66.5 33.5 4.4

55.1 44.9 4.6

43.4 56.6 4.8

32.2 67.8 5.0

23.2 76.8 5.2

16.0 84.0 5.4

10.7 89.3 5.6

13

1. Ünite - Laboratuvarda Temel Kavramlar

S O R U

D ‹ K K A T DÜfiÜNEL‹M

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

Tablo 1.4

Farkl› pH’da (3.8 - 5.6) Asetat tamponu haz›rlamak için gerekli asit ve tuz miktarlar›

Ö R N E K

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

9

Ö R N E K

Tris 0.2 M (ml)

0.1 N HCl (ml)

+ Su (ml)

pH (25^oC)

25.0 44.7 30.3 7.2

25.0 42.0 33.0 7.4

25.0 39.3 35.7 7.6

25.0 33.7 41.3 7.8

25.0 27.9 47.1 8.0

25.0 22.9 52.1 8.2

25.0 17.3 57.7 8.4

25.0 13.0 62.0 8.6

25.0 8.8 66.2 8.8

25.0 5.3 69.7 9.0

Tablo 1.5

Farkl› pH’da (7.2 - 9.0) 0.2 M Tris tampon haz›rlamak için gerekli asit ve tuz miktarlar›

(20)

Bir litre 0.2 M Tris tampon (pH 8.0) haz›rlanmas›: 0.2 M Tris (hidroksimetil) ami- nometan çözeltisinden 250 ml ve 0.1 N HCl çözeltisinden 279 ml al›n›r ve üzerine 471 ml distile su eklenir. Böylece 1 L 0.2 M Tris tampon (pH 8.0; 25 ^oC) haz›rlan- m›fl olur.

0.08 M tris (hidroksimetil) aminometan (molekül a¤›rl›¤›: 121.15) çözeltisi nas›l haz›rla- n›r?

Tris (hidroksimetil) aminometan tamponu : Bunun için 0.08 M Tris (hidroksime- til) aminometan çözeltisinden 50 ml al›n›r, üzerine 0.1 M HCl çözeltisinden 15 ml eklenir. Haz›rlanan tampon çözeltinin pH’s› 23 ^oC de 8.5 olarak ölçülür.

‹ki litre 0.2 M Tris (hidroksimetil) aminometan tampon (pH 7.4) haz›rlay›n›z ?

KAL‹BRASYON

Laboratuvarlarda kullan›lan ölçme aletleri zamanla s›cakl›k, bas›nç, nem vb. d›fl et- kenler sebebiyle hatal› ölçümler yapmaya bafllarlar. Ya da kromatografik teknikler- de kullan›lan kolonlar ilk haz›rland›¤›nda veya belirli bir süre kullan›ld›¤›nda rejenerasyon ifllemini takiben kalibre edilmeleri gerekir. Bu nedenle, laboratuvarlarda kullan›lan bu aletler ve kolonlar zaman zaman kalibre edilmelidir.

Belirli koflullar alt›nda do¤rulu¤u bilinen bir referans ölçüm standard› veya öl- çüm sistemini kullanarak do¤rulu¤u aranan di¤er bir standart veya test/ölçü aleti ya da sistemin do¤rulu¤unun ölçülmesi, sapmalar›n›n belirlenmesi ve rapor edil- mesi ifllemine kalibrasyon denir.

Kalibrasyon analiz materyalinin türüne göre adland›r›lmakta (cihaz, pipet, cam malzeme ve test kalibrasyonu) ve boyutsal, elektriksel, s›cakl›k, bas›nç, a¤›rl›k, kuvvet, devir, cam malzeme, fizikokimya, biyomedikal ve optik vb kalibrasyonlar yap›labilmektedir. Laboratuvarlarda kalibrasyon denince daha çok cihaz kalibras- yonu akla gelir. Cihaz kalibrasyonu, cihaz›n en do¤ru ölçümü yapabilmesi için belirli periyotlarda testlere tabi tutulmas›, ölçümlerin gözlenmesi, standartlarla karfl›laflt›r›lmas› ve hata paylar›n›n en aza indirilmesidir. Ya da k›saca cihaz›n hatal› öl- çüm yap›p yapmad›¤›n›n tespiti, e¤er hatal›ysa da hatan›n oran›n›n bulunmas›d›r.

Bulunan hata ya cihazda düzeltilir ya da belle¤ine ifllenir. Bu flekilde bir ölçme cihaz› kalibre edilmifl olur. Düzenli aral›klarla cihazlar›n kalibre edilmesi yap›lan ölç- me iflinin do¤rulu¤unu artt›r›r.

Kalibrasyon ne anlama geliyor?

Laboratuvarda mevcut tüm cihazlarda test ve kalibrasyon ifllemleri zaman zaman yap›lmal›d›r. Ancak bu süre bir y›ldan uzun tutulmamal› ve cihaz›n bulundu-

¤u çevre flartlar›, kullan›m yeri ve s›kl›¤› ile cihaz›n önemine göre s›klaflt›r›lmal›d›r.

Cihazlar›n ar›zalanmas›, bak›m›n›n yap›lmas› veya fiziksel olarak darbe görmesi, çevre flartlar›ndaki yüksek de¤iflimler ve cihaz› etkileyebilecek faktörlerin oluflma- s› gibi durumlarda test ve kalibrasyonlar›n yinelenmesi gerekir.

Kalibrasyondan amaç; kalitenin sa¤lanmas›, kaliteyi do¤rudan etkileyen nokta- larda yap›lan ölçümlerin her zaman belirli bir do¤rulukta olmas›d›r. Kalibrasyon bir tamir ifllemi de¤ildir, ayar yapmak hiç de¤ildir, kalibre edilen ekipman›n, do¤- Ö R N E K

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

10

Ö R N E K

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

11

Rejenerasyon: Bir kromatografi yönteminde kullan›lan kolonun yeniden aktif hale getirilmesi ifllemidir.

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

SIRA S‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL‹M

D ‹ K K A T

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P K ‹ T A P

T

12

(21)

ru de¤eri gösterdi¤i anlam›na da gelmez, sadece ne derece do¤ru oldu¤unu gös- terir. Üretilen ürünün ölçülebilir özelliklerinde ne kadar hassasiyete ihtiyaç duyuldu¤u bilinmiyorsa, kalibrasyon hiçbir ifle yaramaz.

Kalibrasyon analiz materyalinin türüne göre çeflitlendirilebilir:

1. Teknik alet ve cihazlar›n kalibrasyonu:Laboratuvarda kullan›lan ölçüm cihazlar›n›n zaman zaman kalibre edilmesi gerekir.

2. Cam malzemelerin kalibrasyonu:Laboratuvarda günlük olarak kullan›- lan cam malzemelerin de (pipet, mezür, balon vb) zaman zaman kalibre edilmeleri önemlidir.

3. Otomatik pipetlerin kalibrasyonu:de¤iflik derecelerde kalibre edilmifl otomatik pipetler s›k s›k kontrollar› yap›larak laboratuvar›n hatal› sonuç ver- mesi önlenmelidir.

4. Test kalibrasyonu:Testin laboratuvara adaptasyonu ve uygulama s›ras›n- da yaflanacak hatalar› önceden ortadan kald›rmak için test kalibrasyonu ya- p›l›r. Bu amaçla, test bafltan sona laboratuvarda uygulan›r ve Laboratuvar koflullar›na adapte edilir.

Kalibrasyon sonucu bazen, bir kalibrasyon faktörü veya bir kalibrasyon e¤risi fleklinde ifade edilebilir. Kalibrasyon grafi¤i, bir kalibrasyonda elde edilen gös- terge de¤eri ile buna karfl›l›k gelen ölçüm sonucu aras›ndaki iliflkinin grafiksel an- lat›m›d›r (fiekil 1.1).

Kalibrasyon e¤risiise bir kalibrasyonda ölçülen büyüklük de¤eri ile gösterge de¤eri aras›ndaki iliflkinin ifadesidir (fiekil 1.2). Kunkel Yöntemi ile serum toplam lipid de¤eri (mg/dl) = BÜ x 16.6 + 267 iliflkisi ile hesaplanabilir (BÜ = Bulan›kl›k Ünitesi).

fiekil 1.1 120

100

80

60

40

20

0

Alev Ifl›k fiiddeti Deriflim (mg/dl)

1 2 3 4 5

20 0,5

38 1

56 1,5

76 2

100 2,5

Alev Ifl›k fiiddeti Deriflim (mg/dl)

Alev fotometresi ile serum Na tayini için kalibrasyon grafi¤i