Hastane informasyon sistemlerinin (HIS) amac› hastane içerisinde üretilen her tür hizmet ve hizmet karfl›l›klar›n›n, hizmetin üretildi¤i yerde ve zamanda, hastane ifl ak›fl›n› daha etkin ve verimli k›larak kay›t alt›na almak, tüm ifllemleri takip etmek, bunlarla ilgi veriler üreterek yap›c› amaçlar için kullanmakt›r.
‹lk hastane informasyon sistemi; 1960’l› y›llarda finansal ihtiyaçlar› ve maliyet istatistiklerini, faturalama zorunluluklar›n› gidermek maksad› ile oluflturulmufltur.
O dönemin teknolojisi bilgisayarlar›n pahal› ve hastane informasyon sistemleri için gerekli olan donan›m ve yaz›l›mlar›n s›n›rl› olmas› nedeniyle çok baflar›l› olama-m›flt›r. 1970’li y›llar›n sonlar›na do¤ru faturalama, muhasebe ve çesitli bölümler için ba¤›ms›z çözümler üretilirken, hastane sistemi içinde karfl›l›kl› haberleflmenin sa¤lanmas›, birçok ifllemlerin birlikte ve kendili¤inden yap›lmas› zaman›nda ve do¤ru bilgi al›fl-verifli gibi nedenlerle entegre bilgi sistemi yap›s› ve hastane
oto-S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
7
masyonlar› oluflturulmufltur. Bugün gelinen noktada; sa¤l›k hizmetinin en iyi fle-kilde verilebilmesi, gelir kaçaklar›n›n önlenmesi, kaynaklar›n do¤ru yönlendiril-mesi, hastane yönetimine stratejik kararlar vermek üzere bilgi sa¤lanmas› amaçla-r›yla hastanelerde sistemlerinin kurulmas›n›n gerekli oldu¤u genel olarak kabul edilmektedir.
Hastane informasyon sisteminin neden laboratuvar informasyon sistemi ile ba¤lant›l› ol-mas› istenir?
Hastan›n ilk baflvurusuyla bafllay›p hastane ile ilifli¤i kesilene kadar devam eden süreçte, her birimde ve tüm aflamalarda üretilen hizmet ve hizmet karfl›l›kla-r›n›n, hastane kapsam›nda gerçeklefltirilen muayene, inceleme, araflt›rma, tedavi ve benzerleri sonras› oluflan tüm verilerinin sanal ortamda haz›r tutulmas›n›n sa¤-layaca¤› faydalar aç›kt›r. Bununla birlikte hastane sistemleri, insan kaynaklar› ve yönetimi, gelir-gider dengesi ve hasta ak›fl flemas› gibi unsurlar› sürekli gözleyebil-mek, irdeleyebilmek ve denetleyebilmek gibi hedefler yan›nda; laboratuvar ve bü-tün hastane baz›nda maliyet, karl›l›k, verimlilik, güvenilirlik ve kalite kontrolü gibi alanlar›nda da önemli yararlar sa¤lamaktad›r.
Laboratuvar ve hastane sistemlerinde oluflturulan standartlar önemlidir. Sa¤l›k informas-yon sistemleri kapsam›nda kullan›lmas› ilke olarak benimsenen ve benimsenecek olan ulusal ve uluslararas› standartlar, kod ve s›n›fland›rma sistemleri Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n Web sitesinde (www.saglik.gov.tr) e-Sa¤l›k linki alt›nda ilan edilmektedir. Sa¤l›k-Net En-tegrasyonu için HIS’lerin Temel Gereksinimleri Doküman›, Ulusal Sa¤l›k Veri Sözlü¤ü (USVS) gibi dokümanlarla Sa¤l›k Kodlama Referans Sunucusu (SKRS) gibi linklere de bu adresten ulafl›labilir.
Bu sistemler ilk bak›flta sadece yaz›l›m ve donan›mdan meydana gelmifl gibi gözükmektedir. Ancak, çok önemli bir bilefleni ise insan taraf›d›r. ‹nformasyon sis-temleri, bu üç bileflenin üç köflesini oluflturdu¤u bir üçgen üzerinde kurulmufltur (fiekil 4.3). Ulafl›lan veya ulafl›lacak otomasyon, insan faktörünü büyük ölçüde devre d›fl› b›rakacak gibi bir izlenim uyand›rsa da, do¤ru ve güvenilir laboratuvar sonuçlar›n›n elde edilmesinde insan faktörü daima birinci öncelik olarak kalacak-t›r. Cihazlardan elde edilen sonuçlar›n kalitesinin de¤erlendirilmesi, yorumlanma-s›, informasyonun oluflturulmas› ve ihtiyaç duyan klinisyene en h›zl› ve do¤ru bir flekilde ulaflt›r›lmas› her zaman uzmana ihtiyaç duyacakt›r.
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Otomasyonu ve otoanalizörü tan›mak.
Manuel olarak gerçeklefltirilen ifllemlerin, yapt›k-lar›n› izleyebilen ve çevre flartlar›na göre kendi-sini ayarlayabilen cihazlarla yap›lmas› otomas-yon olarak aç›klanmaktad›r. Laboratuvarlarda otomasyona yönelik ilk önemli yenilik otoanali-zördür. Kan, serum, plazma, idrar gibi biyolojik maddelerin içinde bulunan organik ve inorganik maddeleri çeflitli yöntemler kullanarak otomatik olarak analiz eden cihazlara otoanalizör denir.
Leonard T. Skeggs taraf›ndan yap›lan ilk otoana-lizörün ticari haklar› 1954 y›l›nda Technicon fiir-keti (New York) taraf›ndan al›n›r ve 1957 y›l›nda sat›fl›na bafllan›r. 1957 y›l›nda sadece 50 adet oto-analizör sat›l›rken, 1969 y›l›nda 18.000 otoanali-zörün sat›lmas› Skeggs’in laboratuvarlar›n oto-masyonunun önününü açmas›ndaki büyük bafla-r›s›n› göstermektedir. Otomatik analizörlerle bir-likte otomasyon için birçok farkl› yaklafl›m ortaya konmufltur. Günümüzdeki otoanalizörler çeflitli kriterlere göre farkl›l›klar göstermektedir. Cihaz-lar ya bir bütün oCihaz-larak (entegre) ya da bir çok bölümün (modüler) biraraya getirilmesiyle olu-flur. Hem aç›k hem de kapal› sistemler mevcuttur.
Aç›k sistemlerde kullan›c› analiz parametreleri üzerinde de¤ifliklik yapabilmekte ve çeflitli kay-naklardan sat›n al›nan kimyasallar› cihazda kulla-nabilmektedir. Kapal› sistemlerde ise test para-metrelerinin tamam›na yak›n› üretici taraf›ndan sa¤lanmakta ve kullan›lan kimyasallar cihaza öz-gü tek tip kapta veya biçimde sunulmaktad›r.
Rastgele eriflimli analizörlerde istenilen testler, is-tenilen örneklerde isis-tenilen flekilde yap›labilmek-tedir. Otoanalizörler laboratuvar ve hastane infor-masyon sistemleri ile uyumludur.
Otomasyonun önemini ve çeflitlerini ifade ede-bilmek.
Hastan›n muayene olmas›ndan, laboratuvara ge-lecek olan örne¤in al›nd›¤› ve istenen testlerin sonuçlar›n›n ilgili birimlere ulaflt›r›lmas›na de¤in tüm basamaklar do¤rudan veya dolayl› olarak la-boratuvarla ilgilidir. Bu nedenle otomasyon sa-dece laboratuvarlar› de¤il, bütün sistemi etkile-mektedir. Laboratuvarlarda otomasyonun bafll›ca hedefleri; maliyetlerin azalt›lmas›, yeni testlerin hizmete sunulmas›, sonuçlar›n en k›sa sürede ra-porland›r›lmas›, laboratuvardaki hatalar›n
azalt›l-mas› ve güvenli¤in art›r›lazalt›l-mas›d›r. Laboratuvar oto-masyonu total laboratuvar otooto-masyonu, modü-ler-entegre otomasyon ve modüler ya da ba¤›m-s›z otomasyon olmak üzere üç bafll›k alt›nda in-celenmektedir. Total Laboratuvar Otomasyonun-da (TLO) klinik laboratuvar analizini kapsayan tüm basamaklar›n birbiriyle kesintisiz ba¤lant›s›
vard›r. Modüler-Entegre Sistemlerde farkl› anali-zörler (kimyasal, immunokimyasal sistemler) bir ray sistemiyle birbiriyle ba¤lan›r. Modüler enteg-re sistemler maliyet olarak daha ucuzdur ve da-ha az alana ihtiyaç duyar. Ba¤›ms›z sistemler (Mo-düler Sistemler) ise laboratuvarda manuel ope-rasyon gerektiren baz› bölümlerinin otomatize edilmesini ifade eder. Ba¤›ms›z sistemler, örnek-lerin ifllenmesi ve arflivleme bölümörnek-lerinde ön pla-na ç›kmaktad›r.
Laboratuvar informasyon sistemini tan›mak.
Laboratuvarda gerçeklefltirilen testlerin sonuçla-r›n›n hastalara ait demografik bilgilerle birlikte toplanmas›, ifllenmesi, saklanmas›, eriflimi ile ve-rilerin, uzman insan gücü, teknoloji ve mevzu-attan oluflan bir organizasyon çerçevesinde
de-¤erlendirilmesi ve kullan›lmas› laboratuvar in-formasyon sistemi (LIS) ad›n› al›r. Laboratuvar informasyon sistemleri test isteklerinin kayd›, örnek toplanmas› ve analiz ifllemleri, test sonuç-lar›n› kaydetme ve ilgili birimlere iletme, labora-tuvara ait istatistik bilgileri ç›karma ve kalite kontrolü için gerekli kay›tlar› tutma ifllevini üst-lenmektedir.
Hastane sistemini aç›klamak.
Hastane sistemlerinin (HIS) amac› hastane içeri-sindeki her ifl ak›fl›n› daha etkin ve verimli k›la-rak kay›t alt›na almak, tüm ifllemleri takip etmek, bunlarla ilgi verileri üreterek kullanmakt›r. Has-tan›n ilk baflvurusuyla bafllay›p hastane ile ilifli¤i kesilene kadar devam eden süreçte, her birimde ve tüm aflamalarda üretilen hizmet ve hizmet kar-fl›l›klar›n›n denetlenebilmesi maliyet, verimlilik, güvenilirlik ve kalite kontrolü gibi alanlarda önemli yararlar sa¤lamaktad›r.
Özet
N
A M A Ç1N
A M A Ç2N
A M A Ç3N
A M A Ç41. Afla¤›daki özelliklerden hangisi ilk otoanalizördeki yeniliklerden biri de¤ildir?
a. Dializ membran›
b. Örnekleri ay›rmak için hava kabarc›klar›
c. Iyon seçici elektrot
d. Örnek ve çözelti kar›flt›rma sarmallar›
e. Peristaltik pompa
2. Afla¤›dakilerden hangisi otoanalizörlerle ilgili bir özellik de¤ildir?
a. Modüler olmas›
b. Aç›k ya da kapal› sistemlere sahip olmas›
c. Sürekli ak›m analizi özelli¤i d. Rastgele eriflimli analiz özelli¤i e. Santrifüj özelli¤i
3. Afla¤›dakilerden hangisi rastgele-eriflimli analizörle-rin bir özelli¤idir?
a. Örnekler farkl› testler yönünden ifllenemez.
b. Çoklu test analizör özelli¤i vard›r.
c. Laboratuvar informasyon sistemleri ile uyum-suzdur.
d. Örnek s›ras› sonradan de¤ifltirilemez.
e. Genel olarak modüler yap›dad›r.
4. Afla¤›dakilerden hangisi otomasyonda temel hedef de¤ildir?
a. Çal›flma saatlerinin azalt›lmas›
b. Maliyetlerin azalt›lmas›
c. Test çeflitlili¤inin art›r›lmas›
d. Sonuçlar›n h›zla raporland›r›lmas›
e. Laboratuvardaki hatalar›n azalt›lmas›
5. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi otomasyonla ilgili de¤ildir?
a. Barkod etiketleri b. Vakumlu tüp sistemi c. Otoanalizör
d. Kan örneklerinin al›nmas›
e. Bilgisayar sistemleri
6. Afla¤›dakilerden hangisi Total Laboratuvar Otomas-yonu’nun bir avantaj›d›r?
a. Genifl laboratuvar alan› gerektirmesi b. Örneklerin otomatik bölünmesi c. Zay›f rekabet koflullar›
d. Maliyetinin yüksek olmas›
e. Teknik servis deste¤i
7. Laboratuvar informasyon sistemleri afla¤›daki özel-liklerden hangisi ile ilgi de¤ildir?
a. Hastaya iliflkin verileri sa¤lar.
b. Test ifllemlerini manuel olarak yapar.
c. Test sonuçlar›n› kaydeder.
d. Laboratuvara ait istatistik bilgileri ç›kar›r.
e. Kalite kontrolünü yapar.
8. Laboratuvar informasyon sistemi neden gereklidir?
a. ‹fl yükünü art›rmak için
b. H›zl› istem-analiz-sonuç süreci için c. Hata oranlar›n› azaltmak için d. Kalite kontrolü sa¤lamak için e. Maliyeti düflürmek için
9. Afla¤›dakilerden hangisi laboratuvar informasyon sisteminde arzu edilmeyen bir özelliktir?
a. Tekrarlanan kay›t ifllemlerinin önlenmesi b. Testleri do¤rudan LIS’ten sorgulayarak almas›
c. Kifliye ait tüm kay›tlar› saklamas›
d. Donan›m esnekli¤inin olmamas›
e. Kalite kontrolu sa¤layabilmesi
10. Otomasyonda do¤ru ve güvenilir laboratuvar so-nuçlar›n›n elde edilmesinin temel unsuru nedir?
a. ‹nsan b. Programlar c. Donan›m d. Sistemler
e. Standart ve kodlar
Kendimizi S›nayal›m
1.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otoanalizör” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otoanalizör” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otoanalizör” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otomasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Otomasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Total Laboratuvar Otomas-yonu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Laboratuvar ‹nformasyon Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Laboratuvar ‹nformasyon Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Laboratuvar ‹nformasyon Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hastane ‹nformasyon Siste-mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 1
Laboratuvar hizmetlerinin sürekli, do¤ru ve h›zl› bir fle-kilde yerine getirilmesi, hizmet kalitesinin artt›r›lmas›, bilgilere k›sa zamanda do¤ru flekliyle ulafl›lmas›, kulla-n›lmas› gibi amaçlarla yap›lan organizasyonlar ve haz›r-lanan yaz›l›mlar›n toplam›na “Laboratuvar ‹nformasyon Sistemi (LIS)” denilmektedir.
S›ra Sizde 2
‹lk otoanalizörde, sürekli ak›mla birlikte proteinleri uzaklaflt›rmak için dializ membran›, borular›n temizlen-mesini ve örneklerin birbiriyle kar›flmas›n› önlemek amac›yla kullan›lan hava kabarc›klar› ve kar›flt›rma sar-mallar› bulunmaktayd›.
S›ra Sizde 3
Rastgele eriflimli analizörlerde örnekler farkl› testler yö-nünden s›rayla ya da s›ra d›fl›, yani örneklerin cihaza s›-ralan›fl›na ba¤l› kal›nmaks›z›n ifllenmektedir. Çok say›-da farkl› test bu cihazlara çoklu test analizörü özelli¤i kazand›rmaktad›r. Bir örnek üzerinde, pek çok seçenek içerisinden istenilen testi çal›flmak mümkün olmaktad›r.
S›ra Sizde 4
Laboratuvarlarda otomasyonun bafll›ca hedefleri; mali-yetlerin azalt›lmas›, yeni testlerin hizmete sunulmas›, sonuçlar›n en k›sa sürede raporland›r›lmas›, laboratu-vardaki hatalar›n azalt›lmas›, kalite kontrolün ve güven-li¤in art›r›lmas›d›r.
S›ra Sizde 5
Laboratuvar otomasyonu total laboratuvar otomasyonu, modüler-entegre otomasyon ve modüler ya da ba¤›m-s›z otomasyon olmak üzere üç bafll›k alt›nda incelen-mektedir. Total Laboratuvar Otomasyonunda (TLO) tüm basamaklar otomatize edilmifltir. Modüler-Entegre Sis-temlerde farkl› analizörler laboratuvar sürecininin de¤i-flik aflamalar›nda birbirleri ile ba¤lan›r. Ba¤›ms›z sistem-lerde ise otomasyon ço¤unlukla preanalitik aflamadad›r ve ba¤›ms›zd›r.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 6
Laboratuvardaki sürecin otomasyonunu gerektiren ne-denlerin bafl›nda ifl yükünün artmas›yla birlikte oluflan personel s›k›nt›s›, tekrarlayan ifllerle birlikte oluflan veri ak›fl›n› otomatik olarak sa¤lanamamas›, örnek al›m›-test ve raporland›rma sürecinin uzamas› ile laboratuvar hata-lar› gelmektedir. Kalite kontrol ve güvencesinin sa¤lan-mas›, hata kaynaklar›n›n saptanmas› laboratuvar infor-masyon sistemi ile h›zl› ve kolay bir flekilde sa¤lanabilir.
S›ra Sizde 7
Örneklerin al›nd›¤› aflamada, hatas›z bir flekilde, bar-kodlu etiketler kullan›larak etiketlenmesi ve bu etiket-lere ba¤l› olarak kimlik ve örnek bilgilerinin elektronik ortama aktar›lmas› sa¤lanmal›, tekrarlayan kay›t ifllem-lerinin tamam›n› ortadan kald›rmal›, kolay eriflime im-kan vermeli, kay›tlar güvenle saklanabilmeli, eski kay›t-lar›n aranabilmesi ve karfl›laflt›r›lmas› mümkün olmal›, otomasyonla bir cihazdan ç›kan test sonuçlar›n›n on-li-ne olarak da¤›t›m› ve izlenmesi sa¤lanmal›d›r. LIS; do-nan›m› kullan›fll› olmal›, hastane informasyon sistemi ile kolayl›kla entegre edilebilmeli, yeni cihazlar›n ba¤-lanmas› ve yeni testlerin tan›t›lmas› esnekli¤ine, kalite kontrolu ve istatistik donan›mlar›na sahip olmal›d›r.
S›ra Sizde 8
Laboratuvar informasyon sisteminin hastane informas-yon sistemi ile entegre olmas›, test sonuçlar›n›n hasta veri dosyas›na aktar›lmas›n›, verilerin saklanmas›n› ve tan›mlanan testlerin muhasebe kay›tlar›na geçirilerek parasal karfl›l›¤› ç›kart›labilmesini sa¤lamas›, sonuçlar›n klinik, bilimsel ve idari amaçlarla kullan›lmas›na imkan vermesi, laboratuvar hizmetlerinin planlanmas› yönle-riyle önemlidir.
Abbott (1998): Abbott/Alcyon 300i Operators Manual.
Abbott Laboratories. Abbott Park, Illinois.
Boyd, J.C. &Young, D.S. (1999): Automation in the Cli-nical Laboratory. In Burtis CA, Ashwood ER, eds.
Tietz Textbook of Clinical Chemistry. WB Saunders, Philadelphia (ss. 226-248).
Cowan, D.F. (2002): Informatics for the Clinical Labo-ratory. Springer, New York.
Fidanc›, U.R. (1996): Veteriner Klinik Biyokimyada Oto-analizörler ve Veteriner Hekimlerimize Ça¤r›. Anka-ra Bölgesi Veteriner Hekimler Odas› Dergisi. (Tem-muz) (ss. 58-59).
Lumbsden J.H.&Jacobs, R.M.(1989): In Clinic Analysis, Quality Control, Reference Values, and System Se-lection. Veterinary Clinics of North America: Small Animal Practice. 19(5): 875-897.
Tafldemir, S. (2005): Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n Sa¤l›k Enfor-masyon Sistemi Projeleri ile Ankara’daki Sa¤l›k Ba-kanl›¤› Hastanelerde Mevcut Bilgisayar Sistemleri Entegrasyonunun De¤erlendirilmesi. Yüksek Li-sans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Laboratuvarda kullan›lan temel spektroskopik ve elektroanalitik yöntemleri aç›klayabilecek,
Spektroskopik yöntemlerin temellerini ve hangi ortak prensibe dayand›¤›n›
ifade edebilecek,
Elektroanalitik yöntemlerin temel prensibini aç›klayabilecek,
Bu yöntemlerin kullan›m alanlar›n›n neler oldu¤unu aç›klayabileceksiniz.
‹çindekiler
• Ifl›¤›n so¤urulmas›
• Elektrik ak›m›
• Elektrik potansiyeli
• Elektron enerji seviyeleri
• ‹letkenlik
Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z
N N N N
Veteriner Laboratuvar Teknikleri ve Prensipleri
• SPEKTROSKOP‹K YÖNTEMLER
• ELEKTRONAL‹T‹K YÖNTEMLER