Yafl
Yafla ba¤l› olarak, baz› analitlerin plazma konsantrasyonlar›nda görülen de¤iflim-ler, hastan›n cinsiyet ve kas kitlesindeki art›fla ba¤l›d›r. Referans aral›klar›, yafl gruplar›na göre farkl›l›k gösterir. Bu nedenle; laboratuvar sonuçlar›n›n de¤erlendi-rilmesinde, analitin yafl gruplar›na göre referans de¤erleri verilir ve sonuçlar bu
de-¤erler ile karfl›laflt›r›l›r. Ancak kronolojik yafl ile biyolojik yafl her zaman paralel ol-mad›¤›ndan gruplar aras›nda kesin bir s›n›r çizmek de zor olabilir.
Yenido¤an bebeklerde ve hayvanlarda kan›n kompozisyonu yetiflkinlerden farkl›d›r. Örne¤in; arteriyel kan oksijen satürasyonu, bafllang›çta çok düflüktür.
Özellikle, laktik asit olmak üzere organik asitlerin birikmesi sonucu metabolik asi-doz geliflebilir. Asit-baz dengesi 24 saat içinde normale döner. Baz› enzimlerinin aktiviteleri yüksektir. Bebeklerde bilirubin konsantrasyonu bir hastal›k olmasa bi-le do¤umdan sonra artarak yaklafl›k 3-5. gün pik yapar. Glikoz konsantrasyonu, glikojen yede¤inin az oluflu nedeniyle düflüktür. Plazma üre konsantrasyonu,
do-¤umdan sonra azal›r. ‹mmünoglobülin düzeyleri, dodo-¤umdan sonraki ilk y›lda an-laml› de¤ifliklikler gösterir. S›¤›rlarda serum total protein düzeyi yafla ba¤l› olarak yükselirken, albumin düzeyi azalmaktad›r. Ergin erkek köpeklerde de gençlere göre plazma total kolesterol düzeyleri düflük, total protein ve globulin düzeyleri ise yüksek bulunmufltur.
Her doku, farkl› Alkalen fosfataz (ALP) izoenzimlerine sahiptir. ALP’›n hepa-tik, renal, intestinal, plasental ve kemik izoenzimleri tan›mlanmakta, ancak ço¤u ALP izoenzimlerinin plazma yar› ömrü çok k›sa oldu¤undan, dolafl›mdaki ALP ak-tivitesinin özellikle karaci¤er ve kemik dokusundan kaynakland›¤› belirtilmekte-dir. Hayvan türleri aras›nda oldukça farkl› de¤erler gösteren serum ALP aktivitesi yafl ve cinsiyet, beslenme, açl›k, çevresel de¤ifliklikler gibi faktörlerin etkisi alt›n-da kalmaktad›r.
‹nsan veya hayvanlar›n yafl› test sonuçlar›n› nas›l etkiler?
Çocuklukta ço¤u enzimin serum aktivitesi düflüktür. Ancak serum ALP aktivite-si, kemik büyümesi s›ras›nda maksimum osteoblastik aktivite oldu¤unda en yük-sektir. Serum kreatinin konsantrasyonu bebeklikten puberteye kadar, iskelet kas-lar›n›n geliflmesine paralel olarak düzenli bir flekilde artar.
Yafll›larda baz› serum proteinleri ve enzimler gençlere göre düflük olabilir. Ka-d›nlarda menopozdan sonra, birçok bilefli¤in plazma konsantrasyonunda anlaml›
art›fllar olur. Kad›nlarda östrojen düzeyleri menopozdan önce azalmaya bafllar.
Menopozdan sonra gonadotropinler artarken, östrojen daha büyük h›zda azalma-ya devam eder.
Cinsiyet
Ergenli¤e kadar difliler ve erkekler aras›nda belirgin bir fark yoktur. Ancak ergen-lik sonras›, erkeklerde özelergen-likle kas kitlesindeki art›fla ba¤l›, kas kökenli enzimler-de art›fl olur. Serum kreatinin, üre, ürik asit erkeklerenzimler-de daha yüksektir. Hemoglo-bin, ferritin, demir düzeyleri kad›nlarda menstrüel kan kayb› nedeniyle daha dü-flüktür. Ayr›ca cinsiyet hormonlar› da do¤al olarak cinsler aras›nda belirgin farkl›-l›klar gösterir.
Yar›fl atlar›nda, yar›fl performans›na cinsiyetin etkisi vard›r. Cinsiyetler aras›
hormonal ve morfolojik farkl›l›klar›n yar›fl performans›n› etkiledi¤i belirtilmektedir.
S O R U
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ cinsel olgunluk ve üreme yetene¤i kazand›¤›
dönemidir. Ruhsal geliflimi de kapsayacak flekilde bu döneme adölesan denilmektedir.
Gö¤üs kafesinin k›sraklarda daha dar olmas›; kas ve kemik yap›s›n›n ayg›rlarda da-ha geliflmifl olmas›; ayg›rlar›n cidago yüksekli¤i ve incik çevresinin dada-ha fazla ol-mas› ve böylece ad›m boyunun ve kofluya dayanma gücünün daha fazla olol-mas› gi-bi nedenlerle cinsiyetler aras›nda yar›fl performans› bak›m›ndan farkl›l›klar olufla-bilmektedir. Baz› yar›fllarda her iki cinsiyetten atlar beraber koflarken, baz› yar›fllar her cinsiyet için ayr› düzenlenir. Arap ve ‹ngiliz atlar› için düzenlenen tüm kosu-larda erkek atlar diflilere göre 1,5 kg daha fazla a¤›rl›k tafl›rlar.
Irk
Irka ba¤l› farkl›l›klar, insanlarda azd›r ve bunlar› sosyo-ekonomik de¤ifliklikler so-nucu oluflanlardan ay›rt etmek zordur. Bununla birlikte beyaz ve siyah ›rka ait farkl›l›klardan bahsedilmektedir. Veteriner hekimlikte, ›rka ba¤l› olarak test sonuç-lar›nda görülebilecek farkl›l›klar daha fazlad›r. Bu durum, genel olmaktan ziyade baz› parametrelerde ve özellikle köpeklerde gözlenmektedir. Irklara ait biyokim-yasal de¤erlerin belirlenmesi çal›flmalar› s›n›rl› oldu¤undan, genellikle türe özgü referans de¤erleri kullan›lmaktad›r. Irk› temsil edecek flekilde referans aral›klar›n›n belirlenmesi yönündeki çal›flmalar sürmektedir.
Yerli Hayvan Irk ve Hatlar› tescil edilmifltir. Bu konudaki Tebli¤ için http://rega.basbakan-lik.gov.tr adresinde 12.12.2004 tarih ve 25668 say›l› Resmi Gazete’ye bak›n›z.
Egzersiz
Egzersiz, laboratuvar test sonuçlar› üzerinde kontrol edilebilir bir de¤iflken olup, etkisi egzersizin süresi ve yo¤unlu¤u ile ilgilidir. Uzun süreli a¤›r egzersiz, kan bas›nc›n›n artmas›na, kapiller damarlardaki s›v›n›n dokulara geçerek plazma hacminin azalmas›na neden olmaktad›r. Rutin biyokimya testlerinde potasyum, fosfor, kreatinin ve serum proteinleri k›sa egzersiz periyotlar›nda önemli miktar-larda de¤iflmektedir.
Düzenli egzersizler kanda, ürik asit konsantrasyonunda ve kas enzimlerinin ak-tivitesinde art›fla neden olurken, yo¤un egzersiz potasyum, ürik asit, bilirubin ve kas enzimleri h›zl› yükselir. Ancak glikoz ve fosfat konsantrasyonu önemli miktar-da düfler. Antrenman s›ras›nmiktar-da baz› hormonlar›n konsatrasyonu düflerken, prolak-tin konsantrasyonu yükselmektedir.
Kolesterol kanda lipoprotein ad› verilen lipid-protein kompleksi fleklinde tafl›-n›r. Lipidler barsaklardan emildiklerinde flilomikrondur. Trigliseridler, az miktarda serbest kolesterol, kolesterol esteri ve fosfolipid ile bir araya gelir ve protein taba-kas›yla birlikte suda çözünebilir ve transport edilebilir flilomikronlar› olufltururlar.
fiilomikronlar d›fl›nda lipoproteinlerin; yüksek dansiteli lipoprotein (high density lipoprotein = HDL), düflük dansiteli lipoprotein (low density lipoprotein = LDL), çok düflük dansiteli lipoprotein (very low density lipoprotein = VLDL) gibi çeflitle-ri vard›r. LDL genel olarak kolesterol içeçeflitle-rir. HDL ise dokulardaki fazla kolesterolü at›lmak için karaci¤ere tafl›r ve iyi kolesterol olarak bilinir. VLDL (çok düflük pro-tein) ise genelde trigliserid tafl›r. Kanda kolesterol ve LDL-kolesterolün yüksek ol-mas› veya HDL-kolesterolün düflük olol-mas› hasta için bir risktir. Düzenli egzersiz HDL-kolesterolü yükseltir ve LDL-kolesterolü azalt›r.
Veteriner hekimlikte, özellikle atlara ait sonuçlar›n yorumunda hayvan›n yar›fl at› olup olmamas›n›n önemi büyüktür. Bugüne kadar, atlarda egzersize ba¤l› he-matolojik ve biyokimyasal parametrelerdeki de¤iflikliklere yönelik pek çok araflt›r-ma yap›lm›flt›r. Serum kreatin kinaz (CK), laktat dehidrogenaz (LDH), aspartat
183
9. Ünite - Analizlerde Hata Kaynaklar›
S O R U
D ‹ K K A T DÜfiÜNEL‹M
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
transaminaz (AST) enzim aktiviteleri artmaktad›r. Egzersize ba¤l› olarak dehidras-yon oluflmakta, bunun sonucunda da üre nitrojeni (BUN), total protein ve albumin konsantrasyonlar›nda art›fl flekillenmektedir. Ancak dehidrasyonun yan› s›ra, kas y›k›m› oldu¤u durumlarda BUN konsantrasyonundaki art›fl daha fazla olabilir.
Yo-¤un egzersiz hayvanlarda afl›r› terlemeye (afl›r› sodyum kayb›na) neden olmas›na ra¤men, serum sodyum konsantrasyonunun azalmay›p, aksine artm›fl olmas›, s›v›
kayb›na ba¤l› glomeruler filtrasyon h›z›n›n azalmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Ay-r›ca atlarda strese ba¤l› olarak serum glikoz konsantrasyonu, egzersiz öncesine gö-re yükselmektedir.
Egzersizin kolesterol düzeyleri üzerindeki etkisi nas›ld›r?
Gebelik
Gebelik, birçok sistemde ciddi de¤iflimlere neden olan fizyolojik bir olayd›r. Mey-dana gelen metabolik, endokrinolojik ve hematolojik de¤iflimler nedeniyle test so-nuçlar› bu faktörler göz önüne al›narak de¤erlendirilmelidir. Gebelikte, hormon dengesi belirgin bir flekilde de¤iflmekte ve cinsiyet hormonlar›nda art›fl olmaktad›r.
Bu nedenle metabolizma h›z› yükselir. Eritropoezdeki art›fla ra¤men, hemoglobin konsantrasyonu, eritrosit say›s› ve hematokrit düzeyinde azalma görülür. Anne ka-raci¤erinde tiroksin ba¤lay›c› globulin, steroit ba¤lay›c› globulin, seruloplazmin, transferrin, transkortin gibi transport proteinlerinin sentezi artar. Parathormon, kortizol, total tiroksin (tT4), total triiyodotironin (tT3), düzeyleri artm›flt›r. Ancak serbest T4, T3konsantrasyonlar›nda herhangi bir de¤ifliklik yoktur.
Hayvanlar›n metabolizmalar› da, fizyolojik bir süreç olan gebelik ve laktasyon periyoduna uyum göstermektedir. Gebelik döneminde kardiyovasküler, respirato-rik, gastrointestinal, merkezi sinir, genital, üriner ve immunolojik sistemlerde cid-di de¤ifliklikler olmaktad›r. Sonuç olarak; gebelikte serum biyokimyas›, artan ener-ji ihtiyac›, fötal geliflim, hormonal de¤iflim gibi birçok nedene ba¤l› olarak etkilen-mektedir. Benzer flekilde laktasyon sürecinde de hormonal yap›ya ba¤l› olarak metabolizma de¤iflmekte ve test sonuçlar› bu süreçten etkilenmektedir.