Vergi Hataları Kavramı ve Kapsamı

Vergi hataları vergilendirme sürecinin her aşamasında ortaya çıkabilen ve vergi ilişkisinin tarafları olan vergi idaresinden veya vergi mükelleflerinden kaynaklanabilen hatalardır. Verginin gerek eksik alınması gerekse fazla alınması veya istenmesi hallerinde ortaya çıkan vergi hatalarının düzeltilmesi “verginin kanuniliği ilkesi ” gereğince bir zorunluluktur.

Vergi hataları, “vergi alacağının doğmasından tarh, tahakkuk ve tahsil aşamalarına kadar ya da yargı aşamasında söz konusu olabilen ve vergi alacağının haksız yere fazla veya eksik alınmasına neden olan usulsüz işlemlerdir” (Kızılot ve Kızılot, 2010: 109). Bu tanımdan hareketle vergi hataları, vergilendirme süreçleri içinde yer alan verginin tarhından tahsiline her aşamada ortaya çıkabilen verginin

ödenmesi gerekenden az veya fazla istenmesine veya tahsil edilmesine yol açan verginin tarafları olan vergi idaresinden veya vergi mükellefinden kaynaklanabilen hesap ve vergilendirme hatalarıdır.

Vergilerin yanlış hesaplanmasının kaynağı genellikle iki basit hatadan kaynaklanmaktadır. İlk olarak anlaşılması daha kolay olan matematiksel hatalardan kaynaklanabilir. Matematiksel hatalar genellikle formül hataları olarak ortaya çıkmaktadır. İkinci olarak hatalar, gelir vergisi için geçerli olan muhasebe ilkelerinin yanlış uygulanması nedeniyle ortaya çıkan teknik hatalardan kaynaklanabilir. Bu hatalar bir önceki döneme ait hesapların yanlış geçirilmesi veya doğru bir şekilde hesaplamanın yapılmamasından kaynaklanmaktadır (Dougherty, 2010: 85). Mükellefler vergi hatalarına genellikle dikkatsizlikle veya kanunların karmaşıklığından kaynaklı, kasıt amacı olmaksızın yaptıkları yanlışlıklarla neden olmaktadırlar. Vergi işlemleri sırasında en çok rastlanan vergi hataları beyanname düzenlerken, vergi matrahı saptanırken ve vergi tarhı sırasında yapılan hatalar şeklinde sınıflandırılarak aşağıda sıralanmıştır (Stason: 1930: 638- 639):

1. Beyannameleri düzenlerken yapılan hatalar: a. Belgeler üzerindeki hatalar.

b. Beyanname doldururken yapılan yanlış vergi kayıtları veya yanlış mükellefiyet tesisi nedeniyle oluşan hatalar.

c. Memurların dikkatsizliği nedeniyle oluşan hatalar. d. İstisna kapsamındaki unsurların listelenmesi.

e. Vergi idaresinin beyanname üzerinde yanlış yargıya varması. 2. Vergi matrahı saptanırken yapılan hatalar:

a. Yanılma hali nedeniyle aşırı değerleme veya farklılık. b. Hatalı bir kural veya bir ilkeye bağlı matrahın saptanması.

c. Kanuni ya da anayasal gereklilikleri takip edememe nedeniyle bildirimleri veya diğer zorunlu prosedürleri yerine getirememe.

3. Vergi tarhı sırasında yapılan hatalar:

a. Kanuni bir dayanağı olmadan bir vergi koyma.

Yukarıdaki maddelerden de görüldüğü üzere içinde kasıt unsuru barındırmayan vergi hataları vergi idaresi personelinin dikkatsizliği nedeniyle idare kaynaklı olabilmekle birlikte mükellefin yanılması veya dikkatsizliği gibi mükellef kaynaklı da ortaya çıkabilir. Ayrıca kanuni veya vergi uygulamalarına ilişkin değişiklikleri takip edememe kaynaklı vergi hatalarının da önemli bir paya sahip olduğu söylenebilir.

Vergi kanunlarının karmaşıklığı hem idarenin hem de mükelleflerin uygulamada hatalar yapmasına yol açmakla birlikte bu kanunlarda sıklıkla yapılan değişiklikler, kanunların anlaşılabilirliğinin daha da azalmasına yol açmaktadır. Tüm bunların sonucu olarak vergilerin tam ve doğru bir miktarda alınmasına veya istenmesine ve dolayısıyla vergilerin etkinliğinin azalmasına yol açan vergi hatalarını doğurmaktadır.

Vergilendirme işlemlerindeki vergi hataları, ilave etkilere yol açmakta, kamu gelirlerinin kesinliği ve devamlılığını büyük ölçüde azaltmaktadır. İdarenin beyannameleri düzenlerken yaptığı hatalar kişilerin olması gerektiğinden daha fazla veya daha az vergi ödemelerine neden olmaktadır. Ayrıca beyannamedeki hataların düzeltilmesinde, daha fazla bilgi veya değişiklik için vergi mükellefi ile yeniden temasa geçilmesi idare açısından zaman kaybına yol açmaktadır (NAO, 2007: 17). Türkiye’de vergi hatalarının yol açtığı vergi kaybına ilişkin herhangi bir çalışma olmamakla birlikte Amerika Birleşik Devletleri tarafından yapılan çalışmalar vergi hatalarının aslında bir devlet açısından ne denli maliyetlere neden olduğunu görmek açısından faydalı olacaktır.

ABD vergi idaresi tarafından yapılan son çalışmalar, vergi mükellefleri tarafından beyannamelerini doldururken yapılan kasıtsız hataların 300.000.000 dolar üzerinde vergi kaybı ile sonuçlandığını göstermektedir. Ayrıca hatalar vergi mükelleflerinin fazla vergi ödemeleri nedeniyle de ortaya çıkabilir ancak vergi idarelerinin bu hataların ne ölçüde olduğuna dair ellerinde veri mevcut değildir (NAO, 2007: 6). Vergi idaresinin beyannameleri örnek olarak rastgele yaptığı incelemelerde beyannamelerdeki vergi hatalarının genel yüzde içindeki payı tahmin edilmeye çalışılmıştır. Bu tahminlere göre 2001- 2002 mali yılında (en son mevcut

veriler) 3.3 milyon vergi mükellefi veya onların yaklaşık üçte biri beyana dayalı gelir vergisi beyannamelerindeki vergilerini toplamda 2.8 milyar dolar daha düşük gösterdiği görülmektedir (NAO, 2007: 17). IRS’ye verilen beyannamelerdeki mükellef hata oranlarının yaklaşık olarak yüzde 15 seviyesinde seyrettiği tahmin edilmektedir. IRS vergi hatalarına ve hilelerine bağlı olarak ortaya çıkan vergi kaybının bir yılda yaklaşık olarak 250 milyar dolar olduğunu saptamıştır. IRS ayrıca 1997 ile 1999 yılında 1.1 milyon beyanname üzerindeki “Kazanılan Gelir Vergi Kredisi (Earned Income Tax Credit)” beyanlarının azalmasının hatalı veya hileli olan miktarların 378 ile 2.382 milyar dolar arasında artırdığını rapor etmiştir (Authenticated US Government Information, 2003: 35, 36).

Ayrıca ABD Sayıştayı (Government Accountability Office- GAO) tarafından yapılan çalışmalar da dikkat çekicidir. GAO tarafından yapılan çalışmalarda, beyannamelerdeki hataların % 50’nin üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. GAO sadeleştirmeye gitmenin vergi açığını azaltma potansiyeli oluşturacağını ifade etmiş ve kanunların karmaşıklığının ortadan kaldırılmasının, vergiye uyumsuzluk ile istismarları daha zorlaştırarak ve kanunların artan anlaşılabilirlik düzeyine bağlı olarak vergiye uyumun artırılması ile hataların azaltılacağı vurgulanmıştır (Carley ve diğerleri, 2010: 1). Vergi hatalarının kavramına yer verildikten sonra Türk Vergi Hukukunda vergi hatalarının düzenlenişinin incelenmesi gereklidir.