Tipografi ve Kaligrafi

Tipografi ilk kez Gutenberg’in484 metal harflerini tanımlamakta kullanılmıştır. Günümüzde ise tipografi, geniş anlamıyla, yazı ve yazıyla ilişkili tasarımların çalışıldığı bir sanat-tasarım dalı olarak tanımlanmaktadır485. Tipografi; insanlığın ve dilinin, form ve biçimlere yansımış varlık tezahürü, şeklinde de ifade edilebilir486. Kaligrafi dendiğinde ise, bu sanatın el ile el yazısı ile yapılmış şekli akla gelmelidir487. Yazı, sessel ortamın işaretlerle oluşturulmuş dizgelere dönüştürülme halidir. Alfabe ise dilin temel seslerini ifade eden işaret sistemidir. Eski çağlarda resimyazı ya da kavramyazı şeklinde beliren bu süreç, Fenikeliler’in, her sese karşılık gelen harflerden oluşan alfabeyi keşfetmesiyle yeni bir boyut kazandı. Çünkü böylelikle yazı, imtiyazlı bir sınıfın dar alanından çıkıp, geniş halk kitleleri tarafında okunabilir bir şekle bürünmüş oldu488. Bu şifreleme sistemi (alfabe), anlamları değişik olsa da, harf biçimlerinin ortak olduğu bir görsel evren yarattı. Đşte bu nedenle, grafik tasarımcı eline tasarımdan

483 _{Tekinalp, Fikri Mülkiyet, s. 117.}

484 _{Johannes Gutenberg, 1398-1468 yılları arasında yaşadığı düşünülen tarihte ilk kez matbaayı bulup}

kullandığı söylenen Alman mucit, bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/Matbaac%C4%B1l%C4%B1k. Ancak ilk matbaanın çok daha önceleri Uygur Türk’leri tarafından bulunduğu, sonrasında Çinliler tarafından geliştirildiği de ileri sürülmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz.: Đsmet Binark; “Türk Kültür ve Medeniyetinin Bir Buluşu Olan Matbaacılığın Tarihçesi”, http://tk.kutuphaneci.org.tr/index.php/tk/article/viewFile/449/897 (son erişim, 10.01.2011), s. 83–90.

485 _{Tevfik Fikret Uçar; Görsel Đletişim ve Grafik Tasarım, Đstanbul 2004, s. 139.}

486 _{Tipografi: (Etimoloji: Yunanca'da "typos" (form) ve "graphia" (yazmak) sözcüklerinden türemiş olan)}

typographia sözcüğünün Türkçe halidir. Kavram; forma uygun yazmak demektir. Yazı tipi, punto büyüklüğü, satır uzunluğu, satır arası boşluk ve benzer etkenlerin kombinasyonları ile yapılır. Harf ve yazınsal-görsel iletişime ilişkin diğer elemanların hem görsel, fonksiyonel ve sanatsal düzenlemesi hem de bu elemanlarla oluşturulan bir tasarım dili, anlayışıdır. Reklam amaçlı her faaliyette; mesajı ikna edici kılan tipografi, vazgeçilmez bir unsur olarak öne çıkmıştır. Bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/Tipografi.

487

Kaligrafi (Fr): (Calligraphie), “güzel yazı sanatı” anlamında Latince kökenli bir kelime olan kaligrafi “kallos” (güzellik) ve “graphia” (yazmak) sözcüklerinin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Bkz.: http://tdkterim.gov.tr/bts/.

yoksun bir biçimde gelen yazının içeriğini yeni bir biçimle birleştirir, kavramsal problemi görsel bir dille çözer ve karşımıza bir grafik tasarım eseriyle çıkar489.

Tipografi ve kaligrafi açısından konu iki noktada ele alınmalıdır. Birincisi reklam faaliyeti sırasında yaratıcı çalışmanın bir bölümünü oluşturan ve büyük bir emek sonucu grafik sanatı erbabınca (tipograf) oluşturulan yeni yazı karakterlerinin (fontların) hukuki niteliği; ikincisi ise reklam ajansının grafik bölümünde çoğunlukla sanat yönetmeni gözetiminde grafikerlerin önlerine konan metnin, tipografi sanatı kuralları çerçevesinde reklam mesajlarına ve amaçlarına uygun şekilde yeniden tasarlanmasının hukuki niteliği sorunsalıdır.

Günümüzde yeni yazı karakterleri geliştirmede kullanılan gelişmiş bilgisayar yazılımları reklam ajanslarının ve yaratıcı ekibinin işini oldukça kolaylaştırmıştır. Bu tür yazılımların bir tuşa basmakla kendiliğinden oluşturdukları yazı karakterlerinin peşinen eser niteliğinde olmadığını söyleyebiliriz. Zira bir insan tarafından değil de teknik bir alet tarafından aleti kullananın yaratıcılığı yansımaksızın oluşturulan ürünlerin FSEK anlamında eser sayılmaları mümkün değildir490. Günümüzde bilgisayar yazı işlemci ve programları hem kaligrafik hem tipografik yazı karakterlerini bünyesinde barındırmakta ve kullanıcıya oldukça geniş kullanım imkânları sunmaktadır491. Buna rağmen tasarımcı uzun soluklu bir mesaiyi göze alır, yeni bir font tasarlar ve bunu reklamda kullanırsa bu durumda tasarlanan karakterlerin estetik vasfının ve sahibine ait hususiyetinin olup olmadığı araştırılacak, çıkacak sonuca göre kullanılan tipografik ürünler, FSEK m. 4/1-b.1,6 gereği güzel sanat eseri olarak nitelenebilecektir492. Çünkü bir fikri ürünün güzel sanat eseri sayılabilmesi için mutlaka

489 _{Uçar, s. 94. Dadacı ekolden gelen ve optofonetik şiirin kurmacısı olan Hausman; bir metnin ektisini}

optik yöntemlerle, örneğin illüstrasyon yoluyla artırmak için metinle illüstrasyonu basit bir biçimde bir araya getirmenin hiçbir zaman çözüm olamayacağını, sadece dilbilimsel ve kavramsal temellerle biçimlenen optik bir konstrüksiyonla bu sorunun üstesinden gelmenin mümkün olduğunu ifade etmiştir [Emre Becer; Modern Sanat ve Yeni Tipografi (Tipografi), Ankara 2007, s. 103].

490 _{FSEK m. 1/B’de eser, “sahibinin hususiyetini taşıyan……fikir ve sanat mahsulleri” olarak; Eser sahibi}

ise, “eseri meydana getiren kişi” olarak tarif ediliyor. Bu nedenle eser, bir “kişi”nin eli mahsulü olmalıdır.

491 _{Bu programların eleştirisi için bkz.: Uçar, s. 120–121.}

492 _{Tarihte ünlenmiş birçok tipograf vardır. Garamond karakteri, 1530’da Claude Garamond tarafından}

elle şekillendirilmiştir. Frederic Goudy, yaşamı boyunca yüzden fazla font tasarlamıştır. “Camelot”, “village”, “goudy old style” bunların bazılarıdır. Eric Gill, “gill sans”, “perpetua”, “solus” vs. karakteri tasarlarken.; Adrian Frutiger ise meşhur “univers” yazı ailesini tasarlamıştır. Univers, 21 farklı ağırlıkta ve yapıda hazırlanmış tırnaksız (serifsiz) bir yazı ailesidir. Ayrıntılar için bkz.: Uçar, s. 108 vd.

sanat eseri meydana getirmek maksadıyla yapılması ve estetik unsurun ön planda olması zorunlu değildir493. Kanunda güzel sanat eserleri sayılırken “kaligrafi” terimi zikredilmesine rağmen “tipografi” açıkça zikredilmemiştir494. Fakat FSEK m. 4/1- b.1’de; “…her türlü …. çizilen veya tespit edilen eserler, kaligrafi, serigrafi.” tabiri kullanıldığından; tipografi de bu bent kapsamında veya aynı fıkranın 6. bendi kapsamında “grafik eser” olarak nitelendirilebilir495.

Diğer taraftan metin yazarlarınca oluşturulan reklam metninin ajansın grafik bölümüne işlenmek ve son şekli verilmek üzere gönderildiği durumda, grafiker işe önce metnin yazı karakterinden başlayacak, hazır fontları kullanacaktır. Harfler kendi başlarına birer grafik elemandır ve her harfin kendine özgü görsel ağırlığı ve biçimi vardır496. Bu nedenle metnin harfleri, kelimeleri, satırları, paragrafları ve sütunları arasında espaslama yapılarak bir düzen sağlanmalıdır497. Grafiker metnin uygun espas aralığını bulduktan sonra tireleme işlemine geçecektir498. Metin içinde anlatılan konunun önemli kelimelerini ya da cümlelerini, önemi doğrultusunda vurgulamak gerekebilir. Vurgulama genelde kullanılan yazı karakterinin kalınlığı veya eğimi

493 _{Arslanlı, s. 23; Erel, Fikir ve Sanat, s. 70; Ateş, Hakların Kapsamı, s. 66–67; Öztrak, s. 26;}

Gökyayla, Telif Hakkının Devri, s. 73; Suluk/Nal, s. 40. Güzel sanat eserinin estetik amaçla oluşturulması gerektiğini belirten aksi görüştekilerden Belgesay; “bedii vasıf, bir effe, tesir yapmak kastıdır” demekte ancak bununla birlikte başka kasıtların da olabileceğini kabul etmektedir (Belgesay;

Şerh, s. 27). Aynı şekilde Suluk, “sanat yapıtının estetik olması onun ereği yani amacıdır”, demektedir (Suluk, Korsanlık, s. 58). Suluk/Nal, Alman Hukuku’ndan iktibasla “estetik duygu uyandırmak amacıyla seyretme duygusuna hitap etme” ölçüsünü benimsemektedir, (Suluk/Nal, s. 53–54). Beşiroğlu ise, FSEK m. 4/1’in açık hükmü karşısında, Đngiliz Hukuku’nu örnek göstererek, sanat eserinin göreceli nitelikteki “estetik unsur”a sahip olup olmamasının, eser niteliği açısından önemli olmadığı kanaatindedir (Beşiroğlu, s. 92 vd.).

494 _{Buna karşın 554 Sayılı KHK. m.3/b’de açıkça “tipografik karakterler” zikredilmiş ve bunların}

tasarıma konu bir ürün oldukları belirtilmiştir. Bu itibarla tipografik karakterler, yenilik ve ayırt edicilik niteliklerini taşımaları şartıyla 554 Sayılı KHK’nın korumasından faydalanacaklardır. 554 Sayılı KHK m. 1/3’de ise, bu kararname kapsamında korumadan yararlanan bir tasarımın ayrıca FSEK korumasından da faydalanmasına bir engel olmadığı, FSEK m.4/son’la uyumlu bir şekilde dile getirilmiştir.

495

FSEK m. 4/1-1’in sistematiğine bakıldığında el marifetiyle çizilebilen eserler düzenlenmişken, bilgisayar benzeri bir alet kullanılarak çizilen benzeri şekiller içinse 6. bende “grafik eserler” tabiri kullanılmıştır. Bu haliyle tipografi grafik eserlere benzemektedir. Kaligrafi ise günümüz teknolojisiyle bilgisayarla da oluşturulabilmektedir. Microsoft Office Word gibi yazı işlemcilerinin script (el yazısı) seçenekleri vardır. Yazıldığında harfler kusursuz şekilde bitişerek kelimeleri oluşturmaktadır. Bu tür yazılar da aslında tipografi ürünleridir ve grafik eserler içerisinde mütalaa edilmeleri doğru olur kanaatindeyiz.

496 _{Ragıp Đstek; Görsel Đletişimde Tipografi ve Sayfa düzeni, Đstanbul 2005, s. 19.} 497

Harfler arasında belirli boşluklar bırakmaya “espaslama” denir.

498 _{Tasarımcılar tireleme yaparak metin içinde oluşan görsel ve tipografik sorunun önüne geçebilirler. Bir}

satır uzun dizilmiş ise, son kelimede tireleme yapılar ve alt satıra geçilir. Tireleme işlemi rastgele yapılmaz kullanılan dilin yapısında ve kurallarına uygun olmalıdır (Đstek, s. 33).

değiştirilerek yapılır. Vurgu için değişik yazı karakteri ya da inisyal499 harf kullanılabileceği gibi başlık ve alt başlıklarda büyük bolt (koyu) karakter kullanılarak bir kontrast (zıtlık) elde edilebilir. Tüm bu işlemlerin yaratıcı bir çaba gerektirdiği, yapılanın grafik tasarım işi olduğu açıktır. Bu durumda, estetik değere ve belli bir hususiyete (özgünlüğe) sahip olmak şartıyla bu düzenlemeye “güzel sanat eseri” denilmesi mümkündür (FSEK m. 4/1–6)500. Yalnız burada kanaatimizce, estetik değerin varlığı işin uzmanı bilirkişilerce tespit edildikten sonra sahibine ait hususiyet mutlak manada aranmamalıdır501. Yani yaratıcı faaliyete ilişkin teknik imkânların elverişliliği ve sınırı göz önünde bulundurularak hususiyetin çok bariz şekilde eserde belirmesi yerine daha düşük bir hususiyet de yeterli kabul edilebilmelidir502.

Ses ile doğrudan ilişkiye sahip yazı, söylenen sözün kâğıt (sayfa, ekran, perde vs) üzerindeki bir tona, duruşa ve tavra sahip olan izidir503. Bugün tipografi, mesaj vermede kullanılan en doğrudan ve yalın eleman olarak değerlendirilmekte, bu nedenle mesajın minimalist ve fakat etkin bir biçimde alıcısına iletilmesinde öncelikle başvurulan yöntem olmaktadır504. Televizyon reklamlarında ise, ulusal kanalların yanı sıra özellikle yerel/bölgesel kanallarda ve düşük maliyetli kısa spotlarda efekt eşliğinde tipografi ve diğer grafik öğeler sıkça kullanılmaktadır.

499 _{Başlama harfi de denen, cümle ve paragrafların başında kullanılan özellikli harflere inisyal harf denir.}

Modern tasarımlarda sıkıcılığı gidermek ve siyah alan (pozitif alan) oluşturmak amacıyla kullanılır. Geniş bilgi için bkz.: Đstek, s. 39; Uçar, s. 130 vd.

500 _{Örneğin Robert Massin’in, Ionesco’nun “Kel Şarkıcı” adlı eseri için hazırladığı tasarım, eser}

niteliğinde bir metin düzenlemesidir. Massin, çekilen oyuncu fotoğraflarının yanına replikleri öyle bir tarzda yerleştirmiştir ki, adeta teatral bir boyut oluşturmuş sahnenin sesini sayfaya taşımıştır. Ayrıntı için bkz.: Uçar, s. 117-119.

501 _{Hususiyet değerlendirilirken; fikir mahsulünü yaratanın serbest biçimlendirme alanının bulunup}

bulunmadığının, fikri üründe genelin üzerinde bir özelliğin bulunup bulunmadığının ve fikri üründe amaca uygun olanın üstünde bir özelliğin bulunup bulunmadığının araştırılması gerektiğini belirten görüş için bkz.: Suluk/Nal, s. 36 vd.

502 _{Hususiyetin düşük olması koruma kapsamının da dar olması sonucunu doğuracaktır.} 503 _{Uçar, s. 106.}

504 _{20.yy’da, başta Moholy-Nagy ve Lisstszky olmak üzere; Kandinsky, Marinetti ve Fütüristler,}

Konstrüktivistler, Apollinaire, Broque, Picasso ve Dadacılar farklı açılardan yaptıkları katkılarla modern tipografi düşüncesini doruk noktasına ulaştırmışlardır (Becer, Tipografi, s. 27). Günümüzde bu konuda yetkin ürünler veren Kay Rosen’ın çalışmaları ve konu üzerine kaleme aldığı tasarımlar için bkz.: http://www.kayrosen.com/.