Layout; tertip, düzen, yerleştirme; reklamdaki yazı, resim, başlık gibi çeşitli elemanların çerçeve içinde yerleştirilip düzenlenmesi manasındadır527. Reklamda uygulanacak görüntü, yazı karakteri, resim alanı ve metni saptandıktan sonra; yazıların düzeni; başlığın, sloganın, resmin ve metnin yerleştirilişi; boşlukların ve lekelerin ayarlanması sürecine girilir528. Bu aşamada müşteri temsilcisi, metin yazarı, sanat yönetmeni, yaratıcı direktör ve grafikçi koordineli çalışarak layouta son şeklini verirler529.
Layout daha çok basılı reklamlarda kullanılan yaratıcı yöntem olmasına rağmen pratik oluşu ve reklam çalışmasının sonucuna ilişkin ön fikir vermesi bununla birlikte müdahaleye açık olması bakımından televizyonlardaki kısa reklam spotlarının yaratımında da kullanılması mümkündür530. Layout ile ilgilenen sanat yönetmeni basılı reklamın boyutları içinde, hem sözel hem de görüntü elemanlarının yerleştirmesini en işlevsel ve hedef kitle üzerinde en etkili olabilecek şekilde yapmak ile yükümlüdür531. Layout son şeklini alana değin çeşitli aşamalardan geçer. Bu aşamaların gösterdikleri özelliklerin, FSEK bakımından kısaca değerlendirilmesinin yerinde olacağı kanısındayız.
1. Grid
Metin ağırlıklı afiş, ilan, katalog gibi reklam ürünlerinde grid denilen grafik rehber/yöntem kullanılabilmektedir. Gridin kelime anlamı; “belli bir hat” ,”izlek”,
527 Ünsal, s. 5, Layout başka isimlerle de anılabilmektedir. Bazı çevrelerde “Preliminary Sketch
(Başlangıç Krokisi)” veya “Dummy (manken maket)” olarak kullanılabilmektedir. Ülkemiz de “eskiz” olarak kullanıldığı da belirtilmektedir. Bkz.: Ünsal, s. 355.
528 Akbulut/Balkaş, s. 103; Kocabaş/Elden, s.123; Ünsal, s. 316. 529 Akbulut/Balkaş, s. 103.
530
Teknolojinin gelişmesi masaüstü reklamcılığı da oldukça etkilemiştir. Özellikle grafik tasarımlar ve prodüksiyon evresi hepten bilgisayar yardımıyla yapılır olmuştur. Artık analog sistemlerin çoğunun yerini dijital sistemler almıştır.
“ızgara”dır532. Sayfa tasarımında kullanılacak elemanların (yazı, resim, fotoğraf, grafik, illüstrasyon vs.) düzenlenmesinde yardımcı yatay ve dikey çizgilerdir533. Bu çizgiler kendi içinde bir sistem ve oransal ilişki içinde hazırlanırlar. Tasarımcılar bu ilişkiyi kimi zaman matematiksel veya geometrik yöntemler yardımıyla oluşturmuşlar, kimi zaman ise, sezgilerinden yararlanmışlardır534. Grid yapısı olan tasarımın bir ahengi vardır. Bu ahenk düzenli şekilde bir bileşenden diğerine geçişi sağlar ve görünüşteki sıkıcılığın önüne geçer535. Đyi bir grid üzerinde esnek ve dinamik tasarımlar oluşturmak iyi bir grafik tasarımcının görevidir. Layout hazırlanırken tasarımın görsel hiyerarşisinin sağlanmasında şu dört temel yapı bize yardımcı olur: Büyüklük, şekil, alan ve renk (ton). Đşte grid, bize bu yapısal unsurları kullanmamızda kılavuzluk eden ve fakat nihai tasarımda görünmeyen çizgilerdir536.
FSEK açısından bu çizgileri değerlendirecek olursak, öncelikle bu çizgiler her tasarımcı için farklı ölçülerde olabilmektedir. Tasarımcının kendi tarzını yansıtmakla birlikte tasarımcılarca kabul edilebilecek genel nitelikli denge, uyum, süreklilik, vurgu ve hiyerarşi ilkelerine de uygun olmalıdır. Bu yardımcı çizgiler bir ölçek vazifesi gören, asıl tasarımda görünmeyen yardımcı unsurlardır. Bu halleri ile yüzeyel (sayfa, ekran vs) tasarımlarda bir işlevsel yöntem olarak telakki edilmeleri daha doğru olacaktır. Bu itibarla, metotlar, ölçekler, formüller telif koruması dışında olduklarından537; gridler FSEK korumasından faydalanamayacaklardır538. Ancak bazı tasarımcıların ve
532
Uçar, s. 147.
533 Uçar, s. 147; Đstek, s. 99.
534 Grid örnekleri ve açıklamaları için bkz.: Uçar, s. 145–147. 535 Đstek, s. 99.
536
Bu çizgiler ise temelini, Gestalt ilkelerinden ve tabiatta var olduğu eski çağlardan beri bilinen “altın oran”dan alır. Alman ressam Albert Dürer ile Leonardo Da Vinci tabiattaki bu oranlarla ilgili geniş hesaplamalar yapmışlar, Fransız mimar La Corbusier ise, “altın oran”ı insan figürüyle birleştiren çizimler yapmış ve “modular” kavramını ortaya atmıştır. Geniş bilgi ve zikredilen çizimler için bkz.: Uçar, s. 147 vd.
537 1996 tarihli Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü Telif Hakkı antlaşmasının (WIPO Copyright Treaty) 2.
maddesine ve TRIPS’in 9. maddesinin 2. bendine göre: “Telif hakkı koruması, düşünceleri, yöntemleri,
uygulama esaslarını ya da matematik kavramları değil, düşüncelerin ifade biçimini kapsar.” Bkz.:
Beşiroğlu, s. 69, 981.
538 Bu konuda Hirsch’in iki görüşü vardır: “Usuller (metotlar) telif hakkına mevzu teşkil edemezler,
bunlar olsa olsa Đhtira Beratı Kanunu hükümlerine göre himaye edilirler” (Hirsch, Tahlil, s. 68; Fikri Say, s. 17). Diğeri ise şöyledir: “…logaritma ve matematik cetvelleri, yemek pişirme usullerine ilişkin… kitaplar telif himayesine layık addedilmek icap eder” (Hirsch, Fikri Say, s. 16). Kanaatimizce bu ikinci görüşünde Hirsch, sırf bu logaritma ve matematik cetvellere ilişkin hazırlanmış bütünlük ve hususiyet arz eden bilimsel kitapları kastetmektedir. Yoksa kitap içindeki herhangi bir cetvel veya formülün telife konu olabileceğini kabul etmek mümkün değildir. Belgesay, müzik aleti icra ve öğretim tekniği gibi teknik
yayınevlerinin kullandıkları gridler kendileri için adeta kurumsal kimlik niteliği kazanmış olabilir539. Böyle bir durumda haksız rekabet hukuku açısından konu değerlendirilmelidir.
2. Taslak Layout
Reklamın genel havasını yansıtmak amacıyla taslak olarak şekillendirilmiş layouttur540. Aynı reklam projesi kapsamında birden fazla seçenek oluşturulması gereken durumlarda, ajansa yahut reklam verene bir fikir vermesi açısından düzenlenir541. Gerçek reklamın boyutlarında olması gerekmez. Genellikle bu taslaklar esas çalışmanın ¼’ veya ⅛’ü kadar olurlar542. Bu nedenle taslak üzerindeki şekil oldukça kaba ve simgesel niteliktedir. Reklam başlığı yazılsa bile reklam metni düz çizgiler halinde gösterilir543. Eşyalar ayrıntıdan uzak kaba saba ve alelâde nitelikte çizilmiştir. Kanaatimizce, bu şekliyle hususiyetin ve estetik niteliğin belirmesini olanaklı kılacak şartları haiz olmadığından taslak layout FSEK bakımından eser sayılamaz.
3. Müsvette (Kaba) Layout
Taslak layoutlardan bir veya birkaçı alınarak gerçek boyutta şekillendirildikten sonra ajans yetkililerinin ve reklam verenin oluruna sunulur544. Reklamı oluşturacak unsurlar yerli yerinde ve gerçeğe yakın ölçülerdedir. Ancak yine de çoğu kez çizim, cisimlerin kaba hatlarını ve metnin başlıklarını içermektedir. Amaç reklamın görsel düzenini tespit etmek olduğundan ayrıntı önemsenmeksizin her ressamın ya da metotlar üzerinde telif hakkı olmadığı tespitinde bulunmaktadır (Belgesay, Şerh, s. 17). Diğer taraftan
Ayiter, belli bir fikir muhtevasının dil ile açıklanması amacına yaramayan araçlar, belli yöntemlerle
kullanılan çarpım, logaritma tablolar vs. dil ilde ifade olunan eser sayılmaz, demektedir. (Ayiter, s. 48);
Tekinalp, “yöntem ‘eser’ değildir” demektedir (Tekinalp, Fikri Mülkiyet, s. 103). Suluk/Nal göre ise:
Geniş anlamıyla “yöntemler” telif mevzuatı ile korunmazlar. Yani bir resim yapma tarzı ve tekniği, bir
şiir usulü ve ölçüsü gibi stilize ve teknik unsurlar, korumadan yararlanamazlar. Bunun nedeni; her yeni yöntemin tüm topluma ait kültürden kaynaklanıp, kullanılmakla tekrar topluma geri dönüşünün olması; yöntemleri korumanın kültürel gelişimi engelleme tehlikesi ve hususiyetin yöntemlerde bulunmayışı ya da çok az belirmesidir. Đlgili görüş ve Đsviçre Federal Mahkemesi’nin nota yazım tekniğine ilişkin verdiği “Habla” kararı için bkz.: Suluk/Nal, s .44; Tekinalp, Fikri Mülkiyet, s. 103.
539 Uçar, s. 152.
540 Örnek çizimler için bkz.: Ünsal, s. 355. 541
Ünsal, s. 356; Kocabaş/Elden, s. 123.
542 Ünsal, s. 356.
543 Başlıklara ilişkin değerlendirmeler için bkz. yukarıda: Đkinci Bölüm, III, B, 4, a. 544 Kocabaş/Elden, s. 124.
grafikerin çizebileceği alelade bir çizim yapılır. Bu nedenle çizim sahibinin hususiyetinin yansıması pek olası değildir.
4. Kesin (Son) Layout
Düşünce yoğunluklu değil, el çalışması ağırlıklı bir aşamadır. Tüm reklam unsurları reklamda kullanılacak son şekillerinde çizilirler. Yazı karakterleri ve puntoları, ürün resimleri ve grafikler ile bunların boyutları gibi unsurlar nihai şekilleriyle yer alırlar545. Bu durumda yapılan çizim sahibinin özelliklerini yansıtması ve estetik unsurlar barındırması şartıyla, reklam için yapılmış olmasına bakılmaksızın eser olarak kabul edilebilecektir. Örneğin, 70/100 cm2 ebadında bir afiş için kesin layout çalışması yapan bir tasarımcının iki kadın resmi çizdiğini düşünelim. Bu çizimler gerçeklerine yakın ayrıntılar ve çoğunlukla da bir hususiyet barındırıyor olacaktır. Çünkü her ressam ya da çizer; yapılan işin karakteri gereği; konu veya manken aynı olsa dahi, her defasında öncekinden farklı bir eser meydana getirirler. Burada çizimin karakteri ve niteliği incelenip, sahibinin özelliklerini yansıtan fikri yaratıcılık ve estetik (bedii) nitelik görülebiliyorsa, FSEK kapsamında “eser” olarak korunması gerekecektir.
Orijinal reklam karşısında, tüm layout türleri müsvette, taslak durumundadırlar. Öğretide müsvedde (manüstri) ve taslakların; içerisinde yer aldıkları eser türüne ilişkin şartları taşımaları halinde, eser sayılacakları belirtilmiştir546.
Sonuç olarak, reklamın artistik (sanatsal) görüntü elemanlarını hazırlayan sanatçı, yani ressam veya fotoğrafçı, fikri en güzel nasıl ifade edeceği endişesi içindedir. Layout sanatçısı (çoğunlukla grafiker) ise, elindeki çeşitli malzemeyi reklama ayrılan
545 Ünsal, s. 358.
546 Hirsch, müsvetteyi (manüstri) eser kabul ettikten sonra, onu elinde bulunduranın MK gereği sahip
olduğu mülkiyet hakkı ile müellifin telif hakkını birbirinden ayırmak gerektiğini ifade etmiştir (Hirsch, Tahlil, s. 63). Gökyayla, taslak halinde olan projelerin, eser kapsamına girip girmeyeceğini tartışırken; taslağın özellik ve bütünlük taşıyıp taşımadığını belirlemenin her zaman kolay olmadığını; taslağın ne zaman, bir başka eser yapımında kullanılabilecek seviyeye ulaştığının da kolayca tespit edilemediğini; ancak taslağın özellik taşıması ve bir bütün olarak tatbikin mümkün olması halinde, onların eser sayılmaları gerektiğini ifade etmektedir (Gökyayla, Telif Hakkının Devri, s. 86). Tekinalp ise; müsveddelerin, taslakların, krokilerin, bir şiir veya melodi üzerine yapılan çeşitli denemelerin, eserin
şekillenmesi anlamını taşıdığını ve bunların daha bu aşamada eser olarak korunduğunu, ifade etmektedir (Tekinalp, Fikri Mülkiyet, s. 102).
alan içine en iyi şekilde nasıl yerleştirebileceğini düşünürken; ayrıca, reklam mesajını en dikkat çekici şekilde iletme kaygısı da güder547.
Layoutlar FSEK m. 84 bakımından grafiklerle aynı değerlendirmeye tabidir548. FSEK m.86 açısından ise layoutlar resim ve portrelerle değil tüm görsel unsurların düzeniyle ilgili olduklarından bu madde kapsamında değerlendirilmeleri uygun görünmemektedir.